ءار ەلدىڭ بولمىسى مەن بەدەرىن ءبىلدىرىپ تۇراتىن ەرەكشە ەسكەرتكىشتەرى بولادى. ماسەلەن, مىسىردىڭ پيراميداسى, ءۇندىستاننىڭ ءتاج-ماحالى, قىتايدىڭ قورعانى, فرانتسيانىڭ «ەيفەل» مۇناراسى تۋرالى ەستىمەگەن جان كەمدە-كەم. ال, قازاقستاننىڭ استاناسى «بايتەرەك» مونۋمەنتىمەن ايگىلى. دەسەك تە, ەلوردانىڭ ورتاسىنان ورىن تەپكەن, سان عاسىرلىق تاريحىمىزعا, بۇگiنiمiز بەن ەرتەڭiمiزگە قويىلعان بۇدان باسقا دا كورىكتى تۇعىرتاستار باس قالادا جەتەرلىك. بۇل جولى سولاردىڭ بەسەۋىنە توقتالۋدى ءجون كوردىك.
ۇلى اباي ەسكەرتكىشى
ەلورداعا كورىك قانا ەمەس, رۋح بەرىپ تۇرعان تۇعىردىڭ ءبىرى – قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي اتامىزدىڭ ەسكەرتكىشى. ول 2010 جىلى 19 ماۋسىمدا اشىلدى. اباي مەن بەيبىتشىلىك كوشەلەرىندە بوي كوتەرگەن ويشىل تۇلعانىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشى ستيلوبات, پوستامەنت جانە مۇسىننەن تۇرادى.
مونۋمەنتتىڭ جالپى بيىكتىگى – 17,750 مەتر, ال اباي ءمۇسىنىنىڭ بيىكتىگى – 7,550 مەتر. مۇسىندىك كومپوزيتسيانىڭ بارلىق ەلەمەنتتەرى ءبىر قالىپتا ازىرلەنىپ, تازا قولادان قۇيىلعان. سالماعى – 10 توننا. ەسكەرتكىش اۆتورى – ءمۇسىنشى بولات دوسجانوۆ.
ەسكەرتكىشتى جاساۋ كەزىندە ءمۇسىنشى ابايدىڭ ازاماتتىق ۇستانىمى مەن يماندىلىعىن, دانالىعىن, ونىڭ ءسوز ونەرىن شەبەر مەڭگەرگەندىگىن جانە سوڭىنا قالدىرعان ادەبي مۇراسىن حالىق قانشالىقتى باعالايتىنىن كورسەتىپ, اقىن تۇلعاسىن اسقاقتاتۋعا ەرەكشە تىرىسقان. ۇلى اقىن تۇعىرىنىڭ جانىندا تالاي اقىن جىر وقىدى. دەرەكتi جانە كوركەم شىعارمالاردان ۇزiندiلەر تىڭدالدى. تالاي باسپاگەر كiتاپ كورمەسiن ۇيىمداستىردى. اقىننىڭ تۋعان كۇنىنە وراي وتەتىن جىل سايىنعى اباي وقۋلارى دا وسى جەردە قورىتىندىلانادى. اباي ەسكەرتكىشىنىڭ الدى بۇگىندە قالا تۇرعىندارىنىڭ دەمالىپ, سەرۋەن قۇراتىن سۇيىكتى الاڭىنا اينالعان.
«قازاق ەلى» مونۋمەنتى
تاريحي-مەموريالدىق كەشەننىڭ جالپى اۋماعى 5,2 گەكتار, سونىڭ مونۋمەنت ورنالاسقان ورتالىق تۇعىرناماسى 1 گەكتار جەردى الىپ جاتىر. اق ءمارماردان قۇيىلعان مونۋمەنتتىڭ بيىكتىگى – 91 مەتر, بۇل – قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العان 1991 جىلدىڭ بەلگىسى. ال ونىڭ باسىنداعى التىن تۇستەس بوياۋمەن ارلەنگەن الىپ قۇس – سامۇرىق قازاقستاننىڭ تىنىشتىعىن «كۇزەتىپ» تۇر. مونۋمەنتتىڭ ءتۇسى – اق. ول قازاقستاندىقتاردىڭ دوستىققا ادال, باۋىرمال, اق نيەتىن پاش ەتسە كەرەك.
مونۋمەنتتىڭ اۆتورلارى – سارسەنبەك ءجۇنىسوۆ جانە جاڭبىرشى نۇركەنوۆ.
2009 جىلى ىرگە قالاعان تۇعىرتاس ەلiمiزدiڭ سان عاسىرلىق تاريحىن, باسىنان كەشكەن نەبiر اۋمالى-توكپەلi زامانداردى, ازاتتىقتىڭ اق تاڭى اتقالى بەرi جەتكەن جەتiستiكتەرiمiزدi اسپەتتەيتiن داۋiرلiك ماڭىزى بار تاريحي كەشەن. شىندىعىندا, ءمان-ماعىناسى تەرەڭ وسىناۋ ەسكەرتكىش تاريحي ادىلدىكتىڭ سالتانات قۇرۋىن ايعاقتايدى.
قۇرمانعازى ەسكەرتكىشى
نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ تۇران داڭعىلى بويىنداعى “دۋمان” قوناق ءۇيىنىڭ اۋلاسىندا قازاقتىڭ ۇلى كۇيشى-كومپوزيتورى قۇرمانعازى ساعىربايۇلىنىڭ ەسكەرتكىشى ورنالاسقان. ءحىح عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ, عاجايىپ تۋىندىلاردى ومىرگە اكەلگەن داۋلەسكەر كۇيشى قۇرمانعازى ساعىربايۇلىنىڭ «سارىارقا» كۇيى بۇكىل دۇنيەنى شارلاپ, قازاقتىڭ مۋزىكاسىن الەمگە پاش ەتكەن.
كۇيشى ءمۇسىنى 5,5 مەترلىك بيىكتىكتەگى تۇعىرعا ورناتىلعان. قولادان قۇيىلعان ەسكەرتكىش-ءمۇسىننىڭ جالپى بيىكتىگى – 10 مەتر. مۇسىندىك كومپوزيتسيادا كۇيشىنىڭ جارقىن بەينەسىن, ونىڭ ەرەكشە تۇلعاسىن, قازاققا ايگىلى وشپەس رۋحىن كورسەتۋ يدەياسى جاتىر. مۇسىندە قۇرمانعازىنىڭ ۇلى دالاعا كەڭ تاراعان كۇيلەرىنىڭ ءبىرىن ورىنداپ وتىرعان كەزى بەينەلەنگەن. ەسكەرتكىشتەگى اسپاپ قۇرمانعازى دومبىراسىنىڭ ءدال كوشىرمەسى بولىپ تابىلادى.
تۇعىر گرانيتپەن قاپتالعان جانە ەكى بولىكتەن – بيىكتىگى 2 مەتر تومەنگى جانە 3,5 مەترلىك 3 تاقىرىپتىق بەدەر ورناتىلعان جوعارى بولىكتەن تۇرادى. ولار ۇلى سازگەردىڭ بەينەسىن تولىقتىرىپ, قۇرمانعازى ساعىربايۇلى ءومىر سۇرگەن كەزەڭدى سۋرەتتەيدى.
«وتان-انا» مونۋمەنتى
ەلىمىزدەگى ەڭ اسەم, ساۋلەتى دە كەلىسكەن ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى – ەلورداداعى وتان قورعاۋشىلارعا ارنالعان «وتان-انا» مونۋمەنتى. بۇل ەسكەرتكىش 2001 جىلى جەڭىس كۇنى مەرەكەسى قارساڭىندا كازىرگى تاۋەلسىزدىك داڭعىلى مەن ق. مۇڭايتپاسوۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى الاڭدا تۇرعىزىلدى. مەموريالدىق كەشەننىڭ مونۋمەنتالدى كومپوزيتسياسى قازاقستاندا تۇراتىن بارلىق ۇلتتاردىڭ بىرلىگىن بىلدىرەتىن ماساق باۋ تۇرىندەگى قولا ستەلا مەن بىرلىككە, كەلىسىمگە شاقىراتىن وتان-انا بەينەسىنەن تۇرادى.
«وتان قورعاۋشىلار» مەموريالىنىڭ وزەگى – بيىكتىگى 37,5 مەتر, سالماعى 63 توننالىق الىپ مونۋمەنت انا بەينەسى. اينالاسىنداعىلاردى بiرلiك پەن كەلiسiمگە شاقىرىپ, كۇلiمسiرەپ تۇرعان اق كيمەشەكتى انا بەيبiتشiلiك پەن كوركەيۋدiڭ بەلگiسi سانالاتىن التىنداتىلعان زەرلى توستاعان-كەسەسىنە اق قۇيىپ, ونى مەيىرىمگە تولى كوڭىلىمەن قوس قولداپ ۇسىنىپ تۇر.
استانانىڭ اجارىن ايشىقتاعان ەسكەرتكىشتىڭ ۇشار باسىنداعى 101 التىن ماساقتان تۇراتىن 40 مەترلiك ستەللا قازاقستاندا تۇراتىن ۇلتتاردىڭ بىرلىگى مەن بەرەكەسىن بەدەرلەيدى. ماساقتاردىڭ ىرگەسى قازاق جەرىندە ءار ۇلتتىڭ رۋحاني مۇراسىن زەردەلەگەن ويۋ-ورنەكتەرمەن بەزەندىرىلگەن. مەموريالداعى جەر شارىنىڭ بەينەسى دە ەرەكشە كوڭىل اۋدارتادى.
قولا باعاننىڭ ەكى جاق قاپتالىنىڭ بىرىندە اتا-بابامىزدان قالعان بايتاق دالانى جاۋدان قورعاعان ايبىندى باتىرلار مەن ەكىنشى جاعىندا وتان سوعىسى جىلدارى ەرلىك كورسەتكەن قازاقستاندىق اسكەريلەر بەينەسى كوركەمدەلگەن. مۇنى مايدان دالاسىندا مەرت بولعان جاۋىنگەرلەر مەن ارامىزدا امان-ەسەن جۇرگەن سوعىس ارداگەرلەرىنە دەگەن كۇرمەت دەپ تۇسىنۋگە بولادى.
ەلدىڭ كوڭىلىنەن شىققان ەسكەرتكىش اۆتورلارى – بەلگىلى ساۋلەتشىلەر ا.بەكسۇلتانوۆ پەن ن.كونوپولتسەۆ.
جىر الىبى – جامبىل
ەسىلدىڭ وڭ جاق بولىگىندە جۇمابەك تاشەنەۆ جانە اممان كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا جامبىل ساياباعى ورنالاسقان. ال, جىر الىبى – جامبىل جاباەۆتىڭ ەسكەرتكىشى نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى ج.تاشەنەۆ كوشەسىنىڭ بويىنا تۇرعىزىلعان. ەسكەرتكىش قالانىڭ 10 جىلدىعىنا وراي 2008 ج. شىلدەدە اشىلدى.
قولادان قۇيىلعان مۇسىندە جەتىسۋدىڭ ءدۇلدۇل اقىنى سۇيىنبايعا جولىعىپ, ونىڭ باتاسىن العان ولەڭ ءسوزدىڭ ءدۇلدۇلى, جىراۋ, قازاق حالىق پوەزياسىنىڭ ايگىلى تۇلعاسى جامبىل جاباەۆتىڭ قازاقستاننىڭ جاس استاناسىنا اق تىلەك تىلەپ تۇرعان بەينەسى بەدەرلەنگەن.
قولىنا قاسيەتتى قارا دومبىراسىن ۇستاپ, كەڭ شاپانىنىڭ ءوڭىرىن اشىپ, ىستىق قۇشاعىمەن الىپ دالانى قۇشقالى تۇرعان قارت جىراۋدىڭ ەلورداداعى قولا ءمۇسىنىنىڭ جالپى بيىكتىگى 12 مەتردەن اسادى. قاسيەتتى سوزىمەن ەلىن ءسۇيىپ, الاتاۋدىڭ سەلىندەي اعىندى جىرلارىمەن جەرىنە قورعان بولا بىلگەن جامبىل-جىردىڭ قاسيەتى ەلوردا تورىندە اسقاقتاپ تۇرعانداي. ەسكەرتكىش اينالاسىنا گرانيت تاس توسەلگەن.
ءمۇسىن اۆتورلارى: ءمۇسىنشى نۇرلان دالباي, ارحيتەكتورى ق.ج.جارىلعاپوۆ.
گۇلبارشىن وكەشقىزى
