قازىر قوعامدا ساۋاتسىزدار قاپتاپ كەتتى. ولار ءوزىن قازاق ءتىلىنىڭ قالىپتاسقان زاڭدىلىعىنا قيانات جاساپ جاتىرمىز دەپ ءتىپتى دە ويلامايدى. قايتا وزدەرىنشە شالاجانسار ءسوزجاسام تۋدىرىپ, ورتكە ماي قۇيۋىن توقتاتار ەمەس.
ءسوز تىركەسىنىڭ ءوز زاڭدىلىعى بار. ەكى ءسوز ءبىر-بىرىمەن جايدان-جاي, جۇيەسىز تىركەسە سالمايدى. ماسەلەن, قازاق تىلىندە «-لىق», «-لىك», «-دىق», «-دىك», «-تىق», «-تىك» جۇرناعىنان جاسالعان سىن ەسىم مەن تۇيىق ەتىستىكتەن ءسوز تىركەسى جاسالمايدى, جاسالماۋعا ءتيىس تە. تۇسىنىكتىرەك بولۋى ءۇشىن مىسالمەن ايتساق, «شاتىرعا كىرۋ» دەۋگە بولعانىمەن, «شاتىرلىق كىرۋ» دەگەن ءسوز جوق. «قارجىلاي كومەكتەسۋ», «قارجى جاعىنان كومەكتەسۋ» دەۋگە بولادى. ءتىپتى «قارجىمەن كومەكتەسۋ» دەۋگە دە بولار… ال «قارجىلىق كومەكتەسۋ» دەگەن ءسوز تىركەسى بولمايدى. ياعني «قارجىلىق قامتاماسىز ەتۋ», «كادرلىق قامتاماسىز ەتۋ» دەگەندەر دە – ءدال سوعان ۇقساس قاتە. بىراق, ءبىر وكىنىشتىسى, سونداي سوزدەردى زورلىقپەن تىركەستىرۋ قازىر ابدەن بەلەڭ الىپ كەتتى. بۇل تۋرالى بۇرىن دا جازعان ەدىك. الايدا وسى قاتە كونسترۋكتسيانى ءتىپتى بەدەلى بىزدەن بەس ەسە ارتىق, اۋزى التى ەسە دۋالى كەي اعالارىمىز ءالى سەكەمسىز قولدانىپ وتىرعانىن, باسقاسى باسقا, ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك جوعارى ورگاندار قاتارىنداعى مىنا باقانداي ءتورت مينيسترلىكتىڭ اتاۋىندا سونداي قاتە قولدانىس مەنمۇندالاپ تۇرعانىن كورگەن سوڭ قايتالاپ ەسكەرتپەسكە بولماي تۇر, قاراڭىز:
1) «ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى».
– «حالىقتى قورعاۋ», «حالىقتى الەۋمەتتىك تۇرعىدان (جاعىنان) قورعاۋ» نەمەسە باسقا ماعىنا-كونتەكستە «الەۋمەتتى قورعاۋ» دەۋگە بولادى, بىراق «الەۋمەتتىك قورعاۋ» دەگەن تىركەس بولمايدى. بۇل – «قارجىلىق كومەكتەسۋ», «شاتىرلىق كىرۋ» دەگەن سياقتى «قازاقشا ەمەس», قيسىنسىز كونسترۋكتسيا;
2) «اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى».
– بۇل دا سولاي: «قوعامدى دامىتۋ», «قوعامنىڭ دامۋى» دەگەن ءسوز بولادى, ال «قوعامدىق دامۋ» دەگەن ءسوز بولمايدى!
3) «يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ مينيسترلىگى».
– تاعى سول: «ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ», «ينفراقۇرىلىمنىڭ دامۋى» دەگەن ءسوز تىركەسى بولادى, ال «ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ» دەگەن نە ءسوز؟!
4) «تسيفرلىق دامۋ, يننوۆاتسيالار جانە اەروعارىش ونەركاسىبى مينيسترلىگى».
– تۇسىنگەن شىعارسىزدار؟! – جاي عانا «تسيفرلاندىرۋ» دەگەن ءسوز نەمەسە «تسيفرلاندىرۋ سالاسىن دامىتۋ» دەگەن ءسوز تىركەسى دۇرىس بولعانىمەن, «تسيفرلىق دامۋ» دەگەن ءسوز بولماۋعا ءتيىس-ءتىن. ال بىزدە ول بىلدەي مينيسترلىكتىڭ اتاۋىندا تۇر.
مۇنىڭ ءبارى – مەملەكەتتىك ورگاندار اتاۋىن اۋەلى ورىسشا ويلاستىرىپ, سوسىن ونداعى ورىسشا تىركەستى قازاق تىلىنە تىكەلەي كالكا جاساۋ ارقىلى كۇشتەپ كىرگىزگەننىڭ كەسىرى. قاتتىراق ايتساق, ءتىلىمىزدى «زورلاۋ» سالدارىنان تۋعان «شاتا تىركەسسىماقتار».
كالكا دەگەننىڭ ەڭ ءبىر قيىنى – تىلدىك يممۋنيتەتىمىزدى جويىپ بارا جاتقانى. ونىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ, كوز-قۇلاعى قاتەگە ابدەن ۇيرەنىپ العان كوپشىلىك, سونىڭ قاتارىندا جۋرناليستەر, ءتىپتى فيلولوگتاردىڭ ءوزى قازىر كوپ ءسوزدىڭ دۇرىس-بۇرىسىن ايىرا المايتىن, دابىل قاعاتىنداي جاعدايعا جەتتىك.
ءبىر وكىنىشتىسى, وسىنى قانشا ايتساق تا, قانشا جازساق تا ەشكىم قۇلاق اسار ەمەس. قۇلاق اسۋ بىلاي تۇرسىن, «قوعامدىق تاماقتاندىرۋ», «پارلامەنتتىك تىڭداۋ», «كەدەندىك باقىلاۋ», «قوعامدىق قابىلداۋ», «اقپاراتتىق سۇيەمەلدەۋ», ت. س. س. دەگەن سوزدەردى قازىر كۇشتەپ ەنگىزىپ جۇرگەندەر بار.
بۇل مىسالدار – ورىسشادان كوزسىز كالكا جاساۋدىڭ كەسىرى مەن سالدارى. تىلىمىزگە جاسالعان زورلىق («يزناسيلوۆانيە»). ول سوزدەردى بۇلايشا بايلانىستىرۋعا بولمايدى. مۇنداي «ءسوز تىركەستەرى» ءتىلدىڭ تابيعاتىنا جات.
ەڭ جانعا باتاتىنى, وعان جۇرتتىڭ كوزى مەن قۇلاعى ۇيرەنىپ بارا جاتقانى, بىرەۋلەرگە ءبىزدىڭ ايتقانىمىز «بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋ» سياقتى كورىنەتىنى…
جوعارىداعى «شاتا» تىركەستەردىڭ دۇرىس قازاقشاسى شامامەن مىناداي بولۋى كەرەك-ءتىن: «كوپشىلىكتى تاماقتاندىرۋ» («قوعامدىق تاماقتاندىرۋ» ەمەس), «پارلامەنتتە تىڭداۋ» ياكي «پارلامەنت تالقىلاۋى (تالقىسى) («پارلامەنتتىك تىڭداۋ» ەمەس), «كەدەندەگى باقىلاۋ» ياكي «كەدەن باقىلاۋى» («كەدەندىك باقىلاۋ» ەمەس), «جۇرتشىلىقتى قابىلداۋ» («قوعامدىق قابىلداۋ» ەمەس), «مەملەكەتتىڭ ساتىپ الۋى» («مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ» ەمەس). ماسەلەن, «الەۋمەتتىك ساقتاندىرۋ» دەگەن قاتە قولدانىستى «الەۋمەتتىك تۇرعىدان ساقتاندىرۋ» دەپ تۇزەتكەن ءجون (ۇزاقتاۋ دەسەك تە) نەمەسە «الەۋمەتتىك ساقتاندىرىلىم» دەپ, سوڭعى تۇيىق سەپتىكتى زات ەسىم تۇلعاسىنا كوشىرگەن دۇرىسىراق (جاساندى بولسا دا). سوندا تىلگە قيانات بولمايدى. نەمەسە كونتەكست پەن ماعىناسىنا قاراي ولاردىڭ باسقا, جاتىق, ناعىز قازاقشا نۇسقالارىن تابۋىمىز كەرەك.
باتىربولات ايتبولاتۇلى
P.S: قازاق تىلىندە ءسوز تىركەسىنىڭ بەس ءتۇرلى بايلانىس ءتاسىلى بارى ءمالىم: قيىسۋ, جاناسۋ, مەڭگەرۋ, ماتاسۋ, قابىسۋ. بولدى. ەكى ءسوز ءبىر-بىرىمەن باسقاشا بايلانىسپايدى.
ءبىز جوعارىدا تىلگە تيەك ەتكەن مىسالدار سوزدەردىڭ ءبىر-بىرىمەن ەشبىر جالعاۋسىز, شىلاۋسىز, تەك ىرگەلەس تۇرۋ ارقىلى بايلانىسۋىنا – قابىسۋعا ۇقساعانىمەن, وعان جاتپايدى. قابىسپاي, قازاقشا بولماي تۇر.
توقەتەرى: بىزدە مۇنداي بايلانىس ءتۇرى جوق. ءمۇبادا, «بەلدەن باسۋ» دەگەن ات قويىپ, ءسوز تىركەسىنىڭ جاڭا – «التىنشى» بايلانىس ءتاسىلى دەپ قابىلداماساق…
