بۇگىندە قاڭعىباس بالالاردىڭ سانىنىڭ ارتۋى وتە وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. بەيرەسمي دەرەكتەرگە سەنسەك, ەلىمىزدە اتا-اناسى بولا تۇرا, كوشە كەزىپ, قاڭعىباستىققا سالىنىپ جۇرگەن بالالاردىڭ سانى جىل سايىن 100 مىڭنان اسادى ەكەن. قوعامدىق تارتىپكە جاۋاپتى ورگاندار مەن ءارتۇرلى ۇيىم وكىلدەرى ەلىمىزدىڭ ءار قالاسىنداعى كامەلەتكە تولماعانداردى بەيىمدەۋ ورتالىقتارىنان كەلىپ تۇسكەن دەرەكتەرمەن عانا شەكتەلىپ وتىر. كەيبىر ساراپشى ماماندار ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ قولىنا تۇسپەي جۇرگەن, بەيىمدەۋ ورتالىقتارىنا كەلمەي جۇرگەن قاڭعىباس بالالاردىڭ ناقتى ستاتيستيكاسىن انىقتاۋ ەش مۇمكىن ەمەستىگىن ايتادى.
18 ورتالىق جۇمىس ىستەيدى
قازىر ەل اۋماعىندا كامەلەتكە تولماعانداردى بەيىمدەيتىن 18 ورتالىق جۇمىس ىستەپ جاتىر. مۇنداي ورتالىقتارعا جىلىنا ونداعان مىڭ بالا قابىلدانىپ, جامان ادەتىنەن ارىلىپ, قالىپتى ومىرگە قايتا بەيىمدەلىپ جاتادى. سولاردىڭ ءبىرى – استانا قالاسىنداعى كامەلەتكە تولماعانداردى بەيىمدەۋ ورتالىعى. ءاليا مولداعۇلوۆا كوشەسىندە ورنالاسقان بۇل ورتالىق 2011 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. «ءدال قازىرگى ۋاقىتتا 19 بالا تاربيەلەنىپ جاتىر. جاس ەرەكشەلىكتەرى دە ءارتۇرلى. ۇلكەنى 15 جاستا بولسا, ەڭ كىشىسى – 3-تە. قاراۋسىز قالىپ, قاڭعىباستىققا سالىنعان بالالار بەيىمدەۋ ورتالىعىندا ءۇش اي بولادى. ولارمەن جاس ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ارنايى پەداگوگتار مەن پسيحولوگتار اينالىسادى. مىنەزى اۋىر نەمەسە تاربيەسى ناشار بالالارمەن ارنايى ماماندار جۇمىس جاسايدى. تاربيە جۇمىستارى كۇندىزگى جانە كەشكى دەپ ەكى ۋاقىتقا بولىنەدى. بارلىعى دا ەل قاتارلى ءبىلىم الادى. استاناداعى №14 مەكتەپ-گيمنازيانىڭ ۇستازدارى وسىندا كەلىپ, ءاربىرىن ءتيىستى سىنىپ باعدارلاماسى بويىنشا وقىتادى. ياعني, قولىمىزدان كەلگەنشە قورعانسىز جەتكىنشەكتەرگە قامقور بولىپ, قايتا تاربيەلەۋ جانە ولاردىڭ قىلمىسقا ۇرىنباۋىنىڭ الدىن الۋعا تىرىسامىز» دەيدى اتالمىش ورتالىقتىڭ الەۋمەتتىك پەداگوگى جانسايا اجەنوۆا.
بەيىمدەۋ ورتالىقتارى بۇرىن جەرگىلىكتى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە قارادى. 2011 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان باستاپ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىنا, ياعني جەرگىلىكتى ءبىلىم باسقارمالارىنىڭ قاراماعىنا بەرىلدى. الايدا, سوعان قاراماستان, ىشكى ىستەر سالاسىنىڭ ماماندارى اتالمىش ورتالىقتارمەن ءالى كۇنگە دەيىن تىعىز بايلانىس جاساپ كەلەدى. سەبەبى قاڭعىباس, قاراۋسىز قالعان بالالاردى كوشەدەن ۇستاپ اكەلىپ, وسى كامەلەتكە تولماعانداردى بەيىمدەۋ ورتالىققا وتكىزۋ جۇمىستارى ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ موينىنا جۇكتەلگەن.
قاراۋسىز بالا قىلمىسقا ۇرىنادى
ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ ايتۋىنشا, قاڭعىباس جەتكىنشەكتەردىڭ كوبى استانا مەن الماتى سەكىلدى ۇلكەن قالالارعا ءۇيىر بولادى ەكەن. كوبى قارا بازارلاردا اربا سۇيرەپ, اۋلا تازالاپ كۇن كورسە, تاعى ءبىرازى قوعامدىق تاماقتانۋ ورىندارىندا ىدىس جۋشى, جۇك تاسۋشى بولىپ كۇن كورەدى. ال تۇنگى ۋاقىتتاردا جاقىن ماڭداعى بوس نىساندار مەن جەرتولەلەردە قونادى. ارالارىندا ۇرلىق-قارلىق, تىلەنشىلىك سەكىلدى جامان قىلىققا ءۇيىر تۇراتىندارى دا جوق ەمەس. بازار جاعالاپ, قارا جۇمىسقا جەگىلىپ, قايىر سۇراپ جۇرگەن مۇنداي جەتكىنشەكتەر بىردەن قالاداعى بەيىمدەۋ ورتالىعىنا جىبەرىلەدى.
اتالمىش ورتالىققا 2011 جىلى 308 بالا كەلىپ ءتۇسىپتى. 2012 جىلى – 1027, 2013 جىلى – 716, 2014 جىلى 628 بالا تاربيەلەنگەن. ال وتكەن جىلى 810 بالا وسى مەكەمەنىڭ تۇرعىنى بولعان. بۇلاردىڭ اراسىنان 673 بالا اتا-اناسىنا, 16 بالا بالالار ۇيىنە, 3 بالا ارنايى ءبىلىم مەكەمەلەرىنە, 6 بالا وزگە قالالارداعى كامەلەتكە تولماعانداردى بەيىمدەۋ ورتالىعىنا, 1 بالا قامقورشىلىققا, 7 بالا استاناداعى سوس بالالار قالاشىعىنا تاپسىرىلعان. «ايىنا ورتا ەسەپپەن 50-60 بالا كەلىپ تۇسەدى. كوبىنىڭ جەكە باس قۇجاتى بولمايدى. قايدا, قاشان تۋعانى بەلگىسىز, ياعني مۇلدەم تىركەلمەگەن بالالار كەزدەسەدى. ونداي بۇلدىرشىندەرگە سوت-مەديتسينالىق, دنق ساراپتاما جاسالادى. ياعني, قولىنىڭ سۇيەگىن تەكسەرۋ ارقىلى قاي كۇنى دۇنيەگە كەلگەنى بولجانادى. وسى دەرەكتەر نەگىزىندە پەرزەنتحانالارعا سۇرانىس جىبەرىلىپ, ناقتى ۋاقىتىن انىقتاپ, تۋ تۋرالى كۋالىك بەرىلەدى. ماسەلەن, وتكەن جىلى ورتالىققا 15 جاستاعى ءبىر قىز كەلىپ ءتۇستى. استاناعا تاراز قالاسىنان قاشىپ كەلگەن ەكەن. ايتۋىنشا, اناسى ۇيدە بوسانعان. ەشقانداي قۇجاتى جوق. مەكتەپتە وقىماعان. اناسىن تاۋىپ, كورشىلەرى ارقىلى دەرەكتەر جينالدى. كەيىن دنق ساراپتاما ارقىلى ناقتى جاسى انىقتالىپ, تولىقتاي قۇجاتتارىن جاساپ بەردىك» دەيدى ورتالىق قىزمەتكەرى جانسايا.
جانسايانىڭ ايتۋىنشا, كەيبىر بالالاردى اكە-شەشەسى كەپىلگە وتكىزىپ كەتەدى ەكەن. «اتا-انالار بالالارىن تۇرمىستىق جاعدايىنا بايلانىستى بىزگە وتكىزىپ جاتادى. ءارتۇرلى قىسقارتۋلارعا ۇشىراپ, جۇمىسسىز قالاتىندارى بار. ءۇي-جايىنان ايىرىلىپ قالعاندار دا كەزدەستى. الىس-جاقىن ەلدەردەن جۇمىس ىزدەپ كەلگەن قىرعىز, وزبەك, تاجىك ميگرانتتارى وتكىزىپ كەتكەن بالالار دا بار. مۇنداي بالالاردى اتا-انالارى تۇراقتى جۇمىس تاۋىپ, اياعىنان تۇرىپ كەتكەنشە قاراي تۇرامىز. بىراق ولاردى قابىلداۋ شارتتارى بار. ءبىلىم باسقارماسىنىڭ ارنايى رۇقساتى كەرەك. مۇلدەم اتا-اناسىز بالالار ءبىلىم باسقارماسىنىڭ قاۋلىسى نەگىزىندە بالالار ۇيىنە جىبەرىلەدى» دەيدى ول.
سونىمەن قاتار, اتا-اناسى سوڭىنان ىزدەپ كەلمەيتىن, ياعني بالاعا مۇلدەم قاراعىلارى كەلمەي, تولىققاندى باس تارتقان, ىشكىلىككە سالىنعان اتا-انالار دا بار. مۇنداي جاعدايدا ءىس سوتقا جونەلتىلىپ, اتا-انا قۇقىنان ايىرۋ تۋرالى شەشىم شىعارىلادى. «مۇنداي بالالاردى اسىراۋعا بەرەمىز. الدىمەن اتا-انالار كەلىپ قارايدى. ۇناتىپ, وزدەرىمەن الىپ كەتەدى. ءبىز قاجەتتى قۇجاتتارى مەن مەديتسينالىق قۇجاتىن دايىندايمىز. ۋاقىتشا اسىراۋعا دا بەرەمىز. از ۋاقىت ىشىندە باۋىر باسىپ, بولاشاق اتا-اناسىنىڭ مەيىرىمىن وياتا بىلگەن بالالار قالىپ قويادى. اتا-اناسى قايتىس بولعاندارعا قامقورشىلار تاعايىندالادى» دەيدى استانا قالاسىنداعى كامەلەتكە تولماعانداردى بەيىمدەۋ ورتالىعىنىڭ الەۋمەتتىك پەداگوگى جانسايا اجەنوۆا.
وتباسلىق كيكىلجىڭ – ويراننىڭ باسى
بالانىڭ ەركىنەن تىس تاعدىر كەشىپ, قاڭعىباستىققا سالىنۋىنا كوبىنەسە وتباسىنداعى كيكىلجىڭ, اتا-انانىڭ تاربيەگە سالعىرتتىعى مەن ناشاقورلىققا, ىشكىلىككە سالىنۋى سەبەپ بولىپ جاتادى. اسىرەسە, وتباسىنداعى كيكىلجىڭ مەن اجىراسۋدىڭ سالدارى وراسان زور دەيدى ماماندار. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە اجىراسۋ فاكتىلەرى تىم كوبەيىپ كەتىپ وتىر. احات بولىمدەرى بەرگەن مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك, وتكەن جىلى ەلىمىز بويىنشا 1843 جۇپ وتباسىن قۇرۋعا ءوتىنىش بەرگەن. وكىنىشكە قاراي, سولاردىڭ 347-ءسى جىل تولماي جاتىپ اجىراسىپ ۇلگەرىپتى. ياعني, ءاربىر ءۇشىنشى جۇپتىڭ نەكەسى جىلعا جەتپەي ءۇزىلىپ, شاڭىراقتارى شايقالىپ جاتىر دەگەن ءسوز. قانشاما بالا ءارتۇرلى دەڭگەيدە پسيحولوگيالىق سوققى الىپ, قيىندىققا تاپ بولىپ جاتىر.
بيىلعى التى ايدا دا 174 وتباسى اجىراسىپ ۇلگەرگەن. ال تىركەلگەن جۇپتاردىڭ سانى – 646. وسىنداي جايتتاردىڭ بارلىعى بالانىڭ قاراۋسىز قالۋىنا نەمەسە قىلمىسقا بارۋىنا يتەرمەلەپ جاتادى. سوزىمىزگە دالەل رەتىندە استاناداعى ەكi بالانىڭ جوعالۋ وقيعاسىن ايتۋعا بولادى. ءنۇرالi – 2, جانسايا 14 جاستا. جانسايا اتا-اناسىنىڭ اجىراسقانىنا قاپالانىپ, ەكi جاسار iنiسi مەن وتباسىلىق بيۋدجەتتەن 40 مىڭ تەڭگەنi الىپ, جول-جونەكەي كولiكپەن الماتىعا جەتكەن. ياعني, بالالاردىڭ ۇيىنەن كەتۋىنە 8 بالانى تاربيەلەپ وتىرعان اتا-انانىڭ اجىراسۋى سەبەپ بولعان. اتا-انانىڭ ارەكەتى قىزدىڭ پسيحيكاسىنا تەرiس ىقپال ەتiپ, ول iنiسiن الىپ, ۇيدەن كەتiپ قالعان. قۋانىشتىسى, جوعالعان ەكى بالا دا ءدىن امان تابىلدى. قانشاما بالا وسىنداي جايتتىڭ سالدارىنان جىلى توسەگىنەن بەزىپ, قاڭعىرىپ ءجۇر.
بۇركىت نۇراسىل
