جۇرتشىلىق ۇيدەگى كراننان اعىپ تۇرعان سۋدىڭ ساپاسىنا سەنبەي, دۇكەننەن سۋ ساتىپ الىپ نەمەسە ءسۇزگىش قويىپ, اۋرەگە ءتۇسىپ جاتادى. شىنىمەن دە ەلوردالىقتاردىڭ تۇتىنىپ جۇرگەن اۋىزسۋدىڭ ساپاسى قانداي؟ جالپى استانا تۇرعىندارى تىرشىلىك ءنارى – سۋدىڭ قادىرىن بىلە مە؟ قانداي دا ءبىر قۇبىر جارىلا قالسا, كۇننىڭ ىستىق-سۋىعىنا قاراماي, كۇنى-ءتۇنى جۇمىس ىستەيتىن مامانداردىڭ قاجىرلى ەڭبەگىن باعالاپ ءجۇرمىز بە؟ مىنە, تۇرعىندار تىرشىلىگىنىڭ نەگىزگى تەتىگى – سۋدىڭ توڭىرەگىندە وسىنداي سان-سالالى ماسەلەلەر بار. جاقىندا «استانا سۋ ارناسى» مەملەكەتتىك كوممۋنالدىق كاسىپورنى ۇيىمداستىرعان پرەسس-تۋر بارىسىندا كوكەيدە جۇرگەن ءبىرتالاي ساۋالدارعا جاۋاپ تاپقانداي بولدىق.
ەلوردالىقتار سۋدى قايدان الادى؟
قالا حالقى تۇتىنىپ وتىرعان اۋىزسۋ مەن تەحنيكالىق سۋدىڭ تۇگەلگە جۋىعى ەلوردادان 50 شاقىرىم الىستا جاتقان استانا سۋ قويماسىنان (ۆياچەسلاۆكا) الىنادى. تەك شامامەن 1 پايىزى عانا جەراستى سۋ كوزدەرىنە تيەسىلى. استانا سۋ قويماسىنان كەلىپ جەتكەن سۋ الدىمەن سورعى-سۇزگى ستانساسىنا كەلىپ قۇيىلادى. ول جەردەن تەحنيكالىق قويماعا جونەلتىلەدى. سوسىن №1 جانە №2 بلوكتارعا جىبەرىلەدى. ودان سوڭ حيميالىق تازارتۋدان ءوتىپ, كۆارتس قۇمى مەن كەرامزيتتى تۇندىرعىش ارقىلى سۇزگىلەرگە جىبەرىلەدى. ول جەردەگى سۋ تولىقتاي زالالسىزداندىرىلىپ, ساۋلەلەندىرىلىپ, ارنايى ىدىسقا قۇيىلادى. تەك وسىدان كەيىن تۇتىنۋشىلارعا جەتكىزىلەدى. «وكىنىشتىسى, اۋىر ەڭبەكپەن كەلگەن جۇمىسىمىزدى ءتۇسىنەتىندەر از. ءبىزدىڭ قوعام سۋدىڭ ماڭىزىن ءالى دە ءتۇسىنبەي وتىر. قالا تۇرعىندارى ۇنەمدەۋدى بىلمەيدى. ەلوردالىقتار سۋدى بەيبەرەكەت توگىپ, بوسقا ىسىراپ ەتىپ جاتىر» دەيدى «استانا سۋ ارناسى» مەكەمەسىنىڭ باس ديرەكتورى ءۋاليحان دوساەۆ.
دوساەۆتىڭ ايتۋىنشا, اسىرەسە, قالاداعى كولىك جۋاتىن نىساندار قاتتى زيان كەلتىرىپ وتىر. زاڭ تالاپتارى بويىنشا مۇنداي نىسانداردىڭ بازاسىندا سۋدى تازارتىپ قايتا پايدالاناتىن قوندىرعى بولۋى ءتيىس ەكەن. «بىراق ونى ەشكىم جاساپ وتىرعان جوق. قالاداعى كولىك جۋاتىن جەرلەر اۋىزسۋىن پايدالانىپ وتىر. باس-اياعى بىرنەشە مينۋتتىڭ ىشىندە توننالاپ سۋ توگەتىن مۇنداي مەكەمەلەر 50 تەڭگەسىن ازەر تولەيدى. پرەسس-تۋرىمىزدىڭ باستى ماقساتى دا وسى – قالا تۇرعىندارىنىڭ سۋعا دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتىپ, ۇنەمشىلدىككە شاقىرۋ» دەيدى مەكەمە باسشىسى.
سۋ حلورسىز تازارتىلادى
پرەسس-تۋر بارىسىندا ەلوردالىقتار تۇتىنىپ وتىرعان سۋ ساپاسى دا نازاردان تىس قالعان جوق. مەكەمە باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا, استانالىقتار ساپاسى وتە جوعارى سۋ تۇتىنادى. «استانانىڭ سۋى وتە ساپالى. ارنايى زەرتحانادا ماماندار كۇنىنە سۋدان 200 رەت ساراپتاما الادى. سونداي-اق, مەملەكەتتىك ورگاندار بۇل ماسەلەنى ۇنەمى باقىلاۋدا ۇستايدى. سوندىقتان ۇيدەگى كراندا اعىپ تۇرعان سۋ ىشۋگە جارامدى. جۇرتتىڭ كوبى سۋدان كەرمەك ءدام شىعادى دەپ شاعىم ايتادى. الايدا بۇل حلوردىڭ ءدامى ەمەس. وسى جىلدىڭ ماۋسىم ايىنان بەرى حلور پايدالانبايتىن بولعانبىز. ونىڭ ورنىنا ناتري گيپوحلوريدى قوسىلادى. بۇگىندە قالامىزدا «تازا», «كريستال», «حالال» دەپ بەلگى سوعىپ, ءليترىن 10-15 تەڭگەدەن ساۋدالاپ وتىرعانداردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ سۋ. ەشقايسىسى دا ۇڭعىمالار مەن باستاۋ كوزدەرىنەن الىپ وتىرعان جوق. ولار ءتيىستى قۇرال- جابدىقتار ارقىلى سۋدى وڭدەپ, باعاسىن كوتەرىپ قايتا ساتادى» دەيدى ۋ.دوساەۆ مىرزا.
بۇرىن تىرشىلىك ءنارىن تازارتۋ ءۇشىن سۇيىق حلور پايدالانىلعان. بۇل ءوز كەزەگىندە ادام دەنساۋلىعىنا بەلگىلى مولشەردە زيانىن تيگىزىپ كەلگەن-ءدى. سونىمەن قاتار, سۇيىق حلور تاسىمالداۋ كەزىندە قاۋىپسىزدىك شارالارى ساقتالماسا جارىلىپ كەتۋ قاۋپى بولعان-دى. ال قازىر ناتري گيپوحلوريدىن قولدانادى. ياعني, تابيعي سۋ جوعارى ساپالى اس تۇزى ارقىلى تازارتىلادى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا, بۇل قوسپا وزىمىزدە دايىندالادى ەكەن. «ازداعان مولشەرى بەلارۋسيادان اكەلىنەدى. تەك ەسكى قۇبىرلار عانا ءبارىن بۇزادى» دەيدى ماماندار.
بۇگىندە «استانا سۋ ارناسى» مەكەمەسىنىڭ سۋ قۇبىرلارى جەلىلەرىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 300 شاقىرىمدى قۇرايدى. جىل سايىن ەسكى قۇبىرلار اۋىستىرىلىپ زاماناۋي جابدىقتارمەن جابدىقتالىپ جاتادى. ماسەلەن, 2013 جىلعا قالاداعى سۋ قۇبىرلارىنىڭ 45 پايىزى كونە بولسا, 2014 جىلى وسى كورسەتكىش 43 پايىزدى, 2015 جىلى 42 پايىزدى قۇراعان. ينۆەستيتسيالىق باعدارلاما اياسىندا ولاردى جوندەۋگە ارنالعان شارالار قابىلدانىپ, ناتيجەسىندە 2010-2014 جىلدار ارالىعىندا 11,4 شاقىرىم سۋ قۇبىرى قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەن. وتكەن جىلى 15 شاقىرىم جوندەلسە, بيىل شامامەن 13 شاقىرىمداي قۇبىر اۋىستىرىلعان. قالعان قۇبىر 2020 جىلعا دەيىن تولىقتاي اۋىستىرىلىپ بىتەدى.
ۇنەمشىلدىككە باستايتىن جاڭا تەحنولوگيا
زاماناۋي تەحنيكا دەمەكشى, اتالمىش مەكەمەنىڭ جۇمىسى تولىقتاي اۆتوماتتاندىرىلعان. بارلىق جۇمىس كومپيۋتەر ارقىلى باسقارىلادى. ونلاين مونيتورينگتىڭ ارقاسىندا شاھارداعى سۋ قۇبىرلارىنىڭ جاي-كۇيى مەن ونداعى سۋدىڭ ساپاسىن ماماندار تۇراقتى تۇردە باقىلاپ وتىرادى. بۇل تەحنولوگيا «smart سۋ», ياعني, «اقىلدى سۋ» دەپ اتالادى. مىسالى, سول جاعالاۋدىڭ ءبىر اۋدانىنداعى سۋ قىسىمى تومەندەپ كەتتى دەلىك. ول جەردە ورناتىلعان ەسەپتەگىش تەتىك جاڭاعى اقپاراتتى دەرەۋ سورعىلى-سۇزگىلى بەكەتكە جونەلتەدى. تاڭەرتەڭگى جانە كەشكى ۋاقىتتاردا سۋعا سۇرانىس كۇرت ارتادى. سول كەزدە قالاعا سۋدى ۇلكەن قىسىممەن جىبەرەمىز. باسقا ۋاقىتتاردا سۋ قىسىمى شامالى باسەڭدەيدى. بۇل پروتسەستى ۇنەمى باقىلاۋدا ۇستاپ وتىرماسا, تاعى قاۋىپتى. سۋ قىسىمىنا شىداماي قۇبىرلار جارىلىپ كەتەدى. سيگنال كەلە سالىسىمەن, سول قاقپاقشالار وزدىگىنشە اشىلىپ-جابىلىپ, سۋ قىسىمىن دۇرىستايدى. قازىر جاڭا تەحنولوگيانىڭ ارقاسىندا قۇبىر اپاتى ازايىپتى. وتكەن جىلى 630 وقيعا بولسا, بيىل ەكى ەسەگە ازايىپ وتىر. «مۇنداي قوندىرعىلار سۋدىڭ ساپاسى, قۇرامى, تەمپەراتۋراسى مەن قىسىمىنا دەيىن كورسەتىپ تۇرادى. مۇنداي وزىق تەحنولوگيا تمد ەلدەرىنىڭ ەشقايسىسىندا جوق. كەرەك بولسا, ەۋروپا ەلدەرىندە دە جوق. مۇنىڭ بارلىعى مەكەمەنىڭ بىلىكتى ماماندارى مەن جۇمىسشىلاردىڭ بىلىكتىلىگىنىڭ ارقاسى» دەپ اتاپ ءوتتى مەكەمە باسشىسى.
سۋ باعاسى كوتەرىلمەيدى
وسى جىلدىڭ 9 ايىندا 837 ملن تەڭگە ينۆەستيتسيا تارتىلعان. بۇل قارجىعا ەسەپتەۋىش اسپاپتارى بار اۆتوماتتاندىرىلعان بەكەتتەر مەن قوسىمشا جىلۋ تراسسالارى سەكىلدى زاماناۋي جابدىقتار الىنعان. وسىنىڭ ارقاسىندا سۋ شىعىنى دا ءبىرشاما ازايعان. بۇرىندارى جالپى سۋ شىعىنى 16,5 پايىز بولسا, بۇگىندە بۇل كورسەتكىش 18 پايىزعا دەيىن تومەندەگەن. وسىنىڭ ارقاسىندا تازارتۋ ستانساسى قالاعا تاۋلىگىنە ەش قيىندىقسىز 300 مىڭ كۋب سۋدى جىبەرەتىن جاعدايعا جەتكەن. سونىمەن قاتار, مەكەمە باسشىلىعى زاماناۋي ۇنەمدەگىش تەحنولوگيالاردىڭ ارقاسىندا سۋ باعاسىن كوتەرمەي تۇراقتى ۇستاپ كەلەدى.
«2015 جىلى كاسىپورىننىڭ ينۆەستيتسيالىق باعدارلاماسى بەكىتىلگەن. سول باعدارلامادا 5 جىلعا تاريف بەلگىلەندى. جۇرگىزىلگەن جۇمىستىڭ ءناتيجەسىندە سۋ شىعىنى 18 پايىزدان 16,5 پايىزعا تومەندەدى. ال توزىعى جەتكەن قۇرال-جابدىقتار جاڭاعا اۋىستىرىلىپ, كارىز جۇيەسىندەگى اپاتتار سانى ازايدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە بيىل ينۆەستيتسيالىق باعدارلاما بويىنشا بولىنگەن 205 ملن تەڭگەنى يگەرۋدىڭ قاجەتتىلىگى بولمادى. مەكەمە وسى قارجىنى حالىققا قايتارۋ ءۇشىن سۋدى بۇرۋ ءتاريفىنىڭ تەكشە مەترىن 83,96 تەڭگەگە, ال سۋمەن جابدىقتاۋ ءتاريفىن 93,71 تەڭگەگە دەيىن ارزانداتتى. 2017 جىلدىڭ مامىرىندا تاريف بۇرىنعى قالپىنا كەلەدى» دەيدى قر ۇەم تابيعي مونوپوليالاردى رەتتەۋ جانە باسەكەلەستىكتى قورعاۋ كوميتەتى دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى بولات تاڭىربەرگەنوۆ.
بۇركىت نۇراسىل
