تاۋەلسىزدىك جولى ەشقاشان وڭاي بولماعان. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ازاتتىق جولىنداعى ارمان-مۇراتى ءۇش عاسىر وتارشىلدىقتىڭ ەزگىسىن كورسە دە سانادان وشكەن ەمەس. قايتا ۇلت بولمىسىندا وتتاي الاۋلاپ جانىپ تۇردى. ۇلى مەرەكە كۇنى بيىك مىنبەردەن تالاي ەلدىك ماسەلەنى قوزعاپ جۇرگەن ازامات, پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى مۇرات باقتيارۇلىمەن كەزدەسىپ, تاريح پەن بۇگىنگى كۇندى ساباقتاستىرىپ, اڭگىمە قوزعاعان ەدىك.
– بيىل ازات مەملەكەت بولعانىمىزعا 28 جىل تولدى. جاڭا عاسىردىڭ تابالدىرىعىن تاۋەلسىز ەل بولىپ اتتادىق. بۇعان قۋانا وتىرىپ, وتكەنگە وي جىبەرۋگە تۋرا كەلەدى. ءبىز ەگەمەندىككە قالاي جەتتىك؟
– ءيا, بيىل تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 28 جىلدىعىن قارسى الىپ وتىرمىز. جالپى, تاۋەلسىزدىك دەگەن ۇعىمدى اركىم ءارتۇرلى تۇسىنەدى, ءارتۇرلى ايتادى. ءبىز وتارلىقتىڭ قامىتىن ۇزاق كيگەن حالىقپىز. كوپ دۇنيەگە سالىستىرما ارقىلى وي جىبەرۋگە بولادى. ماسەلەن, ۇلىبريتانيا, فرانتسيا سەكىلدى ازۋلى مەملەكەتتەر افريكا ەلدەرىن جانشىپ, شاۋىپ وتارلادى. ال رەسەي پاتشالىعى ولاي ىستەگەن جوق, ولار مىسىقتىلەۋمەن كەلىپ, اۋەلى وزدەرىنىڭ بەكىنىستەرىن سالىپ, ەڭ شۇرايلى جەرلەرگە شارۋالارىن قونىستاندىرىپ, جەرگىلىكتى حالىقتى ءشول جانە شولەيتتى ايماقتارعا ىعىستىردى. سونداي-اق جەر-جەردەن ورىس تۇزەمدىك مەكتەپتەرىن اشىپ, وعان جۇرت اراسىندا بەدەلى بار, اۋقاتتى ادامداردىڭ بالالارىن تارتىپ, حالقىمىزدىڭ مىنەزىندەگى ەڭ ءبىر وسال تۇستارىن باسىپ كورىپ, ەلدى رۋشىلدىققا, توپشىلدىققا ءبولىپ, اراسىنا جىك سالدى. قىسقاسى, XVII عاسىردىڭ اياعىنان باستاپ XIX عاسىردىڭ 30-40-جىلدارىنا دەيىن ءبىز تولىققاندى رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىردىك. XX عاسىردىڭ باسىندا بيلىككە كوممۋنيستەر كەلگەندە دە سول يمپەريانىڭ قاراماعىندا بولعاندىقتان, جاڭا وكىمەتتىڭ قۇرامىنا دا سونىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ ەندىك. بىراق بۇل كەزدە رەسەيدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىعان كوزى اشىق, سانالى ازاماتتارى وسى ءولىارا تۇستا جاڭا بيلىكتەن اۆتونوميا سۇراۋ نەمەسە رەسەيدەن ءبولىنۋ تۋرالى ماسەلە كوتەردى. ولار كەڭەس وكىمەتىنىڭ رەسەي پاتشالىق يمپەرياسىنان ايىرماشىلىعى جوق ەكەنىن ءتۇسىندى. الايدا الاش ارداقتىلارىنىڭ ارمانى ورىندالمادى. ويتكەنى ولاردىڭ ءبارى وتىزىنشى جىلدارى قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇسىپ, اتىلىپ كەتتى.
شىن مانىندە, كەڭەس وداعى ۇلكەن يمپەريا بولدى. ونىڭ جاقسى جاقتارى بولعانىمەن, ءبارىبىر يمپەريالىق ساياسات ۇستەمدىك قۇردى. بىراق ول ساياسات استىرتىن جۇرگىزىلدى. ولار « كەڭەس حالقى» دەگەن ۇعىمدى بيىك قويىپ, وداق قۇرامىنداعى بارلىق حالىق ءبىر تىلدە, ياعني ورىس تىلىندە سويلەۋ دەگەندى العا شىعاردى. بۇل 20-جىلداردان باستاپ 80-جىلدارعا دەيىن ۇزدىكسىز جۇرگىزىلدى. اسىرەسە, ونى ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىنان انىق كورەسىز: قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ, ورىس مەكتەپتەرىنىڭ جاپپاي اشىلۋى, قالا بەردى, وعان ينتەلليگەنتسيانى تارتىپ, ناسيحاتتادى. سول جىمىسقى ساياسات قازاقتى رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلدى دەگەندى ايتقىزدى. تاريحتا ءبىر حالىق ەكىنشى حالىققا ءوز ەركىمەن ەشقاشان قوسىلمايدى. رەسەي يمپەرياسىنا قارسى ەلىمىزدە قانشاما ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس بولدى. ول كوتەرىلىستەر كەيىن عانا انىقتالىپ, وعان ۇلتتىق سيپات بەرىلدى. بىراق بىزگە كەڭەس يدەولوگتارى ونى بۇراتانا حالىقتىڭ كوتەرىلىسى نەمەسە جىكشىلدەر دەپ قۇلاعىمىزعا قۇيدى. شىندىعىندا ولاي ەمەس, كوتەرىلىسشىلەر وتارشىلدىققا قارسى كۇرەستى.
الەم تاريحىندا ۇزاق ۇستەمدىك قۇرعان يمپەريا بولعان ەمەس. جەر بەتىن تىتىرەنتكەن نەبىر يمپەريالار بولدى. مىسالى, ريم يمپەرياسىن الايىق. ونىڭ داقپىرتى ەۋروپادان ازياعا جەتىپ جاتتى. بىراق ونىڭ داۋرەنى دە ۇزاققا بارمادى. ءدال سونداي كوپ مىسالدى كەلتىرۋگە بولادى. ون بەس وداقتاس رەسپۋبليكانى بىرىكتىرگەن كەڭەس يمپەرياسى دا جەتپىس ءۇش جىل ءومىر ءسۇردى.
ءبىز تاۋەلسىزدىكتى 1991 جىلى الدىق. بىراق ازاتتىق اسپاننان تۇسكەن جوق. وعان تۇرتكى بولعان 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى دەپ بىلەمىن. كەڭەس بيلىگىنىڭ تۇسىندا قازاق ەلى ءوزىنىڭ باسشىسىن سايلاي المايتىن دارەجەگە جەتتى. ونى ماسكەۋدە وتىرعان شەنەۋنىكتەر شەشىپ وتىردى. قازاقستاندى ۇزاق جىلدار ابىرويمەن باسقارعان ازاماتتىڭ ورنىنا ەلىمىزدى كارتادان بىلەتىن ادام اكەپ قويۋى حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىردى. 16-17 جەلتوقساندا الماتىدا عانا ەمەس, رەسپۋبليكانىڭ وبلىس ورتالىقتارىندا ءبىزدىڭ جاستارىمىز الاڭعا شىعىپ, وعان كەلىسپەيتىندەرىن ءبىلدىردى.
سوندىقتان جەلتوقسان وقيعاسى كەڭەس وداعىنىڭ كۇيرەۋىنىڭ العىشارتىن جاسادى.
– بىراق بۇل وقيعاعا تولىق باعا بەرىلدى دەپ ويلايسىز با؟
– مەن 2011 جىلى پارلامەنت سەناتى قابىرعاسىندا جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى باعا بەرۋ تۋرالى دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادىم. بۇل وقيعاعا ساياسي باعا بەرىلدى, بىراق وكىنىشكە قاراي, ءوز دارەجەسىندە وسى كەزگە دەيىن قۇقىقتىق باعا بەرىلگەن جوق. بۇل وقيعانىڭ باسىندا ۇيىمداستىرۋشى بار دەپ ايتا المايمىن. بۇل حالىقتىڭ سانالى تۇردە جينالۋى دەپ ۇعامىن. ەگەر حالىق بىرىگىپ, ءبىر ۋاجگە توقتايتىن بولسا – بيلىككە قارسى كۇش ەكەنىن ءتۇسىندى. بۇل وقيعانى بىرەۋلەر ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس دەدى, بىرەۋلەر ءبىر توپ جاستاردىڭ بۇلىكشىلدىگى دەدى, ارقانداي پىكىرلەر بار. سوندىقتان دا بۇعان قۇقىقتىق باعانى زاڭدىق تۇرعىدان پارلامەنت ارقىلى بەرۋىمىز كەرەك. ءتۇبى بەرىلەدى دەپ ەسەپتەيمىن.
– ءبىز قايراتكەر دەگەندە كوز الدىمىزعا الاش ازاماتتارى سامساپ تۇرا قالادى. سولاردىڭ ۇلت ءۇشىن اتقارعان ەڭبەگى مەن ەرلىگىن ايتىپ تامسانامىز. ۇلتتىق ساياسي ەليتا قالىپتاستى دەپ ويلايسىز با؟
– قازىر مەملەكەت نەمەسە قوعام قايراتكەرى دەگەن ۇعىمدى كوپ ايتامىز. الدىمەن قايراتكەر دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىن ءبىلىپ الۋىمىز كەرەك. لاۋازىمدى قىزمەت اتقارعاننىڭ ءبارى قايراتكەر ەمەس. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ ىشىندە دە ناعىز قايراتكەرلەر بار. ۇلتقا, قوعامعا, مەملەكەتكە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ازاماتتار جەتكىلىكتى.
ءبىز كوبىنەسە مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن ازاماتتاردى ساياسي ەليتا وكىلدەرى دەپ تۇسىنەمىز. امەريكا, ەۋروپانىڭ تاجىريبەسىنە قاراساق, شىندىعىندا, ساياسي ەليتا كوپ جاعدايدا مەملەكەتتىڭ دامۋى مەن رەفورمالاردىڭ جۇزەگە اسۋىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. بىزدە ساياسي ەليتا ءبىرشاما بار. تولىق بار دەپ ايتا المايمىن. وكىنىشكە قاراي, ساياسي ەليتانىڭ سانى شەكتەۋلى. جوعارى جاقتان قابىلداناتىن شەشىمدەردىڭ دۇرىس-بۇرىسىن ايتىپ, ءتىپتى قاجەت بولسا, سول شەشىمنىڭ قابىلدانباۋىنا اسەرىن تيگىزەتىن ازاماتتار جوقتىڭ قاسى. ءبىر جاعىنان, ساياسي ەليتا باسەكەلەستىكپەن قالىپتاسادى. وعان شامالى ۋاقىت كەرەك بولار.
– تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىر تۇعىرى – ءتىل. ءسىز مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن ءجيى كوتەرىپ ءجۇرسىز. ورتا مەكتەپتەگى پاندەردى قازاق تىلىندە وقىتۋ كەرەك دەدىڭىز. ەلىمىز دەربەستىك العالى ەكى زاڭ عانا مەملەكەتتىك تىلدە دايىندالدى دەدىڭىز. ەندى وسى ماسەلەلەر شەشىلمەي, قوردالانا بەرە مە؟ مۇنى شەشۋگە نە كەدەرگى؟
– بۇل ەندى ابدەن اقجەمى شىققان جاۋىر تاقىرىپ. جالپى, ءبىز «ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلداعانىمىزعا وتىز جىلعا كەتىپ بارادى. بۇعان كىنالى ءوزىمىز. ۇلتتىق مۇدە, ۇلتتىق رۋح, ۇلتتىق ماقتانىش دەگەن سەزىمدەر بىزدە ءالى از. ەكىنشىدەن, بۇعان بيلىكتىڭ دە كىناسى بار. ويتكەنى ءوزىن-ءوزى سىيلايتىن مەملەكەت, ءوزىن ۇلتپىز دەپ تانيتىن مەملەكەت تە بارلىق رەسمي قاعازدار, وندا قابىلداناتىن زاڭدار, قالا بەردى, مەملەكەتارالىق قاتىناستاردىڭ ءبارى – سول ەلدىڭ اتى اتالاتىن تىلدە جۇرگىزىلۋ كەرەك. بۇل ءبىز ويلاپ تاپقان نارسە ەمەس, بارلىق ەلدە سولاي. قىسقاسى, بىزدەگى ساياسي ەليتا, ۇكىمەت, پارلامەنت, بيزنەس مەملەكەتتىك تىلدە سويلەمەيىنشە, بۇل ماسەلە جاۋىر كۇيىندە قالا بەرەدى.
لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزۋدەگى باستى ماقساتتاردىڭ نەگىزى – مەملەكەتتىك ءتىلدى مىعىمداۋدىڭ ءبىر جولى. مەن لاتىن الىپبيىنە قاتىستى ۇلتتىق كوميسسياسىنىڭ مۇشەسىمىن. وسىندا ماسەلە كوتەردىم. ءبىر مەملەكەتتە ەكى الفاۆيت بولماۋ كەرەك. لاتىن ءالىپبيى ازىرشە قازاق تىلىنە ەنگىزىلەدى. بىزدە رەسمي ءتىل بار. بۇل – ءبىر ۇلتتى قاق جارۋ دەگەن ءسوز. «ءتىل تۋرالى» زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋ قاجەت. قازىر ءتىل ۇيرەنەم دەگەنگە مۇمكىندىك كوپ.
قازاق ءتىلى – باي ءتىل. ماسەلەن, ءبىر جىلقىعا قاتىستى وبرازدى اتاۋدىڭ ءوزى 200-300 تۇرگە بولىنەدى. سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ءىس جۇرگىزۋ دەگەن بار. سوعان سونشاما وبرازدى ءتىل قاجەت پە؟ ءتىلىمىزدىڭ بوياۋى مەن وبرازىن ادەبي تىلدە قالدىرىپ, كوميسسيا ارقىلى ءتىلىمىزدى سۇرىپتاپ, رەسمي قۇجاتتارعا قولداناتىن ءبىر زاتتى تاڭداپ الۋىمىز قاجەت. بۇل شەتەلدىك تاجىريبەدە بار. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, ءتىلىمىزدى ستاندارتتاۋ جاعىن ماماندارمەن اقىلداسۋىمىز كەرەك.
جالپى العاندا, ەلىمىزدەگى بالاباقشالار تۇتاسىمەن مەملەكەتتىك تىلگە كوشۋ قاجەت. باسقا تىلدە وقىتامىن دەسە, مەملەكەت وعان سۋبسيديا بەرمەۋ كەرەك. بۇل – مالايزيانىڭ تاجىريبەسى. ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن باستاۋىش سىنىپتار تولىقتاي مەملەكەتتىك تىلدە وقىتىلسا دەيمىن. سوندا بالاباقشا مەن باستاۋىشتا قازاق ءتىلىنىڭ قاينارىنان قانىپ ىشكەن جەتكىنشەكتەر انا ءتىلىمىزدى ەشقاشان ۇمىتپايدى.
– ازامات رەتىندە, قازاقتىڭ ابىرويلى ءبىر پەرزەنتى رەتىندە ءسىزدى قوعامدا نە تولعاندىرادى؟
– مەن ءوزىم تاۋەلسىز ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىما قۋانامىن. ارينە, ءبارى تاقتايداي تەگىس بولىپ جاتقان جوق, وي-شۇڭقىر كوپ. كەدەرگىلەر دە جەتەدى. قوعامدا كەزدەسىپ جاتقان ءارتۇرلى جاعدايلار بار. بىراق الەمدىك مەملەكەتتەرمەن سالىستىرمالى تۇردە قاراعاندا بىزدە جەتىسپەي جاتقان نارسە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز دەپ بىلەمىن. قازاقستاننان قازاقي ءيىس شىعىپ تۇرۋى كەرەك. بۇل – ۇلكەندى سىيلاۋ, انانى قۇرمەتتەۋ, ءادىل بيلىك بولاتىن بولسا, وعان باسىن يۋ, تىڭداۋ, زاڭعا باعىنۋ. ەڭ باستىسى – ەڭبەك ەتۋ. جانە سول ەڭبەكتىڭ ءتيىستى باعالانۋى از. مەنى ەڭ الدىمەن ەڭبەك ماسەلەسى تولعاندىرادى. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قادىرلەۋ, اجىراسۋ ماسەلەسى دە ويلاندىرادى. بۇرىنعى ۇلتتىق ءداستۇرلى قوعامدا اجىراسۋ بولماعان. قازىر وتباسىنىڭ قۇندىلىعى جايىندا ايتپايمىز. وتباسىلىق قۇندىلىق – مەملەكەتتىڭ تىرەگى. اجىراسۋدىڭ سەبەبىن ىزدەپ جاتقان ماماندار از. سودان كەيىن قوعامدا كەيبىر شەنەۋنىكتەر مەن قالتالى ازاماتتارىمىزدىڭ وزدەرىن دورەكى ۇستاۋى – بايلىقتى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋى, حالىق اراسىندا كەرى رەاكتسيا تۋدىرادى. اعىلشىندار مەن نەمىستەردىڭ داۋلەتى تۇلعالارى باي بولعان سايىن كىشىپەيىل كەلەدى. بىزدە باسقاشا. ءدىن ماسەلەسى دە تولعاندىرادى. وبال-ساۋاپ, ۇيات, نىساپتىڭ قادىرىن بىلمەي بارامىز. اينالىپ كەلگەندە, وركەنيەتكە جەتۋدىڭ جولى – ءبىلىم, عىلىم, اقپارات. ادام بىلىممەن بىرگە تاربيەنى الىپ جۇرسە, ول مەملەكەتتىڭ بولاشاعى كەمەل.
