قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «يادرولىق سىناقتاردان ازات الەم ءۇشىن چەمپيون» مارتەبەسىنە يە بولدى. بۇل شەشىم بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 29 تامىز – يادرولىق سىناقتارعا قارسى حالىقارالىق ءىس-قيمىل كۇنىنە ارنالعان ارنايى سەسسياسىندا جاريالاندى.
پاندەميالىق جاعدايعا بايلانىستى اتالعان شارا ونلاين فورماتتا ءوتتى. وتىرىستى اشقان بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 74-ءىنشى سەسسياسىنىڭ توراعاسى مۇحامماد تيجاني-باندە قازاقستاننىڭ يادرولىق سىناقتارعا تىيىم سالۋداعى اتقارعان رولىنە توقتالدى. «1945 جىلدان باستاپ الەمدە 2000-نان اسا يادرولىق سىناقتار جۇرگىزىلىپ, پلانەتا مەن ادامزاتقا, بىرنەشە بۋىن ۇرپاققا زور قاسىرەت اكەلدى. بۇۇ قۇرىلعانىنا 75 جىل وتسە دە, يادرولىق قاۋىپتىڭ بۇلتى سەيىلگەن جوق, مىڭداعان يادرولىق قارۋ قويمالاردا ءالى ساقتاۋلى تۇر» دەدى بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ توراعاسى.
بەيبىت كۇندە زارداپ تارتقان
1949 جىلى 29 تامىزدا كەڭەس وداعى اباي جانە ابىرالى اۋداندارىندا حالىققا الدىن الا ەسكەرتپەي, قۋاتتىلىعى 30 كيلوتوننا بولاتىن العاشقى اتوم قارۋىن سىناقتان وتكىزدى. 2 جىلدان كەيىن, ياعني 1951 جىلى 18 قازاندا تاعى دا وسى اۋماقتا ۋران بومباسى سىناق رەتىندە جارىلسا, اراعا تاعى 2 جىل سالىپ, قۋاتتىلىعى 500 كيلوتوننا بولاتىن سۋتەك بومباسى سىنالدى. بۇل مۇنداي قۋاتتى قارۋدىڭ دۇنيە جۇزىندە العاش رەت جەر ۇستىندە سىناقتان ءوتۋى ەدى. پوليگون سەمەي وبلىسىمەن قاتار, پاۆلودار جانە قاراعاندى وبلىستارىنىڭ ءبىراز جەرىن قامتىدى. يادرولىق سىناقتار مۇنىمەن توقتاپ قالعان جوق. اتاپ ايتقاندا, 1961-1962 جىلدارى اۋەدە جانە جەر ۇستىندە 50-دەي يادرولىق بومبا سىنالدى. تەك 1963 جىلى 10 قازاندا ماسكەۋدە كسرو, اقش جانە ۇلىبريتانيا اراسىندا قابىلدانعان «ءۇش جاعدايدا سىنالاتىن: اۋەدە, كوسموستا جانە سۋ استىندا يادرولىق قارۋعا تىيىم سالۋ» تۋرالى حالىقارالىق كەلىسىمى كۇشىنە ەنگەننەن كەيىن جارىلىستار تەك جەر استىندا جۇرگىزىلە باستادى. بىراق جەر استىنداعى جارىلىستار دا از بولعان جوق. 1963-1988 جىلعا دەيىن جەر استىندا 343 يادرولىق جارىلىس جاسالدى. وسى يادرولىق سىناقتاردىڭ اسەرىنەن راديواكتيۆتى شوگىندىلەر جارىلىس بولعان ەپيتسەنتردەن بۇلتتار مەن جەل ارقىلى تارالىپ, رادياتسيانىڭ دەڭگەيى 448 بەر-گە دەيىن جەتكەن. وسىلايشا سەمەي يادرولىق پوليگونىندا اۋادا جانە جەر بەتىندە سىنالعان يادرولىق زاريادتاردىڭ قوسىندى قۋاتى اقش-تىڭ 1945 جىلى 6 تامىزدا, ياعني تۋرا 75 جىل بۇرىن جاپونيانىڭ حيروسيما قالاسىنا تاستاعان اتوم بومباسىنان 2,5 مىڭ ەسە اسىپ تۇسكەن.
زياندى راديواكتيۆتىك زاتتار توپىراقتى, سۋدى, ەگىستىك جەرلەردى جانە جايىلىمدى لاستادى. يادرولىق جارىلىستار ناتيجەسىندە سىناق ايماعىنا جاقىن ورنالاسقان تەرريتورياداعى ادامدار رادياتسيالىق زاقىمدار الدى. قاسىرەتى قالىڭ قازاق حالقى اي مەن كۇننىڭ امانىندا جاپون حالقى سياقتى اتوم زاردابىن تارتقان ەلگە اينالدى.
ۇلتتى قۇتقارۋداعى ۇلى باستاما
1989 جىلدىڭ اقپانىندا سەمەيدەگى اتوم پوليگونىن جابۋ ماقساتىندا قۇرىلعان «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىڭ العاشقى ميتينگىسى وتكىزىلدى. ونى بەلگىلى قوعام قايراتكەرى, اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ باسقاردى. سول جىلدىڭ 6 تامىزىندا سەمەي وبلىسىنىڭ قاراۋىل اۋىلىندا كسرو جانە اقش پرەزيدەنتتەرىنە يادرولىق قارۋدى سىناۋعا موراتوري جاريالاۋ جونىندەگى ۇندەۋ جولداندى. يادرولىق سىناقتاردىڭ قاتەرى جونىندە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانا باستادى. ادامزاتتىڭ تاعدىرىنا قاتىستى بۇل ماسەلە تەك رەسپۋبليكا اۋماعىندا عانا ەمەس, شەتەلدەردە دە تالقىلاندى. كوتەرىلگەن باستامالاردىڭ ناتيجەسىندە كسرو ۇكىمەتى يادرولىق قارۋدى سىناۋعا تىيىم سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. الايدا بۇل يادرولىق سىناق تۇبەگەيلى توقتادى دەگەننەن دەرەك بەرمەيدى.
يادرولىق قارۋدى تولىقتاي جابۋعا ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ 1991 جىلى 29 تامىزدا قول قويعان «سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ جابىلۋى تۋرالى» جارلىعى نەگىز بولدى. اتاپ ايتقاندا, ەلباسىمىز اتوم سىناق ورنىن تارس جاۋىپ, بۇكىل ادامزاتتى اتوم قارۋىنان باس تارتۋعا شاقىردى. ەلباسىنىڭ بۇل قادامى ءبىر جاعىنان ءوز حالقى ءۇشىن ىستەگەن تاعى ءبىر ابرويلى جۇمىسى بولسا, ەكىنشىدەن ەلباسىنىڭ بۇل باستاماسى الەم ەلدەرىنىڭ, حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ قازاقستانعا دەگەن سەنىمى مەن قۇرمەتىن ءتىپتى جوعارىلاتا ءتۇستى. ەلباسىنىڭ دا بەدەلىن ارتتىردى. ەلباسىنىڭ اراعا 30 جىلعا جۋىق ۋاقىت سالىپ, «الەمدىك چەمپيون» اتانىپ جاتقانى سونىڭ ايعاعى.
ەلەۋلى ەڭبەك, عۇمىرلى قادام
بۇۇ-نىڭ قارۋسىزدانۋ جونىندەگى جوعارعى وكىلى يزۋمي ناكاميتسۋ ەلباسىمىز ماراپاتتالعان ءىس-شارادا بۇۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريشتىڭ ۇندەۋىن جەتكىزدى. باس حاتشى ءوز ۇندەۋىندە جاھاندىق يادرولىق سىناقتارعا تىيىم سالۋدى كەشەۋىلدەتۋگە ەشقانداي سەبەپ جوق ەكەنىن ايتتى جانە الەم مەملەكەتتەرىن يادرولىق سىناقتارعا جاپپاي تىيىم سالۋ تۋرالى شارتقا قول قويىپ, راتيفيكاتسيالاۋعا شاقىردى.
يادرولىق سىناقتارعا جاپپاي تىيىم سالۋ شارتى ۇيىمىنىڭ اتقارۋشى حاتشىسى لاسسينا زەربو قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋسىز الەم قۇرۋداعى جاھاندىق كۇش-جىگەرگە قوسقان ەرەكشە ۇلەسىن ەسكەرىپ, نۇرسۇلتان نازارباەۆقا جاڭا مارتەبە بەرۋ تۋرالى باستاما كوتەردى.
بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ ارنايى سەسسياسىنىڭ بارىسىندا ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ ءىس-شارا قاتىسۋشىلارىنا ۇندەۋىن قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترى مۇحتار تىلەۋبەردى وقىدى. «1991 جىلى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قازاقستان پلانەتاداعى ەڭ قۋاتتى يادرولىق قارۋدىڭ ءتورتىنشى ارسەنالىنان باس تارتۋ شەشىمىن ءوز ەركىمەن تاڭدادى. تاريح بۇل قادامنىڭ دۇرىستىعىن راستادى – ءبىز جارقىن مىسالمەن بەيبىت جولمەن پروگرەسس پەن وركەندەۋگە بەت الۋعا بولاتىنىن كورسەتتىك» دەلىنگەن ەلباسىنىڭ ۇندەۋىندە.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى حالىقارالىق قوعامداستىققا قازاقستاننىڭ ۇلگىسىمەن جۇرۋگە جانە يادرولىق ەسسىزدىكتى توقتاتۋ ءۇشىن كۇش بىرىكتىرۋگە شاقىردى. «مەن امەريكا قۇراما شتاتتارى, رەسەي, قىتاي جانە ەۋروپالىق وداقتىڭ باسشىلارى پلانەتانىڭ بولاشاعى ءۇشىن ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىكتە دەپ سانايمىن. ەگەر وسى تورتجاقتى فورماتتا سامميت وتەتىن بولسا, وندا ونىڭ باستى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى يادرولىق قارۋدى كەزەڭ-كەزەڭىمەن جانە پروپورتسيونالدى تۇردە قىسقارتۋ تۋرالى كوپجاقتى كەلىسىمدى ازىرلەۋ بولۋى كەرەك دەپ سەنەمىن. قازاقستان وسى سامميتكە ءوز الاڭىن ۇسىنۋعا دايىن» دەدى ەلباسى ءوز ۇندەۋىندە.
باستاماشى توپ «چەمپيون» مارتەبەسىن يەلەنگەن تۇلعالار يادرولىق سىناقتارعا جاپپاي تىيىم سالۋ شارتىنا قول قويماعان مەملەكەتتەرمەن ماقساتتى اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەتىنىنە سەنىمدى. سونىمەن قاتار ولار ۇيىمداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ ارتىقشىلىقتارى تۋرالى تۇسىنىكتەرىن جاقسارتۋ, قازاقستاننىڭ يادرولىق ينفراقۇرىلىمىن ءوز ەركىمەن بولشەكتەۋ سەكىلدى وزىق تاجىريبەلەرىمەن بولىسەدى.
باس اسسامبلەيانىڭ وتىرىسىنا قاتىسۋشىلار قازاقستانعا يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋداعى جەتەكشى ءرولى ءۇشىن العىس بىلدىرە وتىرىپ, بۇل ماسەلەنى حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ نازارىندا ۇستاۋدىڭ جانە جىل سايىن قازاقستان باستاماشىلىق ەتەتىن حالىقارالىق يادرولىق سىناقتارعا قارسى ءىس-قيمىل كۇنىن اتاپ ءوتۋدىڭ ماڭىزىن ايرىقشا اتاپ ءوتتى. قىسقاسى, ەلباسىنىڭ اتوم سىناق الاڭىن جابۋى قازاقستان ءۇشىن دە, حالىقارلىق قاۋىمداستىق ءۇشىن دە ەلەۋلى ەڭبەك, عۇمىرلى قادام
