قازاقتىڭ كاپيتاليسى

اتانعان بايمۇحامبەت (بايكوپ) قوسشۇعىلوۆ اقمولانى دامىتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقان

قۇرمانعالي بايمۇحامبەتۇلى قوسشۇعىلوۆ 1878 جىلى تۋعان, جاستايىنان اكە تاربيەسىمەن جان-جاقتى بولىپ وسكەن. اقمولاداعى جەرگىلىكتى مەدرەسەنى, سەميناريانى ءبىتىرىپ, سانكت-پەتەربۋرگ تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىندا وقىپ, جوعارى ءبىلىمدى ينجەنەر-تەحنولوگ, ەكونوميست اتانعان العاشقى قازاقتىڭ ءبىرى. قوسشۇعىلوۆتاردىڭ سول كەزدەگى كاسىبىنىڭ وزىق دامۋىنا, ورلەۋىنە نەگىز سالعان, سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىسىن جەتىلدىرۋگە, ونەركاسىپ سالاسىن ورنىقتىرۋعا, قارجى-بانك جۇيەسىن جۇرگىزۋگە باستاما جاساپ, ىسكە اسىرۋدىڭ ءبارى الدىمەن قۇرمانعالي ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. سول كەزدە ءوز زامانىنداعى رەسەيدىڭ, ەۋروپانىڭ ەكونوميكاسىن كورىپ-ءبىلىپ, وقىپ-توقىپ كەلگەن قۇرمانعالي بايمۇحامبەتۇلى حح عاسىردىڭ العاشقى جىلدارىنان-اق اكەسىنىڭ ءىسىن جاڭاشا پروگرەسشىل جولمەن جالعاستىرعانىن ايتۋعا ءتيىسپىز. رەسەي پاتشالىعى ۇكىمەتىنىڭ شەشىمىمەن بەرىلەتىن بار-جوعى ەكى دارەجەلى گيلديا اتاعىنىڭ 1-ىنشىسىنە يە بولۋى دا كوزىقاراقتى قۇرمانعاليدىڭ ءبىلىمى مەن ەڭبەگى دەۋىمىز كەرەك. ول سونىمەن قاتار اقمولا ويازىنىڭ (ۋەزىنىڭ) مۇشەسى, رەسەي پاتشالىعىنىڭ اسكەري-لاۋازىمدىق شەنىن يەمدەنگەن. اكەسى بايكوپتىڭ اتىمەن جالعاسقان كاسىپتى كەڭەيتە وتىرىپ, قۇرمانعالي رەسەيدەن دە ءارى شىعىپ, باتىس ەۋروپا ەلدەرىنە; ونىڭ ىشىندە گەرمانيا, انگليا, اۆستريا سياقتى مەملەكەتتەرمەن ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىس جاساۋعا كوشەدى.

قۇرمانعالي اتىمەن ايتىلاتىن اڭگىمەلەردى ەستىپ, كورىپ-بىلگەن كونەكوزدەر دە ارامىزدان ازايىپ بارادى. بىراق ءبىز بۇل ارادا سونىڭ ىشىندە ول تۋرالى مىنا ءبىر قىسقاشا ماعلۇماتتى بەرە كەتسەك تە بولادى. قۇرمانعالي سانكت-پەتەربۋرگتە وقىپ جۇرگەندە, سول زامانداردا-اق ەل-ەلگە ەندى عانا شىعىپ, تارالا باستاعان كادىمگى ءاۆتوموبيلدى العاشقى يگەرگەن قازاق دەپ تە ايتاتىن اڭگىمەگە نەگىز بار. ول سوندا ءوزىنىڭ ينستيتۋتتاعى نەگىزگى وقۋىمەن بىرگە اۆتوموبيل جۇرگىزۋدىڭ وقۋىن قوسا يگەرە وتىرىپ, ونى ايداۋدىڭ جارىستارىنا قاتىسقان العاشقى سپورتشى دا بولعان ەكەن. بىردە العاشقى ءبىر ۇلكەن جارىستا ءبىرىنشى ورىن الىپ, سىيلىققا اۆتوموبيلگە يە بولعان دەسەدى. جارىسقا قاتىسۋ ءۇشىن ءوزى كوپ اقشا تىككەن دەيدى. ول سول اۆتوماشينانى حح عاسىردىڭ (شامامەن 1905-07 جىلدار) العاشقى جىلىندا اقمولادا, ءتىپتى قازاق دالاسىندا دەۋگە بولادى, العاشقى اكەلىپ مىنگەن قازاق ەكەنىن كوزكورگەن تالاي كۋالار ايتىپ كەتكەن بولاتىن. ءتىپتى ول ول ما, قۇرمانعالي ەندى وزىمەن ارىپتەس, قالتاسى قالىڭ بايلاردىڭ تاپسىرىسى بويىنشا اۆتوموبيل ساۋداسىن جۇرگىزىپ, ونى العاش رەت ساتۋمەن اينالىسقان. ول العاشقى ءاۆتوموبيلدى اقمولاداعى فوتوگراف ك.شاحوۆقا, قالا مەرى, كوپەس ا.كۋبرينگە ساتقان. اقمولا تۋرالى دەرەكتى كىتاپتاردا ك.شاحوۆ پەن ا.كۋبريندى العاش اۆتوموبيل مىنۋشىلەر دەپ كورسەتسە, ال مۇنى ولارعا اكەلىپ ساتقان ق.قوسشۇعىلوۆ ەكەنىن كىم دە بولسا بىلمەۋى زاڭدى.

ول تۋرالى ەندىگى ءبىر ماڭىزدى دەرەك – اۆتوموبيل اتاۋلىنىڭ بولاشاعىن بايقاعان قۇرمانعالي ءوز مۇمكىندىگىن پايدالانىپ, ۇلكەن ءبىر جوسپاردى جۇزەگە اسىرماقشى بولعانى. بۇل جوسپار اقمولادا اۆتوموبيل زاۋىتىن سالىپ, وسىنداي تەمىر كولىك شىعارۋ بولاتىن. بۇل جونىندە ءالى ناقتى دەرەك جيناقتاۋدى قاجەت ەتەدى. بىراق تا ءبىزدىڭ سۇيەنىپ ايتارىمىز, ونىڭ تۋعان كىشى ءىنىسى, بايمۇحامبەتتىڭ كەنجە ۇلى بەكمۇحامبەتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا, قۇرمانعالي گەرمانيا ۇكىمەتىمەن, ونىڭ ءبىر اۆتوموبيل جاساۋ زاۋىتىمەن (كەيبىر دەرەكتەردە «وپەل» كومپانياسى دەيدى) 1912-1913 جىلدارى اقمولاعا وسىنداي زاۋىت سالۋ جونىندە كەلىسىمشارت جاساسقان. ويتكەنى بۇعان دەيىن مۇنداي ناقتى مىسالدار اقمولا توڭىرەگىندە بولعان. ماسەلەن, اتباساردا, اقمولادا قۇرمانعاليدىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن گەرمانيالىق اتاقتى «زينگەر», «سالاماندرا», «ياكور» كومپانيالارىنىڭ وكىلدىكتەرى مەن فيليالدارى جۇمىس ىستەگەن. قوسشۇعىلوۆتار وسى كومپانيالاردىڭ جۇمىسىن قازاق دالاسىندا العاش ۇيىمداستىرۋشىلار رەتىندە تانىلعان. قازاق دالاسىنا «زينگەر» ءىس-تىگىن ماشينالارىنىڭ, «سالاماندرانىڭ» نەبىر كيىمدەرىنىڭ, «ياكوردىڭ» دە كيىمدەرى مەن تۇرمىسقا قاجەتتى سومكە-شاباداننان باستاپ نەبىر تەرى-تەرسەك بۇيىمدارى تاۋارلارىنىڭ تارالۋىنا مۇرىندىق بولعان.

قۇرمانعالي قوسشۇعىلوۆ گەرمانيادان وزىمەن بىرگە زاۋىت پەن اۆتوموبيل جاساۋدىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن قاتتالعان جوباسى مەن بارلىق قۇجاتتارى بار ۇلكەن كاتالوگىن جانە 4 نەمىس ينجەنەرىن اكەلىپ, 1913 جىلدىڭ جازىندا قۇرىلىس جۇمىسىنا كىرىسەدى. الايدا بۇل ۇلكەن ءىستىڭ اياقسىز قالۋىنا 1914 جىلعى گەرمانيا مەن رەسەي اراسىندا باستالعان, ارتى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا ۇلاسقان حالىقارالىق جاعدايدىڭ ءورشۋى سەبەپ بولادى. سودان كەيىنگى قوعامدىق ءومىر دە بەلگىلى: 1918 جىل ارالىعىنا دەيىن سوزىلعان ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس, سول ەكى ورتاداعى 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسى, ازامات سوعىسى, كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋى. وسى كەزەڭدەردە قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن العاشقى جىلداردا قازاق دالاسىندا الاشوردا وكىمەتى ورناعان كەزدە قوسشۇعىلوۆتاردىڭ ۇلت مۇددەسى ءۇشىن قۇرىلعان ولاردى نەگىزگى قارجىلاندىرۋشى بولعانى جونىندە دە اڭگىمەلەر بار. بۇل ورايدا, بەكمۇحامبەت اتامىزدىڭ ايتۋى بويىنشا, ولار وسى كەزەڭدە قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى ءا.بوكەيحانۇلى باستاعان ۇلتجاندى تۇلعالارىمىزبەن بايلانىس جاساعان. سونىڭ ىشىندە ماعجان جۇماباەۆپەن كەزدەسكەن, اقمولادا 1917 جىلدىڭ جازىندا وبلىستىق قازاق سەزىن وتكىزۋگە كومەك كورسەتەدى. اقمولا وبلىسى اتىنان ماعجانمەن بىرگە قۇرمانعالي قايراتكەر ءارى دەمەۋشى رەتىندە ماسكەۋگە بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمان سەزىنە دەلەگات بولىپ قاتىسقان.

ولاردىڭ وكىلدەرى اقمولاعا كەلىپ, قۇرمانعالي ۇيىنە ءتۇسىپ, سوندا كەلەلى ءماسليحات قۇراتىنىن, زاماناۋي ماسەلەلەردى ءسوز ەتكەننىڭ كۋاسى بولعانىن دا اتالارىمىز ايتىپ وتىراتىن. «سونىڭ ءبىر شەشىمىندە قوسشۇعىلوۆتار تاراپىنان ءتيىستى قارجى, ماتەريالدىق, باسقا دا كومەك بەرىلىپ, بولىنگەنىن ءوزىم حاتتاپ, شوتتاعان ەدىم. ساكەن سەيفۋللين اقمولادا تۇرعاندا ناعاشى دەپ ءبىزدىڭ ۇيىمىزدە ءجيى بولاتىن. سول كەزدە وقۋدى جاڭا ءبىتىرىپ, مۇعالىم بولىپ جۇرگەن جاس جىگىت قوعامداعى وزگەرىسكە بەلسەنە ارالاسىپ ەدى. ءوزىم دە مۇشە بولعان اقمولاداعى قازاق جاستارىنىڭ قۇرعان «تىرشىلىك» ۇيىمىنا, سول اتپەن شىققان «تىرشىلىك» گازەتىنە قۇرمانعالي بارىنشا قارجىلاي, ماتەريالدىق قولداۋ كورسەتىپ ەدى» دەيتىن بەكمۇحامبەت اتامىز.

كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋىنا بايلانىستى باي, ونەركاسىپ يەلەرى اتاۋلىنىڭ ءبارى قۋعىندالىپ, اقىر اياعى ولاردى قىرىپ-جويعانىن دا جاقسى بىلەمىز. قوسشۇعىلوۆتار اۋلەتى دە قۋعىندالىپ, ولاردىڭ بارلىق مۇلكى تاركىلەنىپ, كەڭەس وكىمەتىنە كوشەدى. قوسشۇعىلوۆتاردىڭ سوندا بارلىق دۇنيە-مۇلكىن, ونەركاسىپ, ساۋدا-ساتتىق, باسقا دا ورىندارىن ساناماعاندا, بانكتەگى قارجىسىن 1 ميلليون سومنان اسا ەسەپتەپ وتكىزگەنىن بەكمۇحامبەت اتامىز ايتىپ وتىراتىن. بىراق تا قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا بۇكىلرەسەيلىك حالىق دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆ.لەنيننىڭ كاسىپكەرلەرگە, سونىڭ ىشىندە اسىرەسە ونەركاسىپ يەلەرىنە راقىمشىلىق جاساپ, ولاردىڭ ءارى قاراي جاڭا قوعامعا قىزمەت ەتۋىن كوزدەگەن ارنايى دەكرەتتىك شەشىمىنە بايلانىستى قوسشۇعىلوۆتارعا بىردەن تيىسە قويماعان. ەندى ولاردىڭ ءبارى بۇرىنعى وزدەرىنىڭ مەنشىكتى كاسىبىن كەڭەس وكىمەتىنە تاپسىرىپ, سوعان جۇمىس ىستەيدى.

قىزىل يمپەريا ءبارىبىر مۇنداي بۇرىنعى باي اتاۋلىنىڭ سوڭىنان قالماي, اتىشۋلى كامپەسكەسىمەن ءتۇبىن قۇرتقانى بەلگىلى. سولاردىڭ ىشىندە قوسشۇعىلوۆتاردى دا 1927 جىلى قولداعى قالعان بار دۇنيە-مۇلكىمەن, ۇيىمەن قوسا كامپەسكەگە ىلىكتىرىپ, اشىق قۋدالاۋعا ۇشىراتادى. قۇرمانعاليدىڭ وزىنە باس بوستاندىعىن بەرگەنمەن, اقمولادان كەتۋگە ءماجبۇر ەتەدى. قالعان اعايىندارىن دا توز-توزىن شىعارىپ, ءبىرازىن ء(ىنىسى بەكمۇحامبەتتى, قۇرمانعاليدىڭ بالاسى حاسەندى) ۇزاق جىلعا سوتتاپ تا جىبەرەدى ء(ۋالي, مۇحامەتقالي, نۇرمۇحامەد, قادىركەي تاعدىرى ءتىپتى قيىن, ءبارى دە سول كەزەڭدە ءتۇرلى جاعدايدا ومىردەن وتەدى). سودان قۇرمانعالي 1928-1940 جىلدار ارالىعىندا ءوز وتباسىمەن ەل جاقتا, اتاپ ايتقاندا, اتامەكەنى كەلتەتال, وركەندەۋ, بوتەي بويىنداعى اعايىندار ورتاسىندا, ودان جاڭاارقادا ءبىراز بولادى. قايدا بارسا دا قۋدالاۋدى كورەدى. ودان سوڭ قاراعاندى جاقتا تۇرادى. اراسىندا ەلگە جىل ارالاتىپ كەلىپ وتىرعان. ەلگە سوڭعى رەت 1951 جىلى وتباسىمەن (قاسىندا نەمەرەلەرى رۇستەم مەن شىڭعىس بولعان) كەلىپ, جاز بويى ءبىراز بولىپ, ەندى الىسقا وڭتۇستىككە كەتىپ بارا جاتقانىن ايتىپ, قوشتاسىپ كەتەدى. ويتكەنى ونىڭ سول كەزدەرى شىمكەنت جاققا اۋىپ كەتكەن قارىنداسى رايحان مەن كۇيەۋ بالاسى عاليدىڭ قولىنا بارىپ پانالايدى. قايران جالعان ءومىر ونىڭ دەگەنىنە جەتكىزبەدى.

حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى قازاق دالاسىنىڭ وسىنداي ءبىر بەلگىلى دە بەيمالىم تۇلعاسى, اقمولا ويازىنىڭ (ۋەزىنىڭ) مۇشەسى بولعان, رەسەي پاتشالىعىنىڭ اسكەري-لاۋازىمدىق شەنىن العان 1-گيلديا كوپەسى, مەتسەنات قۇرمانعالي بايمۇحامبەتۇلى 1954 جىلى شىمكەنت قالاسىندا قايتىس بولادى.

قۇرمانعاليدىڭ حاسەن دەگەن ۇلى بولعان, ول دا حالىق جاۋىنىڭ, بايدىڭ بالاسى دەگەن جەلەۋمەن سوتتالىپ, بىرنەشە جىل ايداۋدا بولعان. تۇرمەدەن شىعىسىمەن-اق ابدەن السىرەپ, اۋرۋ بولىپ جەتكەن ول اقمولاعا كەلىسىمەن قايتىس بولادى. ودان تۋعان رۇستەم, شىڭعىس دەگەن بالالارى كەيىن قىرعىزستاندا تۇرىپ جاتقانى تۋرالى حابارلار كەلىپ, سوناۋ جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا تۋىسقان ءبىر اعامىزدىڭ ارنايى ىزدەپ بارىپ, تاۋىپ كەلگەنى بار. حاسەننەن تۋعان تاعى ءبىر ۇلى نايب بەرتىن 2003 جىلى وسى استانا قالاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى.

جالپى بايمۇحامبەتتەن 6 ۇل, 1 قىز تۋعان. ولار: ۇلكەنى جوعارىدا ءبىز اتاپ وتكەن قۇرمانعالي, ودان كەيىنگىلەرى مۇحامەتقالي (مۇكام), ءۋالي, نۇرمۇحامبەت (نۇركەي), قادىركەي, بەكمۇحامبەت (بيكە), قىزى رايحان. ارينە, كەزىندە اقمولادا قۇرمانعالي, مۇحامەتقالي, ءۋالي, نۇرمۇحامبەتتىڭ دە ءبىر-ءبىر ۇلكەن ءۇيى بولعان. ارقايسىسى دا بىرنەشە دۇكەن ۇستاعان, ونەركاسىبىنىڭ ءار سالاسىنا يە بولىپ, ولاردىڭ جۇمىسىن جۇرگىزىپ وتىرعان. تەك ءالى ۇيلەنىپ, وتاۋ كوتەرمەگەن قادىركەي عانا كەڭەس وكىمەتىنىڭ قىسپاعىنا شىداي الماي, قارسىلاسىپ, جاستاي قازاعا ۇشىراعان. كەيىن بۇلاردىڭ دا تاعدىرى قۋدالاۋعا ۇشىراپ, توز-توزى شىعىپ, سوتتالعاندارى ايدالىپ, قۋعىندالعاندارى بەلگىسىز جاققا حابارسىز كەتكەندەرى دە بار (مۇحامەتقالي مەن نۇرمۇحامبەت وتباسىلارى). بەرتىنگە دەيىن ءومىر سۇرگەن كەنجە ۇل بەكمۇحامبەتتىڭ دە تاعدىرى وكىنىشپەن ءوتتى. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ تاعدىرىنا توقتالۋ دا ءبىراز اڭگىمەلەۋدى قاجەت ەتەدى. تەك سونىڭ ىشىندە ءۋاليدىڭ عانا ۇرپاعى بۇگىندە استانادا تۇرىپ جاتىر.

ەندى وسى ورايدا ءبىزدىڭ ەرەكشە توقتالاتىنىمىز, بايمۇحامبەتتىڭ كەنجە ۇلى بەكمۇحامبەت (بيكە) بايمۇحامبەتۇلى قوسشۇعىلوۆ تۋرالى ءبىراز ءسوز ايتا الامىز. وسىناۋ اڭگىمەنىڭ نەگىزگى جەلىسى دە, ناقتى دالەلدەرى دە وزدەرىنىڭ باسىنان كەشكەن ومىرلەرىنىڭ تولىق كۋاسى بولعان بيكە اتامىزدىڭ ايتقاندارىنان شىعىپ وتىرعانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك.

بەكمۇحامبەت بايمۇحامبەتۇلى 1896 جىلى اقمولا قالاسىندا تۋعان. اكەسىنىڭ كوپەيى, اعالارىنىڭ ورتاسىندا ەركە وسكەن ۇل بولا وتىرىپ, جەرگىلىكتى مەدرەسە, گيمنازيادا وقىپ, ۇزدىك تامامداعان. جاستايىنان وتە زەرەك بولعان, بىرنەشە ءتىلدى; سونىڭ ىشىندە قازاقشاسىنان باسقا تاتارشا, ورىسشانى بىلاي قويعاندا, اراب, نەمىس, فرانتسۋز تىلدەرىن ەركىن بىلەتىن. بەكمۇحامبەت 1914 جىلى ماسكەۋدىڭ پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنا (اعاش وڭدەۋ ونەركاسىبى سالاسى بويىنشا) ءتۇسىپ, سوندا وقىعان. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا, اكە داۋلەتىنىڭ ارقاسىندا تارىقپاي, اقشانى توگىپ-شاشىپ, كنياز, گرافتىڭ بالالارىنىڭ ورتاسىندا ەمىن-ەركىن جۇرگەن. وزىنە ارنايى الدىرتقان كۇيمەسىمەن ماسكەۋ كوشەلەرىن قوڭىراۋلاتىپ جۇرەتىنىن دە كۇرسىنە ەسكە الاتىن. ال وقۋىنا دا وتە زەرەكتىك تانىتىپ, وقىتۋشىلاردىڭ كوزىنە تۇسكەن. سوندا ءجۇرىپ ورىس زيالىلارىنىڭ سول كەزدەگى اقسۇيەكتىك ءتىلى بولعان فرانتسۋز, نەمىس تىلدەرىن مەڭگەرىپ, ەركىن سويلەگەن. ينستيتۋتتى اياقتاۋعا ەندى شامالى ۋاقىت قالعاندا, 1917 جىلى قازان توڭكەرىسى باستالىپ, كەڭەس وكىمەتى كەلىپ, اۋمالى-توكپەلى زامان ورناعان كەزدە ستۋدەنت بەكمۇحامبەت تە قۋدالاۋعا ءتۇسىپ, سودان ەلگە, اقمولاعا قاشىپ كەلەدى. مۇندا ول اعالارىنىڭ بەدەلى ارقاسىندا العاشقى جىلدارى كەڭەس وكىمەتىنە قىزمەت ەتەدى. ءبىلىمدى جىگىت اقمولا سوۆدەپىندە قىزمەتكەر بولىپ ءبىراز جىل جۇمىس ىستەيدى. مۇندا ول س.سەيفۋللين, ا.اسىلبەكوۆ, ج.نۇركين, ب.ءادىلوۆ, ب.سەرىكباەۆ, ع.اۋباكىروۆ, ف.كريۆوگۋز, ن.مونين, ز.كاتچەنكو جانە ت. ب. سياقتى توڭكەرىس قايراتكەرلەرىمەن بىرگە قىزمەت اتقارادى. سول سياقتى كوپتەگەن وسىنداي قايراتكەرلەردىڭ قازاق, ورىسىنىڭ ءبىرازى كەزىندە قوسشۇعىلوۆ كومپانيالارىندا جۇمىس ىستەگەنىن دە ايتىپ وتىراتىن. الايدا باي بالاسى بولعان سوڭ, ارينە, تاعى قۋعىندالادى. قوسشۇعىلوۆتاردى, نەگىزىنەن, 1927 جىلعى كامپەسكەدەن كەيىن قاتتى قۋعىندالعانىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. ال سولاردىڭ ىشىندە بەكمۇحامبەت 1928 جىلى باي تۇقىمى دەپ, تاعى باسقا سەبەپسىز جالامەن 25 جىلعا ايدالىپ كەتە بارعان. ول اتاقتى كولىما لاگەرى تۇرمەسىندە جان ازابىن تارتادى. تەك ءوزىنىڭ ءبىلىمىنىڭ, بىرنەشە تىلدەردى ەركىن مەڭگەرىپ, جازا ءبىلۋىنىڭ ارقاسىندا تۇرمە كەڭسەسىندە ءىس جۇرگىزۋشى (پيسار), اۋدارماشى بولىپ جانى امان قالادى. تۇرمە باسشىلارىمەن ءتىل تابىسىپ, ايتەۋىر ودان 18 جىلدان سوڭ, 1946 جىلى امان-ەسەن ەلگە ورالادى. اقمولاعا كەلگەنمەن, نكۆد-نىڭ ۇنەمى اڭدۋىندا, قۋعىن كورۋىندە بولادى. اقىرى ولار كۇن كورسەتپەگەن سوڭ ەل جاققا جىلجىپ, اۋىلداعى اعايىندار ورتاسىنا بارىپ پانالايدى. ونىڭ قالعان ءومىرى باستاپقىدا جاڭاارقا وڭىرىندەگى ءالى كوشىپ-قونىپ جۇرگەن اۋىلداردا, كەيىن قاراجال قالاسىندا ءوتتى. پاتشا داۋىرىندە العان ءبىلىمىن حالقىنا بەرە المادى. ارينە, بۇكىل عۇمىرىن تاس-تالقان ەتكەن كەڭەس زامانىنىڭ كەسىرىنەن مۇگەدەك بولسا دا, ولە-ولگەنشە ەل اراسىندا سىيلى دا تەكتى قالپىنان اينىعان جوق. بيكە اتا دۇنيەدەن وزعانشا بەس ۋاقىت نامازىن قازا قىلماي, تەك يماندىلىق پەن تازالىقتى, ادالدىق پەن قاناعاتشىلىقتى, ومىرگە شۇكىرشىلىك پەن تاۋباشىلىقتى عانا مۇرات تۇتتى. وتە ءپرينتسيپشىل, ءادىل بولاتىن. قاسىندا ومىرلىك جارى بولعان ليۋبا اپامىزدى تۇرمەدەن كەلە جاتقاندا جولدا كەزدەستىرىپ, نەمىسشە سويلەسە كەلە ءتىل تابىسىپ, ەلگە بىرگە الا كەلەدى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن بيكە اتانىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ, ومىرلىك جارى بولا بىلگەن ليۋبوۆ كارلوۆنا قوسشۇعىلوۆا مۇسىلماندىق پارىزىن قازا قىلماي ۇستاي ءبىلدى, قازاقتىڭ ءتىلى مەن سالت-ءداستۇرىن بەرىك ساقتادى. بيكە اتامىز قايتىس بولعاننان كەيىن جالعىز وزىڭىزگە تۇرۋ قيىن بولادى عوي دەگەن اعايىندارعا باي اتامىزدىڭ, بيكەنىڭ شاڭىراعىن قۇلاتپايمىن دەگەن ءسوزىن ەستىدىك. تاعدىر ولارعا ۇرپاق بەرۋدى جازبادى. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا بۇكىل قازاقتى بايلىعىمەن تاڭعالدىرعان ءبىرى بايكوپ, ءبىرى مايكوپ اتاپ كەتكەن قازاقتىڭ ءبىر اۋلەتىنىڭ تاريحى دا بيكە اتامىزبەن بىرگە كەتتى. ول 1981 جىلى قاراجال قالاسىندا دۇنيەدەن وزدى.

قازاقتىڭ كاپيتاليسى اتانعان بايمۇحامبەت, قۇرمانعالي قوسشۇعىلوۆتار جايلى ايتار اڭگىمە جەتەرلىك. ارينە, بيكە اتامىزدىڭ, باسقا دا كوزكورگەن كونە قارتتارىمىزدىڭ تالاي اڭگىمەلەرى جالعىز مۇنىمەن شەكتەلمەك ەمەس. قوسشۇعىلوۆتار جايلى ارحيۆتىك ماتەريالداردى قوپارساق ءالى تالاي دۇنيەنىڭ تابىلاتىنى انىق.

بيكە اتامىز ايتىپ وتىرۋشى ەدى, سونى ارمانداپ تا كەتىپ ەدى. ول ارمانى اعاسى قۇرمانعاليدىڭ اقمولانى قازاقتىڭ ورداسى ەتسەم, اناۋ پەتەربۋرگ, ماسكەۋ, ەۋروپانىڭ قالالارى سياقتى بولاشاقتا ۇلتىمىزدىڭ ونەركاسىپتىك-رۋحاني كوركەيگەن ورتالىعىنا اينالدىرساق دەگەن ءسوزىن ءاردايىم ەسكە الاتىن. ول سوزگە ءمان بەرمەي, ونشا تۇسىنبەيتىنبىز. ءيا, ولاردىڭ اقمولانى دا, ەلدى دە زامانا تالابىنا ساي دامىتۋعا دەگەن جوسپارى كوپ ەدى دەيتىن. اتتەڭ, سورلى قازاقتىڭ باسىنا جازعان ءومىر-باقي باق-داۋلەت تۇرعان با, ءبارى دە قۋ جالعاننىڭ, سۇم زاماننىڭ قۇردىمىنا كەتىپ تىندى.

كامپەسكەدەن كەيىن 1929 جىلدارى قۇرمانعاليدىڭ وتباسىمەن ەلگە اعايىندار اراسىنا كەلگەندە, اۋىلداعى جۇرتتىڭ ابدەن ارىعان, جۇدەۋ ءتۇرىن كورگەندە قاتتى قايعىرىپ: «شىركىن, جالعان-اي, باياعى داۋرەنىمنىڭ كەزىندە وسىناۋ ەلىمدى, جۇرتىمدى كوتەرسەم بە دەپ ەدىم, اقشامدى اياماي توگەم بە دەپ ەدىم, ءبارىڭدى دە جاقسى ومىرگە جەتكىزسەم بە دەپ ەدىم, اتتەڭ, مىنا تارشىلىق زاماننىڭ باسىمداعى باق-داۋلەتىمدى جۇلىپ العانى-اي» دەگەن زارلى وكىنىشىن سول كەزدەرى كەلىنى رەتىندە قولىنان تالاي ءدام بەرىپ, ءبىراز بىرگە تۇرعان مەنىڭ اجەم, 2001 جىلى 90-عا جاقىنداپ ومىردەن وتكەن جاڭىلشاق نۇرماعامبەتقىزى دا بىزگە اڭگىمەلەپ بەرىپ وتىراتىن.

بۇگىنگە دەيىن كەشەگى اقمولادا, قازىرگى قازاقتىڭ استاناسىندا قوسشۇعىلوۆتار جايلى ەستەلىك اڭگىمەلەردى بۇرىننان كەلە جاتقان قاريا تۇرعىندار جاقسى بىلەدى. جوعارىدا ايتىلعان اڭگىمەلەردىڭ ءبارىن دە سولاردىڭ اۋىزىنان ەستىپ, جازىپ العان ەدىك. قالا مۇراجايلارىندا دا ولار تۋرالى ەل اۋىزىنان اڭگىمە, ماتەريال, فوتوسۋرەت جيناقتالعان. كەشەگى وتكەن عاسىرىمىزدىڭ 1970 جىلدارىنىڭ ورتاسىنا دەيىن ءبارى بۇزىلعانشا اقمولادا «بايكوپتىڭ ءۇيى», «بايكوپتىڭ اتقوراسى», «بايكوپتىڭ دۇكەنى» دەگەن اتاۋلار ۇمىتىلماي ايتىلىپ كەلدى. اتتەڭ, كەزىندە ونىڭ سوڭىنا تۇسەتىن ەشكىم دە بولمادى, تۇسىرمەدى دە. وسى كەزەڭدەردە ونىڭ ءۇيىن بۇزۋ كەزىندە جەرگە كومىلگەن ءبىر ساندىق بانكىلىك تاڭبالانعان كىرپىشتەلگەن التىنداردىڭ شىعۋى, ولاردىڭ ماسكەۋدەگى ورتالىققا جونەلتىلگەنى تۋرالى, باياعى اۆتوموبيل زاۋىتى جوبالارى جايلى جانە باسقا دا ىستەردىڭ تاعدىرى جونىندەگى ايتار اڭگىمەلەردىڭ تاقىرىبى ءبىر باسقا.

ال وسى ورايدا اقمولالىق ۇلتى باسقا اعايىندار, سولارمەن قاتار ءومىر سۇرگەن, كەزىندە قالا باسشىسى بولعان, 2-گيلديا كوپەسى اتانعان م.كۋبرين تۋرالى, ونىڭ وسى قالاعا, ەلگە تيگىزگەن ەڭبەگى جونىندە بۇرقىراتىپ تالاي دۇنيە جازدى. ءتىپتى اقمولا استانا بولىسىمەن-اق ونى كوككە كوتەرىپ, ەلوردا ورتاسىنان ويىپ تۇرىپ كۋبرين كوشەسى اتاۋىن دا بەرگىزدى. ال ءبىز بولساق بۇگىندە بولاشاق استانا ءۇشىن, قازاق حالقى ءۇشىن قانداي جاقسىلىق ىستەسەم دەپ قيالمەن ەمەس, ناقتى ىسىمەن ەڭبەك ەتكەن قوسشۇعىلوۆتار جايلى ءالى ماردىمدى ەشتەڭە ايتا العان ەمەسپىز. ولاردىڭ ەڭبەگىنەن قالعان دۇنيەلەردى ءوزىمىز قۇرتتىق. بۇگىندە ولاردىڭ سارعايعان فوتوسۋرەتىنەن باسقا اتاپ كورسەتەرلىك ءىز دە قالعان جوق. قانشا دەسەك تە تەك بايلىعىمەن عانا ەمەس, ەلىن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ناقتى ىسىمەن كوركەيتىپ, كوتەرەمىن دەگەن ماقساتپەن ەڭبەك ەتكەن پروگرەسشىل قوسشۇعىلوۆتار تۋرالى اڭگىمە ءالى جالعاسىن تابا بەرەدى دەپ سەنەمىز.

ەرلان كۇزەكباي, جۋرناليست