قازاقستاننىڭ تەحنولوگياسى – جاپونياعا, تابيعاتى شۆەيتسارياعا ۇقساسا دەيمىن

– ايدوس سەن «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن ەمەس, ءوز بەتىمەن شەتەلگە بارىپ, سينگاپۋردا ءبىلىم الىپسىز. بۇل ەلگە ءوز قالاۋىڭمەن باردىڭ با؟
– راقمەت! مەكتەپتى وتە جاقسى وقىدىم. اعىلشىن تىلىندە جەتىك مەڭگەرىپ شىقتىم. سودان كەيىن شەتەلگە بارىپ ءبىلىم السام دەپ ويلادىم. الدىمدا سان تاراۋ جول تۇردى. ۇلىبريتانياعا بارىپ وقىعىم كەلدى. بىراق ول ەلدىڭ ءدامى تارتپادى. بۇگىندە دامۋى جاعىنان كوش باسىندا تۇرعان سينگاپۋرعا باردىم. ازيانىڭ الپاۋىت ەلىندە وقىعانىما وكىنىشىم جوق. كوپ دۇنيەنى كوكىرەگىمە ءتۇيدىم. الدىمەن سوندا ءبىر جىلداي ءتىل ۇيرەنۋ جانە نانيانگ تەحنولوگيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دايىندىق كۋرسىنان ءوتتىم. سودان سوڭ اۆستراليالىق دجەيمس كۋك ۋنيۆەرسيتەتىندە IT – ەلەكتروندىق بيزنەس فا­كۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم. وسى سالامەن بىرگە ساياساتتانۋ جانە مەملەكەتتىك باسقارۋ مامان­دىعىن قوسا يگەردىم. بۇل ۋنيۆەرسيتەت – الەمگە تانىمال بىرە­گەي وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى. وقۋ ورداسى ورنالاسقان اۋماق 200 گەكتاردى الىپ جاتىر. بەينەلەپ ايتقاندا, ءوزى ءبىر كىشىگىرىم قالاشىق. مۇندا تەك ستۋدەنتتەر عانا ورنالاسقان. بوگدە ادام­دار كىرۋگە رۇقسات جوق. وقۋ اعىلشىنشا وتەدى. مەن ءوزىم جاس­تايىمنان كومپيۋتەرگە جاقىن بولدىم. سوندىقتان ۋاقىت تالابىنا ساي IT-سالاسىنىڭ قىر-سىرىن ۇيرەنۋدى مۇرات ەتتىم. ال سينگاپۋر – يننوۆاتسيالىق جاڭا تەحنولوگيا جاعىنان دامىپ تۇرعان مەملەكەت.
– سوندا بۇل مەملەكەت وسىنداي جەتىستىككە قالاي جەتىپ وتىر؟
– سينگاپۋردا بىزدەگىدەي استا-توك تابيعي قازبا بايلىق جوق. جەر كولەمى دە شاعىن. ولاردىڭ ەڭ باستى كاپيتالى – ادام. اسىرەلەپ ايتقاندا, تالانتتى, وزىق ويلى ادامنىڭ ميى, يدەياسى قاتتى قادىرلەنەدى. بۇل ەلدى اياعىنان تىك تۇرعىزعان, ونىڭ تۇڭعىش پرەمەر-ءمينيسترى – لي كۋان يۋ مىرزا. كورنەكتى قايراتكەر مەملەكەتتى 1959-1990 جىلدارى باسقارىپ, الەمدە ادام سەنگىسىز «سينگاپۋردىڭ ەكونوميكالىق سەكىرىسىن» جاسادى. ول ۇكىمەت باسشىسى بولىپ تۇرعان كەزىندە جالپى ىشكى ءونىم جان باسىنا شاققاندا 22 مىڭنان 44 مىڭ دوللارعا دەيىن ءوستى. 1965 جىلى ەل تۇرعىندارىنىڭ بەس پايىزى عانا ساۋاتتى بولعان. 1990 جىلى ياعني, وتىز بەس جىل ىشىندە حالىقتىڭ توقسان بەس پايىزى جوعارى بىلىمگە قول جەتكىزدى. سينگاپۋردا زاڭ قاتاڭ, ءبارى سوعان باعىنادى. كوررۋپتسيا دەگەن اتىمەن جوق.
– وقۋ جۇيەسىندە قانداي ەرەكشەلىكتەر بار؟
– بىلىمگە قويىلاتىن تالابى كۇشتى. وقۋ بالدىق رەيتينگ بويىنشا جۇرگىزىلەدى. جيناعان بالىڭىز (GPA – grade point average) 2-دەن تومەن بولسا, اۆتوماتتى تۇردە ۋنيۆەرسيتەتتەن شىعارادى. وقۋعا تولەگەن قارجىڭىزدى قايتارمايدى. قازىر ءبىزدىڭ ەلگە سينگاپۋردىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وكىلدەرى ءجيى كەلەدى. ولار مۇندا جاي ات باسىن تىرەمەيدى. دارىندى, قابىلەتتى بالالاردى وزدەرىنە وقۋعا تۇسۋگە شاقىرادى. «ءسىز ءبىزدىڭ ەلگە كەلىپ وقىڭىز, تەگىن ءبىلىم الاسىز, شاكىرتاقى, باسپانامەن قامتيمىز. وقۋىڭىزدى اياقتاعاننان كەيىن مۇنشا جىل كەلىسىمشارت بويىنشا جۇمىس ىستەيسىز» دەگەن تالاپ قويادى. وسى تالاپپەن ءبىراز جاستار سول جەردە ءبىلىم الۋدا. مىسالى, مەنىمەن بىرگە قازاق-تۇرىك ليتسەيىن ۇزدىك بىتىرگەن, حالىقارالىق وليمپيا­دالاردا توپ جارعان جىگىتتەر وقىدى.
– ءسىز سولاي بارعان جوقسىز با؟
– جوق. مەن ءوز ەركىممەن باردىم. بىراق ماعان دا سول ەلدە تەگىن وقۋعا مۇمكىندىك بولدى. الايدا ولاردىڭ «وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن بىزدە قىزمەت اتقاراسىز» دەگەن كەلىسىمشارتىمەن كەلىسپەدىم. وقۋىمدى اياقتاعاننان كەيىن ەلگە ورالسام دەدىم. ەگەر سوندا قالاتىن بولسام, وندا بەس جىل نەمەسە ون جىل جۇمىس ىستەۋ قاجەت.
– قالعان قازاق جاستارى بار ما؟
– بار. ءوزىم سوندا قالعان ون شاقتى جىگىتتى بىلەمىن. ولارمەن ءالى ارالاسىپ تۇرامىن. كەيبىرەۋى ۇلكەن دارەجەدەگى لاۋازىمدى قىزمەتكە كوتەرىلگەن. ماسەلەن, شانحاي مەن سينگاپۋردىڭ IT-دەپارتامەنتىن باسقاراتىن قازاق بالاسىن تانيمىن. تاعى دا باسقا دوستارىم سول مەملەكەتتىڭ عىلىمىنىڭ باعىن جاندىردى. قازىرگى نانوتەحنولوگيا مەن بيوتەحنولوگيا سالاسىندا ايتۋلى جاڭالىق اشقان قازاق جاستارى بار.
– وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن قايدا باردىڭىز؟
– اۆستراليالىق دجەيمس كۋك ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەننەن كەيىن سول مەملەكەتتەگى كومپانيالارعا جۇمىس ىستەۋگە قىزمەتكە شا­قىر­عاندار بولدى. بىراق اكە-شەشەم ەلگە كەلگەنىمدى قالادى. ت.رىسقۇلوۆ اتىنداعى ەكونوميكا جانە بيزنەس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيستراتۋراسىنا ءتۇستىم. ودان كەيىن وقۋىمدى شۆەيتسارياعا بارىپ جالعاستىردىم. وندا كوممۋنيكاتسيا جانە پيار ماماندىعى بويىنشا ماگيستراتۋرادا (MBA – Master of buinsess adminstration) وقىدىم. بۇرىن «پيار» دەگەن سالانى جارناما نەمەسە ماركەتينگ دەپ ويلايتىنمىن. سويتسەم, بۇل سالانىڭ دا قىر-سىرى جەتەرلىك. ونى مەڭگەرۋ دە وڭاي ەمەس ەكەن. پسيحولوگ بولۋ قاجەت. سونىڭ ءبارىن ۇيرەندىم. وسى ماگيستاتۋرادا ساباق بەرگەن پروفەسسور ۇستازىمنىڭ باعىتتاۋىمەن جەنەۆا قالاسىندا حالىقارالىق ەكونوميكا جانە قاتىناس سالاسى بويىنشا دوكتۋرانتۋراعا ءتۇسىپ, (DBA – Doctorate Business Administration) ونى ءتورت جىل وقىپ, دوكتورلىق ديسسەرتاتسيامدى قورعادىم.
– سول جەنەۆادا ورنالاسقان دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيى­مىنا بارىپ جۇرگەندە قان­داي وزگەشەلىكتەردى بايقا­دىڭىز؟
– بۇل ۇيىمعا كىرگەن ەلدەر اراسىندا باسەكەلەستىك جوعارى. بىزدە بۇل ءۇردىس وتە باياۋ. اتتىلىعا ەرگەن جاياۋ ادام سەكىلدىمىز. ەۋروپادا كەز كەلگەن ءوندىرىس جاقسى دامىعان. قازىر ولار ءبىر ورىندا تۇرىپ قالدى. نە العا, نە ارتقا جىلجىمايدى. ءبىز سەكىلدى دامۋ جولىنا ەندى تۇسكەن ەلگە العا جۇرۋگە مۇمكىندىك مول. ماسەلەن, ماعان ءبىر شەتەلدىك ينۆەستور قازاقستاندا توقىما ءوندىرىسىن دامىتقىسى كەلەتىنىن ايتقان ەدى. بىزدە بۇل سالا ونشا دامىماعان. مىسالى, يزرايل ەلىنىڭ تابيعاتى وتە جۇتاڭ. اڭىزاق, ءشول دالا. سوعان قاراماستان ولار جاڭا تەحنولوگيانىڭ جەتىستىگىمەن جەمىس-جيدەكتىڭ نەشە ءتۇرىن ەكسپورتقا جىبەرەدى. ايتالىق, كانادا مەن ءبىزدىڭ سولتۇستىك ءوڭىردىڭ تابيعاتى ۇقساس. ولار دا ءبىز سەكىلدى ەگىن سالادى. بىراق استىقتىڭ كوپ مولشەرىن قىتاي كانادادان الادى. كانادادا بيداي ءوسىرۋ تەحنولوگياسى جوعارى دەڭگەيدە دامىعان. ءبىز بيدايدىڭ ءونىمىن 25 تسەنتنەردەن الساق, قۋانامىز. ال ەگيپەت بيدايدىڭ ءبىر ساباعىنان 170 ءدان الاتىن ءادىس تاپتى.
– قازىر قايدا قىزمەت ىستەيسىز؟
– ۇلتتىق ەكونوميكا مينيست­ر­لىگىنىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن دامىتۋ دەپارتامەنتى مەملەكەتتىك باسقارۋدى دامىتۋ ساياساتى باسقارماسىنىڭ باس ساراپشىسىمىن. ماعان شۆەيتساريادا وقىپ جۇرگەندە ءبىزدىڭ ەلشىلىكتىڭ ازاماتتارى قازاقستاننىڭ دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ وكىلى رەتىندە قىزمەت ىستەسەڭىز دەگەن ۇسىنىس بىلدىرگەن ەدى. مەن وعان بىردەن كەلىستىم. بىراق ەلگە كەلىپ, ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىندە ءۇش جىل جۇمىس ىستەۋ قاجەت ەكەن. ەكى جىلىم ءوتتى, ەندى سوڭعى جىل قالدى. سودان كەيىن اتالعان ساۋدا ۇيىمىنا جۇمىس ىستەۋگە بارامىن.
– ءبىراز ساباقتى اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنىن تارقاتتىق. الدا قانداي ماقساتىڭىز بار؟
– ماقسات – بىرەۋ. تۋعان ەلىم­نىڭ دامۋىنا ۇلەسىمدى قوسقىم كەلەدى. شۆەيتساريا تۇرعىندارى تابيعاتتى قاتتى قادىرلەيدى. جەرىنىڭ ءبارى جاپ- جاسىل. ەلىمىزدە دە كورگەن ادامنىڭ اۋزىنىڭ سۋى قۇريتىن كورىكتى جەرلەر جەتەرلىك. قۇنارسىز, ءشولدى مەكەندەر دە بار. ولاردىڭ دا ەرەكشەلىگىن ساقتاپ, جاڭا تەحنولوگيا ارقىلى كوركەيتۋگە بولادى. ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ تەحنولوگياسى – جاپونياعا, تابيعاتى شۆەيتسارياعا ۇقساسا دەپ ارماندايمىن.