«ۇيادا نە كورسەڭ, ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ». قازاقتىڭ بۇل ءسوزىنىڭ اقيقاتىنا بەلگىلى اقىن, اۋدارماشى, ستسەناريست, كينورەجيسسەر, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى باقىت قايىربەكوۆتىڭ تاڭداعان جولىنا, ادەبيەت پەن مادەنيەتكە سىڭىرگەن ەڭبەگىنە قاراپ كوز جەتكىزە الامىز. كورنەكتى اقىن, قاز كسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى, قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى عافۋ قايىربەكوۆتىڭ وتباسىندا وسكەن ول اكە ونەگەسىن بويىنا ءسىڭىردى. سان قىرلى ونەردى مەڭگەرىپ, پوەزيا, كينو مەن تەاتر سالاسىندا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي جەتىستىكتەرگە جەتتى. بۇگىندەرى شىعىپ وتىرعان جەتپىس جاستىڭ جوتاسىنان قاراعاندا, اتقارعان ىستەرى از ەمەس.
باقىت عافۋۇلى وقۋشى كەزىندە ماتەماتيكا ءپانىن ۇناتاتىن. بولاشاعىن دا فيزيكا-ماتەماتيكا سالالارىمەن بايلانىستىرعىسى كەلگەن. بىراق اكە قانى جىبەرمەدى. مەكتەپ بىتىرەردە ادەبيەت پانىنەن ەمتيحان سۇراعىنا جاۋاپتى ولەڭمەن جازدى. تۋراسىن ايتقاندا, ەركىن تاقىرىپتا پوەما جازىپ, كوسىلدى. ءدال سول ۋاقىتتا الماتىعا ماسكەۋدەگى م.گوركي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىنان اۋدارماشىلار كافەدراسىنا ۇلتتىق كادرلاردى ىرىكتەۋگە پروفەسسور ليۋتسيان كليموۆيچ كەلىپ جاتقان ەدى. اكە كەڭەسىمەن باقىت شىعارمالارىن جيناقتاپ, كونكۋرسقا جىبەردى. الپىس ادامنىڭ اراسىندا توپ جارىپ, ماسكەۋگە اتتاندى.
ۇلى ديپلوم العاندا, عافۋ اقىننىڭ قۋانىشى كەمەرىنەن اسىپ, توگىلدى. سول مەزەتتە بويىن شابىت كەرنەپ, باقىتقا ارنالعان بىرنەشە ولەڭدى توگىپ جىبەردى. سونىڭ بىرىندە:
تۇقىمعا بىتكەن ولەڭ-جىر,
ساعان دا دارىپ ءتۇستى عوي.
ويىمدا جوق بۇل ءبىر سىر,
قۇدىرەت دەگەن كۇشتى عوي, – دەپ شالقىتتى.
ماسكەۋدەن ورالعان سوڭ, «جازۋشى» باسپاسىندا رەداكتور بولىپ جۇمىس ىستەدى. وندا لاۋازىمى جوعارى ادامداردىڭ جازعاندارىن ساراپتايتىن.
«بىزدە ورتالىق كوميتەتتە نۇسقاۋشىلار, ءبولىم مەڭگەرۋشىلەرى بولاتىن. ولار وزدەرىن بەلينسكي ساناپ, كىتاپ جازاتىن. ءتىپتى «مىنا شىعارما ادەبيەتكە جاتپايدى» دەپ سىن دا جازدى» دەگەن ەدى باقىت عافۋۇلى بۇل جايىندا ءبىر سۇحباتىندا.
سول كەزدەگى 22-25 جاستاعى جاس جىگىتكە اسا جاۋاپتى جۇمىس – بيلىك وكىلدەرىنىڭ جازعانىن رەداكتسيالاۋ جۇكتەلدى. ساياسي ساۋاتتىلىقتى كەرەك ەتەتىن بۇل ءىستى ابىرويمەن الىپ شىقتى.
العاشقى ولەڭى نەمەرەسىن باۋىرىنا الىپ وسىرگەن اجەسىنە دەگەن ماحابباتتان تۋدى. ول اجە اۋىر ناۋقاسقا شالدىعىپ, حال ۇستىندە جاتقاندا جازىلدى. «اجەمنىڭ بولمەسىنە بارىپ, قوشتاسقانداي بولدىم. سودان سوڭ اكەمنىڭ كابينەتىنە كىرىپ, ءبىر جاپىراق قاعازعا ولەڭ جازدىم. بۇل اجەممەن قوشتاسۋ ولەڭى ەدى. اقىندىعىم سودان باستالدى» دەگەن ەدى اقىن «الماتى» تەلەارناسىنىڭ «ءبىزدىڭ كەيىپكەر» باعدارلاماسىندا.
تۇڭعىش جىر جيناعى 1978 جىلى «كۇزگى ديالوگ» اتاۋىمەن جارىق كوردى. 1982 جىلى «ءومىر سۇرەمىن دەپ ايت» اتتى ەكىنشى جيناعى شىقتى. جالپى وسى كۇنگە دەيىن ونداعان كىتاپتىڭ اۆتورى اتاندى. 1983 جىلى كسرو جازۋشىلار وداعىنا, كەيىننەن قازاقستان جازۋشىلار وداعى مەن ەلىمىزدىڭ كينەماتوگرافيستەر وداعىنا قابىلداندى.
بەلگىلى رەسەي جازۋشىسى گەورگي پرياحيننىڭ «باقىت قايىربەكوۆ ورىس تىلىندە, بىراق قازاقي بولمىسپەن جازادى» دەگەن ءسوزى بار. بۇل – تۋىندىگەرگە بەرىلگەن ءدال باعا. بۇكىل شىعارماشىلىعى قازاق ومىرىمەن بايلانىستى, ۇلت تاريحى, اڭىزدار مەن فولكلوردان تامىر تارتادى.
بۇل جايىندا ءوزىنىڭ «مەن نەمەن اينالىسسام دا, تاقىرىپ ۇنەمى بىرەۋ. نەگىزگى جۇمىسىم – اڭىزداردى جيناۋ, فولكلوردى زەرتتەۋ, ونىڭ نە ەكەنىن تۇسىنۋگە تىرىسۋ. ادەت-عۇرپىمىزدا, سالت-داستۇرىمىزدە ءبىر قۇپيا جاسىرىنعانىن سەزەمىن. بۇل اينالىسقان ءىسىمنىڭ بارىنە ءنار بەردى. سونىڭ قاينار كوزىن تاپتىم. سودان شابىت الامىن» دەپ ايتقانى دا بار.
«ۇلتتىق سالت-داستۇرلەر. قازاقي ەتيكەت» كىتابىن دا جازدى. اتالمىش تۋىندى قازاق حالقىنىڭ سان عاسىر بويى ساقتاپ كەلگەن داستۇرلەرى جايىندا ماڭىزدى ماعلۇماتتارعا باي. ەڭبەكتە قازاقتىڭ ادەپتىلىك ۇستانىمدارىنىڭ ءمانى مەن تەرەڭ ماعىناسى اشىلىپ كورسەتىلگەن. كىتاپتا اتا-بابامىزدىڭ قورشاعان ورتا تۋرالى تانىمى مەن ومىرلىك ۇستانىمدارى ايقىن سۋرەتتەلگەن.
وردا بۇزار وتىز جاسىندا كينو ونەرىنە بەت بۇردى. ش.ايمانوۆ اتىنداعى «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىندا ستسەنارلىق-رەداكتسيالىق القانىڭ مۇشەسى, كوركەم جانە تەلەۆيزيالىق فيلمدەرى شىعارماشىلىق بىرلەستىگىنىڭ باس رەداكتورى بولدى. بەرتىندە وسى كينوستۋديانىڭ پرەزيدەنتى بولىپ تاعايىندالدى. كسرو مەملەكەتتىك كينو جانىنداعى ستسەناريستەر مەن رەجيسسەرلەردىڭ جوعارى كۋرسىن ءبىتىردى.
جالپى عىلىمي-تانىمدىق دەرەكتى جانە كوركەم فيلمدەرىن قوسقاندا 100-دەن استام تۋىندى ءتۇسىردى. كەيبىر كينوتۋىندىلارى حالىقارالىق كينوفەستيۆالدەردە قارا وزدى, رۋمىنيا, قىتاي, يران, ۆەنگريا, گەرمانيا ەلدەرىندە ديپلومدارعا يە بولدى. اتاپ ايتقاندا, «قازاقتاردىڭ مۇسىلماندىقتان بۇرىنعى سالت-داستۇرلەرى» توپتاماسىنداعى «اي تولعاندا» ءتريپتيحى مەن «سۇندەت» ءفيلمى سوچيدە وتكەن رەسەي تەلەۆيدەنيەسى اشىق فورۋمىنىڭ جوعارى ماراپاتىنا يە بولدى. «قىزىل تراكتور» ءفيلمى V ەۋرازيا تەلەفورۋمىنىڭ ارنايى جۇلدەسىن الدى. ۇلى اقىن اباي قۇنانبايۇلى جايلى «ماحاببات ساۋلەسى» ءفيلمى IX ەۋرازيا تەلەفورۋمىنىڭ جانە «316-اتقىشتار ديۆيزياسى» ءفيلمى «بىرگە جەڭدىك» اتتى اسكەري-پاتريوتتىق فەستيۆالدىڭ باس جۇلدەسىن يەلەندى.
باقىت قايىربەكوۆتىڭ فيلمدەرى جايلى ايتقاندا, ەلىمىزدىڭ شەجىرەسىن تارقاتقان 100 سەريالى «الەمنىڭ توعىزىنشى تەرريتورياسى» كينوتۋىندىسىن اتاپ وتپەسكە بولمايدى. ال «اسپاننىڭ ماڭگىلىك نازارىندا» – قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان 10 سەريالى دەرەكتى فيلم. وندا كوشپەلى حالىقتاردىڭ ەجەلگى زاماننان بەرگى دۇنيەتانىمى, الەمدىك وركەنيەت پەن مادەنيەتتەر بايلانىسى, جەتىستىكتەرى مەن جاڭالىقتارى قامتىلعان. اۆتور بۇل فيلمىنە ءومىر بويى جيناقتاعان تاريحي دەرەكتەرىن, زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن ارقاۋ ەتكەن.
بيىل – استانانىڭ 25 جىلدىق مەرەيتويى. 1998 جىلدىڭ 10 ماۋسىمىندا وتكەن ەلوردانىڭ حالىقارالىق تۇساۋكەسەرى ەل تاريحىنا التىن ارىپتەرمەن جازىلدى. ال سول كەزدەگى مەرەكەلىك باعدارلامانىڭ باس ستسەناريسى باقىت عافۋۇلى بولعانىن بىرەۋ بىلەر, بىرەۋ بىلمەس. باس قالامىز جايىندا «ارمان ارحيتەكتۋراسى», «باستى ماسەلەنى ءسوز ەتەيىك», «قانات اكسيوماسى» اتتى دەرەكتى فيلمدەرى دە بار.
بىرنەشە جىل بۇرىن «دەشتى قىپشاق. قۇپيا تاڭبالار» اتتى دەرەكتى ءفيلمىنىڭ استانادا وتكەن تانىستىرىلىمىندا بولعان ەدىك. كينوتۋىندىنىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە قىپشاقتار مەن ارمياندار اراسىنداعى بايلانىس ءسوز بولادى. ەكىنشى بولىمدە قاسيەتتى پەتر شىركەۋىنىڭ كىتاپحاناسىندا ساقتالعان «كودەكس كۋمانيكۋس» اتتى قۇندى كىتاپ تۋرالى ايتىلادى. ونى ۆەنەتسيا كىتاپحاناسىنا 1362 جىلى قايتا ورلەۋ ءداۋىرىنىڭ كورنەكتى اقىنى فرانچەسكو پەتراركا سىيلاعان.
كينوتۋىندىلارىنا تاريحتان باسقا تۇلعالار ءومىرى مەن قىزمەتىن ارقاۋ ەتتى. بۇل قاتارداعى تىرناقالدى تۋىندىسى – اكەسىنە ارنالعان «مەن ساعان ءسابيمىن» ءفيلمى. كۇي اتاسى – قۇرمانعازى جايىندا «كىسەن اشقان», ادەبيەت ابىزى ءابىش كەكىلباەۆ تۋرالى «ۇلان-عايىر» فيلمدەرىن ءتۇسىردى. سونداي-اق دىنمۇحامەد قوناەۆ, ءاسانالى ءاشىموۆ, ايمان مۇساقوجاەۆا, ت. ب. تانىمال تۇلعالار گالەرەياسىن جاسادى.
ءتول شىعارماشىلىعىنان بولەك, جىراۋلار پوەزياسىنان باستاپ بىرقاتار قازاقتىڭ كورنەكتى قالامگەرىن ورىسشا سويلەتتى. اسان قايعى, بۇقار جىراۋ, اقتامبەردى جىراۋدىڭ تولعاۋلارىن, ابدوللا جۇماعاليەۆ, مۇقاعالي ماقاتاەۆ, تۇمانباي مولداعاليەۆ, ەسەنعالي راۋشانوۆ, تۇرسىنحان ءابدىراحمانوۆا, ورازاقىن اسقار جانە ت. ب. اقىنداردىڭ جىر جيناقتارىن تاماشا ءتارجىمالادى. اكەسى عافۋ قايىربەكوۆتىڭ ەپيكالىق سارىنداعى پوەزياسىن ورىس وقىرماندارىنا سول كۇيىندە جەتكىزدى. اۋدارماشى رەتىندە تەك ولەڭ عانا اۋدارىپ قويعان جوق. قازاقتىڭ قۇيقالى قارا سوزىنە تۇرەن سالدى. ويشىل اقىن شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ «تۇرىك, قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» تاريحي ەڭبەگىن ورىسشاعا اۋدارۋى قۇبىلىس دەپ باعالاندى. ونى وقىرماندار جوعارى باعالادى. سونىمەن قاتار قويشىعارا سالعاراۇلى, سايىن مۇراتبەكوۆ, اقسەلەۋ سەيدىمبەك, ءامىرجان الپەيىسوۆ, تۇرسىن جۇرتباي سەكىلدى ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ پروزالىق شىعارمالارىن اۋداردى.
پوەزيا مەن مۋزىكا – ەگىز. باقىت عافۋۇلى بالا كەزىنەن مۋزىكاعا قۇشتار بولدى. امىرە قاشاۋباەۆ اتىنداعى مۋزىكا مەكتەبىنىڭ «پيانينو» سىنىبىن بىتىرگەنى دە بار. بۇل ونەرى تەاتر قويىلىمدارىنا ليبرەتتو جازۋعا سەپتەسىپ كەلە جاتىر. ءيا, شىعارماشىلىعى, كينودان بولەك, تەاترمەن تىعىز بايلانىستى. اتاپ ايتقاندا, بىلتىر «استانا بالەت» تەاترىندا ليبرەتتوسىنا جازىلعان «جىبەك جولى» بالەتى قويىلدى. بۇدان بۇرىن وسى تەاتردا ونىڭ قالامىنان تۋعان «الەم» جانە «بەيبارىس سۇلتان» بالەتتەرى, «استانا وپەرا» تەاترىندا «دالا داۋىسى» بالەتى, «Astana Musical» تەاترىندا «استانا – مەنىڭ ماحابباتىم» ميۋزيكلى كورەرمەندەرگە جول تارتتى.
فوتوونەرمەن دە اينالىسادى. ەكى جىلداي بۇرىن الماتى قالاسىندا «Notebook. ەستەلىكتەر كۇندەلىگى» اتتى فوتوكورمەسى ءوتىپ, وندا كەلگەندەر اۆتورلىق سۋرەتتەرىن تاماشالادى.
باسشىلىق قىزمەتتەردە بولىپ, پرەزيدەنت تەلەراديوكەشەنى, «مادەنيەت», «ءبىلىم جانە مادەنيەت» تەلەارنالارىن, ش.ايمانوۆ اتىنداعى «قازاقفيلم» اق-تى باسقارعان باقىت قايىربەكوۆ مەرەيتويىنا وراي «سىرلاس ىزدەيمىن» اتتى ەسسەلەر كىتابىن دايىنداپ جاتىر. بۇل – وسى جاسقا دەيىنگى ءومىرىنىڭ قورىتىندىسى ىسپەتتەس تۋىندى. جازار تاۋسىلماسىن دەيمىز.
