ساناۋلى كۇندەردەن كەيىن تىشقان جىلىن اتتاندىرىپ جىبەرىپ, «سيىردى» قارسى الامىز. وسى ءولارا شاقتا وتكەنىمىزدى قورىتىندىلاپ, بولاشاعىمىزدى بولجامداپ العانىمىز دۇرىس. قانداي جەتىستىك-جاقسىلىقتارعا جەتتىك, نەدەن قاپى قالدىق؟ جوسپارلانعان شارۋالاردىڭ قايسى ىسكە اسىپ, قايسى قيىس كەتتى؟ قوعامدىق ومىردە قانداي ەلەۋلى وقيعالار ورىن الدى؟
ىندەتپەن كۇرەس قارقىن الدى
الەمنىڭ الەگىن شىعارعان COVID-19 ىندەتى استانانىڭ دا اسپانىنان جاي تۇسىرگەندەي قىلدى. ول ەل ەكونوميكاسىنا دا, كۇندەلىكتى تىرشىلىگىمىزگە دە زور كەسىرىن تيگىزدى. ايتسە دە, قر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا جوعارعى جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ جۇمىلا جۇمىس ىستەپ ىندەتتىڭ العاشقى تولقىنىن ەڭسەردى. ەپيدەميولوگيالىق جاعدايعا بايلانىستى ەلوردادا زەرتحانالار كوبەيدى, ەم-دومعا قاجەت جاساق-جابدىقتار مەن ءدارى-دارمەكتەر جەتكىزىلدى. كەسەلگە شالدىققان 15 مىڭنان استام تۇرعىن ساۋىعىپ شىقتى. قازىر 176 ادام ءالى ەم الىپ جاتىر. سالىستىرمالى تۇردە ايتساق, ءتاجتاجال ۋشىعىپ تۇرعان جاز ايلارىندا ءبىر كۇندە 3911 ناۋقاس توسەككە تاڭىلاتىن.
ۇنەمدەلگەن قارجى باقىلاۋدا
«ىندەتتەن اسىرەسە شاعىن جانە ورتا بيزنەس زارداپ شەكتى. مەملەكەت شوب سۋبەكتىلەرىن قولداۋ ءۇشىن جەڭىلدىكتەر جاسادى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا مەملەكەت پەن كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ ءونىمسىز شىعىندارىن ازايتۋ ماقساتىندا اۋقىمدى جۇمىس جۇرگىزىلدى. كوپتەگەن ءىس-شارالار قىسقارتىلدى. مادەني شارالاردىڭ كوبى ونلاين ءوتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە نۇر-سۇلتان قالاسى اكىمدىگىنىڭ بيۋدجەتىن 43 ميلليارد تەڭگەگە ۇنەمدەدىك» دەدى قالا اكىمى التاي كولگىنوۆ ەلوردانىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋى جونىندە ەسەپ بەرگەن كەزىندە.
ۇنەمدەلگەن قاراجات ەڭ الدىمەن COVID-19-بەن كۇرەسكە, دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن دامىتۋعا, ءدارى-دارمەك پەن مەديتسينالىق جابدىقتار ساتىپ الۋعا جۇمسالعان. سونىمەن ناقتى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋگە, ىندەت كەزىندە شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋعا, جۇمىسپەن قامتۋ ماسەلەلەرىنە, قالانىڭ ينفراقۇرىلىمىن جاقسارتۋعا جانە قوعام ءۇشىن وزەكتى باسقا سالالارعا باعىتتالعان.
3 ملن شارشى مەتر ءۇي پايدالانۋعا بەرىلەدى
قالا اكىمىنىڭ ايتۋىنشا, قازىرگى كۇنى ەلوردادا 48 مىڭ ادام ءۇي كەزەگىندە تۇر ەكەن. الەۋمەتتىك ءالجۋاز توپ وكىلدەرى ءۇشىن جىل سوڭىنا دەيىن «قولجەتىمدى باسپانا» سەگمەنتى بويىنشا 8 مىڭنان استام پاتەر پايدالانۋعا بەرىلۋى ءتيىس. سونىمەن بىرگە تۇرعىن ءۇي سەرتيفيكاتتارىنىڭ كولەمى 1 ميلليوننان 1,5 ميلليون تەڭگەگە دەيىن ۇلعايتىلعان.
سوڭعى ون جىلدا ەلوردا حالقى ەكى ەسە ءوسىپ, 1 ملن 200 مىڭعا جەتتى. 2030 جىلعا قاراي تۇرعىندار سانى 2 ميلليونعا جەتەدى دەگەن بولجام بار. وسىعان وراي قۇرىلىس جۇمىستارى دا قارقىندى جۇرگىزىلىپ جاتىر.
– باس جوسپارعا سايكەس «مىڭجىلدىق» اللەياسىندا, «تاۋەلسىزدىك» سارايىنان باستاپ «نۇرلى جول» ۆوكزالىنا دەيىن, جالپى اۋماعى 5 شاقىرىم قاشىقتىقتا قۇرىلىس جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى. قازىر ونىڭ بويىنداعى ەسكى ساياجايلار سىرىلىپ, ول جەرلەرگە تۇرعىن ءۇي كەشەندەرى سالىنىپ جاتىر, – دەدى التاي سەيدىرۇلى.
2020 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن 3 ملن شارشى مەتر ءۇي پايدالانۋعا بەرۋ جوسپارلانعان.
ۇلەسكەرلەر ءۇمىتى جاندى
جاڭا قۇرىلىستارمەن بىرگە ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان ۇلەسكەرلەر ماسەلەسى دە ءالى وزەكتىلىگىن جوعالتقان جوق. وتكەن جىلدىڭ باسىندا قالادا 52 پروبلەمالىق نىسان بولعان. بىلتىر ولاردىڭ «ساقالدى قۇرىلىسقا» اينالعان 10 نىسانى بويىنشا ماسەلە وڭتايلى شەشىلىپ, قۇرىلىستارى قايتادان ءجۇردى. بيىل جىل اياعىنا دەيىن 20 پروبلەمالىق ءۇي بويىنشا ناقتى شەشىم قابىلداندى.
«ءسويتىپ 52 پروبلەمالىق ءۇيدىڭ 30-نىڭ ماسەلەسى شەشىلدى. بۇل وڭاي شارۋا ەمەس. سوت ءۇردىسى مەن قارجى مودەلى, جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتاردىڭ قالپىنا كەلتىرىلۋىنە كوپ ۋاقىت جۇمسادىق. ەلوردادا تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنا قاتىستى پروبلەمالىق جايتتاردى شەشۋ ءۇشىن ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن 40 ملرد تەڭگە بولىنگەن. بىراق بۇل قارجى ازدىق ەتتى. سوندىقتان ەل باسشىلىعى تاعى قوسىمشا قارجى ءبولدى. ول قۇرىلىسى توقتاپ قالعان نىساندارعا جان ءبىتىردى. ءار نىسانى بويىنشا پايدالانۋعا بەرۋ كەستەسى جاسالىپ, قۇرىلىس جۇمىستارى قارقىندى قولعا الىندى» دەدى التاي كولگىنوۆ.
بەس جىلدا ەلۋ مەكتەپ سالىنادى
استانادا تۇرعىندار سانىنىڭ ۇزدىكسىز ارتۋى جىل سايىن جاڭادان 10-12 ورتا مەكتەپ سالۋدى قاجەت ەتەدى. ويتكەنى وسىدان 10 جىل بۇرىن وقۋشىلاردىڭ سانى 74 مىڭ بولسا, قازىر ولار 193 مىڭعا جەتتى. ەگەر ءوسۋ قارقىنى وسى مولشەردەن تايماسا, ون جىلدا وقۋشىلار سانى 400 مىڭعا جەتۋى مۇمكىن. ال قۇرىلىس جۇمىستارى قارقىندى ءجۇرۋ ءۇشىن بۇل ىسكە تەك بيۋدجەت قارجىسىن عانا ەمەس, جەكە ينۆەستورلاردى دا تارتقان ابزال.
بالا كوپتىگىنىڭ ءوز قيىندىقتارى بار. وتكەن جىلى 22 مەكتەپتە بالالاردىڭ سانى بەلگىلەنگەن مەجەدەن اسىپ كەتكەن. 8 مەكتەپ ءۇش اۋىسىممەن وقىتۋعا ءماجبۇر بولعان. بيىل ولاردىڭ سانى ەكى ەسەگە ازايدى.
«2019 جىلى جاڭادان 6 مەكتەپ سالىنسا, 2020 جىلى 12 مەكتەپ سالىندى. 2021 جىلى كەم دەگەندە 12 مەكتەپتىڭ قۇرىلىسىن اياقتاپ, پايدالانۋعا بەرۋدى كوزدەپ وتىرمىز. جالپى بەس جىلدا 50-گە جۋىق مەكتەپ سالۋ جوسپارلانعان» دەدى اكىم.
جالپى, اعىمداعى جىلى جاڭادان 29 الەۋمەتتىك نىسان اشىلدى. ونىڭ ىشىندە دارىگەرلىك كومەك, ءۇش قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ نىسانى, 4 وڭالتۋ ورتالىقتارى جانە وتباسىن قولداۋ ينستيتۋتتارى بار. جۇمىسپەن قامتۋدىڭ جول كارتاسى باعدارلاماسى بويىنشا 26 الەۋمەتتىك نىسان جوندەۋدەن ءوتتى.
سونداي-اق «جانۇيا» وتباسى ينستيتۋتىن قولداۋ ورتالىعىنا بۇگىنگە دەيىن 60 مىڭنان استام ادام ساۋال جولداپ, وزدەرىنە قاجەت كەڭەس العان.
گازداندىرۋ ەكولوگيانى جاقسارتادى
بيىلعى جىلدىڭ باستى وقيعاسىنىڭ ءبىرى – استانانى گازداندىرۋ ءىسى. سىر ەلىنەن تارتىلعان «سارىارقا» ماگيسترالدى گاز قۇبىرى 1 مىڭ 81 شاقىرىم جولدى باسىپ ءوتىپ, بيىل قىستا ەلورداعا جەتتى. جەرگىلىكتى بيلىك كوگىلدىر وتىندى تۇتىنۋشىعا جەتكىزۋ ءۇشىن قالاىشىلىك جەلى تارتۋ مىندەتىن موينىنا الدى. سوعان سايكەس ءۇش كەزەڭ بويىنشا 300 شاقىرىمدى قۇرايتىن گاز قۇبىرى تارتىلدى. 1-جەو مەن 2-جەو-دا ءتورت سۋ جىلىتاتىن قازاندىق گازعا كوشىرىلدى. باسقا قازاندىقتار دا الداعى جىلدارى گازعا اۋىستىرىلادى. ەندىگى كۇنى «كوكتال-1», «كوكتال-2» جانە «اگروقالاشىق» تۇرعىن الاپتارىنداعى جەكە سەكتورلارعا گاز جەتكىزىلگەن. 1 مىڭنان اسا تۇرعىن ونىڭ تەحنيكالىق قۇجاتتارىن الدى. تاعى 3 مىڭ ادام جەكە شارتتارىن راسىمدەۋدە. گازداندىرۋ ىسىمەن ليتسەنزياسى بار ماماندار اينالىسۋدا.
– قالا, نەگىزىنەن, ءۇش ءتۇرلى جولمەن لاستانادى. ءبىرىنشىسى – جىلۋ-ەلەكتر ورتالىقتارىنىڭ, ەكىنشىسى – جەكە سەكتورداعى ۇيلەردىڭ, ءۇشىنشىسى – اۆتوكولىكتەردىڭ ءتۇتىنى. ال شاھارىمىزدا تۇرعىندار مەن اۆتوموبيل سانى جىلدان-جىلعا كوبەيىپ كەلە جاتقاندىعى, ءوندىرىس وشاقتارىنىڭ قۋاتىنىڭ ارتۋى بۇل پروبلەمانى ودان سايىن ۋشىقتىرا تۇسەدى, – دەدى قالا اكىمى.
«ەكولوگيانى ساۋىقتىرۋ ماقساتىندا جولاۋشى تاسىمالدايتىن 100 ەلەكترواۆتوبۋس ساتىپ الدىق. جەكە ينۆەستيتسيالار ەسەبىنەن تاعى وسىنداي اۆتوبۋستار الۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. قازىر ينۆەستور اۆتوپارك سالىپ جاتىر» دەدى ا.كولگىنوۆ.
گازداندىرۋ, كوگالداندىرۋ جانە كولىكتەردى بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىنە كوشىرۋ قالا ەكولوگياسىن اجەپتاۋىر جاقسارتادى. 
اۋلالار اباتتاندىرىلدى
بيىل ەلوردادا 760 مىڭ شارشى مەتر اۋماق اباتتاندىرىلدى. بۇل – 150-دەن استام اۋلا جانە 60 قوعامدىق كەڭىستىك. كەلەسى جىلى دا اۋماقتاردى اباتتاندىرۋ بويىنشا اۋقىمدى جۇمىستار جالعاساتىن بولدى.
«اۋلالاردى, گۇل باقتارى مەن جەلەكجولداردى جوبالاۋعا تۇرعىنداردىڭ قاتىسۋى اسا ماڭىزدى. ويتكەنى ولار اۋلادا نە ورناتۋ كەرەكتىگىن, اۋماقتى قانداي ايماقتارعا ءبولۋ كەرەكتىگىن جاقسى بىلەدى. قالانىڭ وڭ جاعالاۋىنا, سونىمەن بىرگە بۇرىن بوس, يەسىز جاتقان نە باتپاقتى جەرلەرگە باسا نازار اۋدارىلدى. وسىلايشا قالا كارتاسىندا جاڭا تارتىلىس نۇكتەلەرى پايدا بولدى. كەلەسى جىلى دا اۋماقتاردى اباتتاندىرۋ بويىنشا اۋقىمدى جۇمىستاردى جالعاستىرامىز» دەدى التاي كولگىنوۆ.
قىركۇيەك ايىندا «نۇرلى جەر 2020-2025» تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى كەشەنىن دامىتۋ باعدارلاماسى بويىنشا ليفتىلەر اۋىستىرىلدى. ءبىر كىرەبەرىستە تۇرعىن ءۇي كەشەنى پايدالانۋعا بەرىلگەن ساتتەن باستاپ, ياعني 2009 جىلدان بەرى ليفتىلەر جۇمىس ىستەمەگەن, ال باسقالارى اپاتتىق جاعدايدا بولدى. سول سەبەپتتى ءبىرىنشى كەزەڭدە 100-دەن استام ءليفتىنى جاڭارتۋدى جوسپارلانعان. قازىر ولاردىڭ جارتىسى جاڭارتىلىپ بولدى.
تۇرعىندار اراسىندا «بۇكىر كوپىر» اتالىپ كەتكەن (بوگەنباي باتىر داڭعىلى) كوپىردىڭ «جىرى» كوپتەن بەرى تولاستاعان ەمەس. ونىڭ ءبىر بولىگى قىركۇيەك ايىندا وپىرىلىپ تۇسكەن, قۇداي ساقتاپ, ايتەۋىر ادام شىعىنى بولعان جوق. التاي كولگىنوۆ اتىشۋلى كوپىر جونىندە بىلاي دەدى: «بۇعان دەيىن ول كوپىرگە كەشەندى زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى. تەحنيكالىق قورىتىندى كوپىردىڭ ءبىر بولىگى اپاتتىق جاعدايدا ەكەنىن كورسەتتى. قازىرگى ۋاقىتتا 60-تان استام بالكالار بولشەكتەلىپ الىنعان. كولىكتەر كوپىردىڭ سول جاعىمەن عانا قوزعالادى. كوپىردى جوندەۋ جۇمىستارىن 2021 جىلى اياقتاۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز».
قورىتا ايتقاندا, قولجەتىمدى الەۋمەتتىك باسپانا 3 ەسە, ال مەكتەپتەر 2 ەسە كوبەيدى. وڭالتۋ جانە مەديتسينا ورتالىقتارى جەلىسى كەڭەيتىلىپ, گاز تارتىلدى, ۇزاققا سوزىلعان قۇرىلىستار اياقتالىپ, اپاتتى جاعدايداعى ەسكى ۇيلەر ءسۇرىلدى, سۋاعارلار سالىنىپ, تۇرعىن الاپتارى دامىتىلدى جانە تاعى كوپتەگەن اۋقىمدى جۇمىستار اتقارىلدى. ءسويتىپ 2020 جىل ناتيجەلى قورىتىندىلاندى دەۋگە تولىق نەگىز بار.
