جازۋشى-ساتيريك بەرىك سادىردىڭ «نە دەسەم ەكەن؟!» اتتى العاشقى ءازىل-سىقاق كىتابى 1987 جىلى جارىق كورسە, ودان سوڭ «قوسىمشا مي», «ءبىز وسەك ايتپايمىز», «ويسوقتى», «ويحوي ءومىر», «سوتسياليزم ساتيراسى» اتتى جيناقتارى باسىلىپ شىقتى. اۋدارما سالاسىنا دا دەندەپ اتسالىسىپ, «كۇللى الەمنىڭ كۇلكىسى» اتتى شاعىن كولەمدەگى شەتەل ازىلدەرىن اۋدارىپ, كىتاپ ەتىپ وقىرمانعا ۇسىندى.
سونداي-اق الەمگە ايگىلى تۇلعالار مەن قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ تاۋىپ ايتقان ۇرىمتال سوزدەرىن قۇراپ «بىردە…» دەپ, ودان كەيىن «اۋىلدىڭ ايتقىشتارى» جانە «اۋىل ازىلدەرى» دەگەن قوس جيناقتى قالىڭ كوپشىلىككە تارتۋ ەتتى.
ءبىز بۇگىن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندەگى «ءسوز سويىلدىڭ» جۇرگىزۋشىسى بەكەڭدى التى اسۋ مەرەيتويىمەن قۇتتىقتاپ, ول كىسىمەن شاعىن سۇحبات جۇرگىزە وتىرىپ, سوڭعى جازعان شاعىن اڭگىمەلەرىن وقىرمانعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.
– ساتيريك-جازۋشى بولعاندىعىڭىزدان, سۇراعىمدى توتەسىنەن تارتسام: «ءححى عاسىردىڭ جىلان جىلىنداعى قازاق ءازىل-وسپاعىنىڭ دەڭگەيى قاي دارەجەدە؟»
– قۇدايعا شۇكىر, ءازىل-وسپاعىمىز بار. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە «قالجىڭ قالتا», «ايقىندا» – «جاتىپاتار», «جاس الاشتا» – «سۇزەگەن ءسوز», «ەگەمەن قازاقستاندا» «ءسوز سويىل» ءازىل-قالجىڭ وتاۋلارى شىعىپ جاتىر. ال دارەجە-دەڭگەيىنە كەلەر بولساق, ساپا جاعى سالماقسىزداۋ, «ءاپ, بارەكەلدى!» دەگىزەر دۇنيەلەر نەكەن-ساياق. نە جازسا دا «ءدۇر» ەتكىزەتىن سەيىت كەنجەاحمەت اعامىزدى ىزدەيتىن بولدىق. ال ساتيرا-يۋمورعا بەت بۇرعان جاستار جوقتىڭ قاسى دەسەك بولادى. مۇندايدا اكادەميك تەمىربەك قوجەكەەۆتىڭ «ساتيرا – كۇشتىلەر قارۋى» دەگەن قاناتتى ءسوزى ەسكە تۇسەدى. ەگدە تارلاندارىمىز ءوز ۋاقىتىندا ءوز ۇلەستەرىن قوستى. ال قازىر زامان باسقا, تالاپ «قاراقاسقا» بولىپ, ساتيرا ساربازدارى توقىراۋ, توسىرقاۋ كۇي كەشۋدە. قوستانايلىق ساتيريك دامەر ءابىشتىڭ «قاتىنىمدى جەكەشەلەندىرىپ الدىم», «ينستيتۋتىمىز ۇل تاپتى!» مەن سايلاۋ بايبوسىننىڭ «اسقازانىڭىز اۋىرماي ما؟!» اتتى ءتاۋىر دۇنيەلەرىنە «ءاپ, بارەكەلدى» دەپ وتىرعان جايىمىز بار. ءوزىم دە ءازىل-وسپاق وتاۋىن شىعارىپ وتىرعاندىقتان, وڭىم مەن سولىما الاڭداپ, ءتاۋىر دۇنيە كەلە قالسا ەكەن دەپ ەلەڭدەيمىن. «ءسوز سويىلدى» ءۇزىپ الماي شىعارىپ كەلە جاتقانىما 18 جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. ال, «ارا» جۋرنالىن جاۋىپ العانىمىزعا قىنجىلامىز…
– ساتيرا-يۋمورعا بەت بۇرعان جاستار جوقتىڭ قاسى, ساتيرا ساربازدارى توسىرقاۋ كۇي كەشۋدە دەپ قالدىڭىز؟
– توق ەتەرى, قازىرگى قوعامعا سىناپ-مىنەۋ سياقتى «اششى-تۇششى ازىلدەر» كەرەك بولماي تۇر. كەمشىلىگىن كورگىسى كەلمەيتىن كەردەڭ قوعام ۇستەمدىك ەتىپ تۇرعاندا ساتيرا-يۋمور جازۋشىلار توسىرقاماي قايتسىن! ءبىرلى-جارىم بۇلتارتپاس دايەكپەن فەلەتون جازىلسا – بۇنىسىن ءارىسى قوعام بولىپ كوزگە ىلمەيدى, بەرىسى شىبىن شاققان قۇرلى كورمەيدى. كەرىسىنشە, جازعان پەندەنىڭ سوڭىنا شام الىپ ءتۇسىپ, ىلىكتەن شىلىك شىعارىپ, سوتتا وتىرىپ «سالماق سالىستىراتىنىن» قايتەسىڭ, قازىرگى «بەرگەن جەڭەر» سوتتىڭ الدىن كورگەن جازعىش ودان سوڭ الدىندا اتان تۇيەنى الىپ جىعار دەرەك جاتسا دا, بۇل پالەكەتكە جولاي قويماس.
اڭگىمەمىزدى ارىگە جىبەرىپ كورسەك – كەلمەسكە كەتكەن كەڭەستىك قوعامداعى ساتيرا-يۋموردىڭ بەدەلى بەسباتپان ەكەن. بۇعان دالەلدى ساتيرا جانرىنىڭ جىلىگىن شاققان تەمىربەك قوجەكەەۆتىڭ ەڭبەكتەرىنەن تابۋعا بولادى. ول «ساتيرا – كۇشتىلەر قارۋى» اتتى كىتابىندا: «پارتيا مەن ۇكىمەتىمىز بۇل قارۋعا دەگەن ءۇمىت, ىقىلاسىن, سەنىم-نانىمىن ەشقاشان باسەڭسىتكەن ەمەس. ول ساتيرا مەن يۋمورعا, ونىڭ جاۋىنگەر جانرلارىنا سوناۋ جيىرماسىنشى جىلدارى-اق زور ءمان بەردى. لەنيندىك پارتيانىڭ 1924 جىلى مامىر ايىنىڭ 23-31 كۇندەرى وتكەن XIII سەزى «ءباسپاسوز تۋرالى» قارارىندا جەرگىلىكتى ۇلتتاردىڭ ءباسپاسوزىن دامىتۋدى, ونىڭ ءتۇر سالاسىن مولايتۋدى مىندەتتەدى.
جاستاردى جاۋىنگەرلىك رۋحتا تاربيەلەۋ ءۇشىن بولشەۆيزمنىڭ وپپورتۋنيزممەن, ءوز ىشىندەگى ارقيلى ۋكلوندارمەن كۇرەسىن كەڭ كورسەتەتىن ادەبيەتكە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋدى تالاپ ەتتى» دەپ جازادى. 1918 جىلى ۆ.ي.لەنيننىڭ «ءبىزدىڭ گازەتتەرىمىزدىڭ سيپاتى تۋرالى» ماقالاسى جارىققا شىعىپ, وندا «كوسەم» «ساتيرا مەن يۋمورعا زور ماڭىز بەرۋ» قاجەتتىگىن ەسكەرتىپ, وسى ماسەلەگە قاتىستى ارنايى نۇسقاۋ بەرەدى. سونداي-اق, ول «كروكوديل», «پراۆدا», «لەنينگراد», «زۆەزدا» سياقتى باسىلىمدارعا جەكە-جەكە قاۋلىلار شىعارىپ, ولارعا كەرتارتپالاردى فەلەتون ارقىلى سىناپ وتىرۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتىپ وتىرعان ەكەن. ياعني, پرولەتاريات تابىنىڭ «كوسەمدەرى» ەلدى باقىلاۋدا ۇستاۋدا ساتيرانىڭ تاپتىرماس قۇرال ەكەنىن تەرەڭ ۇعىنىپ, بۇل قارۋدى وڭتايلى پايدالانا بىلگەن. وسىلايشا, قوعامدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەردى نازاردا ۇستاپ, كەمشىلىكتەردى دەر كەزىندە بايقاپ وتىرۋ ءۇشىن ۇنەمى ساتيراعا قاتىستى قاۋلى-قارارلار شىعارىپ وتىرعان.
لەنين ومىردەن وزعاننان كەيىن دە ساتيرا ءوز ماڭىزىن جوعالتا قويمايدى. 1927 جىلعى ساۋىردە «ساتيرالىق يۋمورلىق جۋرنالدار تۋرالى» قاۋلى شىعادى. وندا: «ساتيرالىق-يۋمورلىق جۋرنالداردىڭ مىندەتتەرى – ءبىزدىڭ قۇرىلىسىمىزداعى, ەل ءومىرىنىڭ ارقيلى سالاسىنداعى, تۇرمىسىنداعى بۋرجۋازيالىق كوزقاراستاردى, مەششاندىق ءداستۇر مەن ادەتتەردى, سوتسياليستىك قۇرىلىس مىندەتتەرى مەن جالپى پرولەتارلىق مۇددەلەرگە قايشى كەلەتىن ءارتۇرلى توپشىلدىقتى, بيۋروكراتتىق, ۇلتشىل-شوۆينيستىك تەندەنتسيالاردى, تاپ جاۋلارى مەن ولاردىڭ سانالى جانە ساناسىز تۇردەگى قوستاۋشىلارىن سىناۋ, اشكەرەلەۋ» دەپ كەلەتىن ناقتى نۇسقاۋلار بەرىلەدى. ساتيرانىڭ «مىقتىلار قارۋىنا» اينالۋىنىڭ ءمانى وسىندا بولسا كەرەك. سونداي-اق ساتيرانى فاشيزمگە قارسى كۇرەستە دە پايدالانىپ, بۇل ءوز كەزەگىندە جاۋىنگەرلەردىڭ جىگەرىن جانۋعا كوپ سەپتىگىن تيگىزگەن. سوعىس بىتكەن سوڭ, بۇل قارۋدى قايتادان قوعام كەلەڭسىزدىكتەرىنە باعىتتاعان. پارتيانىڭ 1946 جىلى قابىلدانعان «زۆەزدا», «لەنينگراد» جۋرنالدارى تۋرالى قاۋلىسىندا «تالعامى تومەن جۋرنال رەداكتسيالارى مەن باسپا باسشىلارىنىڭ كەڭەس شىندىعىن بۇرمالايتىن, كوركەمدىك قاسيەتى شامالى, يدەيالىق دەڭگەيى تومەن ساتيرالىق يۋمورلىق شىعارمالارعا ورىن بەرىپ جۇرگەندىگى» ايتىلىپ, سىنعا ۇشىراعان ەكەن. ياعني, ساتيرا ەشقاشان نازاردان تىس قالىپ قويماعان. بۇل ءوز كەزەگىندە ساتيرانى جاۋىنگەر جانرعا, وتكىر جانرعا اينالدىرعان. كەڭەستىك داۋىردە ساتيرا «داۋرەنىنىڭ ءجۇرۋى» – بۇل جانردى تىكەلەي بيلىكتىڭ ءوزى قاداعالاپ, نازاردا ۇستاۋىندا دەسەك, قاتەلەسپەيمىز.
ساتيرانىڭ كەمەلدەنۋىنە اسەر ەتكەن ەكىنشى سەبەپ رەتىندە فەلەتون جانرىن قاراستىرۋعا بولادى. تەمىربەك قوجاكەەۆ: «ادەبيەت پەن ءباسپاسوز تاجىريبەسىندە جاماندىققا جانى قاس, جاقسىلىقتى عانا ىزدەيتىن, ازۋلى دا ايبىندى ءبىر جانر بار. ول – فەلەتون. فەلەتون جات مىنەز, جايسىز قىلىق, كەمشىلىك-ءمىندى كورسە-اق ايىرىن الا سالىپ, ونى تۇيرەي قويادى, جۇرت الدىنا سۇيرەپ شىعارىپ, قاعىپ-سىلكىپ, ماسقارا ەتەدى» دەيدى. راسىندا, سول كەزدەرى فەلەتون ساتيرانىڭ ءوتىمدى دە, وتكىر جانرى بولعان. وكىنىشكە قاراي, بۇل جانر بۇگىندەرى مۇلدەم جوعالعان.
راس, كەزىندە «ارا» جۋرنالىنىڭ ەڭ ءوتىمدى جانرى بولعان فەلەتون بۇگىندەرى ۇمىتىلعان. وسپانحان اۋباكىروۆ: «ارا» – ارا بولادى, شاققان جەرى جارا بولادى» دەپ باعا بەرگەن جۋرنال بەتىندەگى فەلەتوننىڭ «باستى كەيىپكەرلەرى» جىلى ورىندارىنان ايىرىلىپ, بيلىكتىڭ قاتاڭ جازاسىنا ۇشىراپ وتىرعان. قوعامنىڭ تالاي ءمىنىن تۇزەگەن «ارا» جۋرنالى تۋرالى كورنەكتى ساتيريك عابباس قابىشەۆ: «ول كەزدە «ارا» جۋرنالىنا ەسىمى ىلىككەن ادام مىندەتتى تۇردە تەكسەرىلىپ, لايىقتى جازاسىن الىپ جاتاتىن. جۋرنالدا قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىمىزدە كەلەڭسىزدىكتەردى ايتىپ, سوكپ ورتالىق كوميتەتىنە دەيىن شىققانبىز. سول كەزدە ءۇش بىردەي مينيسترگە كىناسىن مويىنداتقىزىپ, قىزمەتىنەن دە بوساتقانبىز» دەيدى. ول ساتيرانىڭ بۇگىنگى كۇنى ءالسىز كورىنۋىنىڭ سەبەبىن «ونىڭ ەلەنبەۋى مەن لايىقتى باعا بەرىلمەي جۇرگەندىگىندە» دەپ تۇسىندىرەدى. «ساتيرانىڭ ەڭ ءبىر مىقتى جانرى – فەلەتون بولاتىن. بۇل جەمقورلار مەن پاراقورلارعا قارسى تاپتىرماس قۇرال ەدى. وكىنىشكە قاراي, فەلەتون ادەبيەت ساحناسىنان الاستاتىلدى. قازىر سىنالعان ادام ەمەس, سىناعان ادام سۇيكىمسىز بولىپ جاتادى. وسىلايشا, فەلەتونعا قاقپاق قويۋشىلار پايدا بولىپ, ساتيريكتەر بۇل جانردى جازۋدى قويدى. وسى ءبىز ساتيرادان ەمەس, فەلەتوننان ايىرىلىپ قالدىق دەسەك, دۇرىس بولادى-اۋ.
مۇحتار اۋەزوۆ: «كۇلكى – ولمەس ەلدىڭ وشپەس كۇشى» دەيدى. ءيا, ەشقاشان وشپەيتىن مۇنداي مىقتى جانرعا ءدال كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعىداي ءمان بەرىلسە, ساتيرا – ۇلتتىق يدەولوگياعا, ورتاق مۇددەگە قىزمەت ەتەتىن ايبىندى قارۋعا اينالاتىن ەدى عوي, – دەپ جازعان سابينا زاكىرجانقىزىنىڭ ماقالاسىنا الىپ-قوسارىمىز جوق.
وسىنداي ساتيرا-يۋمورعا اسا ءمان بەرگەن كەڭەستىك كەزەڭنىڭ ءىس-شارالارىنا ءتانتى بولاسىڭ. سونىڭ ءىس-ارەكەتى قازىرگى قوعامعا دارىسا – ساتيريكتەرىمىز توسىرقاۋدى سىلكىپ تاستاپ, ءبىر كەزدەگىدەي بەلدى بۋىپ بۋىرقانار-اق ەدى… ولارعا قاراپ وڭ-سولىن تانىعان جاس بۋىننان دا ءازىل-وسپاقتىڭ اجەپتاۋىر جاستارى دا شىعار ەدى…
– «تاماشادا» رەداكتور بولعان ەكەنسىز, «تاماشانىڭ» قازىرگى ساتيرالىق تەاترلاردان ارتىقشىلىعى نەدە دەپ بىلەسىز؟
– العاشقى ءازىل-سىقاق تەاترى بولدى. تەلەۆيدەنيە از, ول كەزدە ولاردى قازىرگىدەي جەتىسىنە گۋلەتىپ جاتاتىن ءازىل-سىقاق بۇرىشى اتىمەن جوق بولاتىن. ال, «تاماشا» مەرەكەلەرگە ورايلاستىرىلىپ, جىلىنا 5-6 رەت قانا رەسپۋبليكا سارايىندا قويىلىپ بارىپ تەلەديداردان كورسەتىلەتىن. ونى قالىڭ جۇرتشىلىق تايلى-تۇياعىمەن قويماي تاماشالايتىن.
نەگىزگى ەرەكشەلىگى – «تاماشادا» بەلگىلى ءبىر تەاتردىڭ تانىمال ارتيستەرى وينايتىن. جانە دە ونداعى ارتىستەر ءرولدى ويناعاندى عانا بىلەتىن. ساۋساقپەن سانارلىق سكەتچتەر بولماسا, ولارعا ماتەريالدى تاۋىپ بەرىپ وتىراتىن تەاتردىڭ ارنايى رەداكتورلارى بولدى. بۇعان سول كەزدەگى وسپانحان اۋباكىروۆ, شونا سماحانۇلى, سەيىت كەنجەاحمەتوۆ سەكىلدى بەلگىلى ساتيريكتەر ۇزبەي اتسالىستى.
– قازىرگى ساتيرالىق تەاترلاردىڭ كوبەيگەنىنە قالاي قارايسىز؟
– ءازىل-سىقاق تەاترىنىڭ باستاۋى «تاماشا» بولسا, «باۋىرجان شوۋ», «تەرىسقاقپاي», «كۇلكى كەرۋەن», «اققۋ-گاككۋ», «نىسانا» دەپ جەكە وتاۋ تىكتى. ايماقتاردا دا قۇرىلدى. وتكەندە «حابارداعى» «دۋ-دۋماننان» «قۋاندىق پەن باقىت», «بەيمارال», «كەرەمەت» دەگەندەردى ءوز باسىم ءبىرىنشى رەت ەستىدىم… جارايدى, كوپتىك ەتپەس. وسى جەردە «سان ساپاعا اسەر ەتەدى» اتتى قاعيدانى ەسكە الۋعا دا بولاتىن شىعار. ماسەلەن, ماسكەۋدە 480-دەي تەاتر بار دەپ جۇباتۋ ايتامىز… ال وسى اناۋ «تاماشادان» تارتىپ قازىر قاي-قايسىنا دا كورەرمەننىڭ كوڭىلى تولمايدى…
مىنا پارادوكستى قاراڭىز, رەسەيدىڭ «كريۆوە زەركالاسىندا» جيىرماداي ءارتىس ءبىر ۇجىمعا توپتاسقان. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوزى جەكە تەاتر قۇرۋىنا بەدەل-قاسيەتتەرى جەتىپ ارتىلسا دا ءبىر ۇجىمدا ەڭبەك ەتەدى. نەگە؟ ۇجىم – ۇتادى. جەتەكشىسى ەۆگەني پەتروسيان «ۇتۋدىڭ» وڭدى-سولدى جولىن تاپقان. ماسەلەن, سكەتچ تابۋدا پەتروسيانداردىڭ تالعامى كەرەك. كونكۋرسقا مىڭ شاقتى ماتەريال كەلىپ تۇسەدى ەكەن. سەبەبى, تاڭداپ الىنعانعا تولەنەتىن قارجى وتە قوماقتى كورىنەدى. جانە دە پەتروسيان اۆتورمەن سۇحبات جۇرگىزىپ, ناسيحاتتاپ وتىرادى. ال, «ولاردىڭ مەنتاليتەتى باسقاشا» دەگەن پىكىرگە كەلىسپەيمىن. ءوز باسىم ول تەاتردىڭ ءار قويىلىمىن ىجداعاتتىلىقپەن تاماشالايمىن. ۇلگى بولارلىق تەاتر-اق…
– كۆن-نىڭ قارقىنى قالاي, ولارعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– كتك – كوڭىلدى تاپقىرلار كلۋبى – جاستاردىڭ ءازىل-سىقاق وتاۋى. ارتىقشىلىعى – قىسقا-نۇسقالىعىندا. ياعني, انەكدوت پوشىمىندا ايتىلىپ, ايتارىن شولاق قايىرادى. ورىندايتىن دا, كوبىنە تىڭدارمانى دا جاستار بولىپ كەلەدى. ءوز باسىم وسى سالاعا قاتىسىم بولماسا دا بىزدەگى كۆن-دى كورە بەرمەيمىن. ويتكەنى مەن ءۇشىن تۇشىمسىز, ءالسىز. ال ولارلىڭ ءالسىز بولاتىنى – ەفيرگە جولداناردا تالعامى جوعارى رەداكتوردىڭ سۇرىپتاۋىنان وتپەيتىندىگى. ورىستاردا سۇرىپتاۋدان ءوتىپ, رەداكتسيالانىپ بارىپ ۇسىنىلادى ەكەن. ال وسى جەردە ايتا كەتەتىن جاعداي, كۆن-نان تارتىپ, جالپى انەكدوت ايتقىزىپ جۇرگەن تەلەباعدارلامار – قازاق ساتيراسى ەمەس, قازاق ساتيراسىن ولاردىڭ دەڭگەيىمەن ولشەۋگە استە بولمايدى.
– «ساياسي ساتيرا» اتتى ايدار بولۋشى ەدى ءبىر كەزدەردە؟ فەلەتوننىڭ كوزدەن بۇلبۇل ۇشقانىنا نە ايتار ەدىڭىز؟
– ءيا, وكىنىشكە قاراي, ساياسي تاقىرىپتارعا جازىلعان ءازىل-وسپاق, سىن-سىقاق قازىر جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولادى. بۇل ايداردىڭ دۇرىلدەگەن ءداۋىرى – سوتسياليزم ءداۋىرى ەدى عوي. ول كەزدە يمپەرياليزم-كاپيتاليزم سياقتى «ناقتى» جاۋىڭ بار بولاتىن. سول مىقتىنىڭ شاۋجايىنا جارماسىپ, وڭدى-سولدى سىلتەپ, ساياساتتى سارقىپ ىشە بەرۋگە بولاتىن. قازىر قوعام باسقا, الدى-ارتتى بايقاماساق, كۇندە قۇبىلىپ تۇرعان زاماندا بۇگىنگى جاۋىڭ ەرتەڭگى «ۇزەڭگى دوس» بولىپ شىعا كەلەدى…
ال ىشكى ساياساتتان «سايراپ» كورۋدىڭ دە قاۋقارى شامالى. سەن سىناپ-مىنەپ مىڭگىرلەپ كور, ونىڭدى شىبىن شاققان قۇرلى كورمەي جاتقان قوعامىڭا قاراپ, ايتا-ايتا قوياسىڭ.
ءبىر كەزدەردەگى فەلەتون جانرىنىڭ قاي باسىلىمنان بولسا دا كورىنبەي كەتكەندەرى راس. ويتكەنى, بۇل جاۋىنگەر جانر ناقتى دەرەكتەرگە قۇرىلىپ, مىسقىلمەن سىناي وتىرىپ ءاجۋالاۋدى ماقسات تۇتقاندىقتان, كۇردەلى ءارى كۇرمەۋى قيىنداۋ كۇي كەشىپ قالدى. بۇدان فەلەتون مۇلدەم جازىلمايدى ەكەن دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسپاۋى ءتيىس. ويتكەنى, «فەلەتون» دەپ ايدار تاعىلماسى دا جاريالانىپ جۇرگەن اتى شۋلى سىن ماتەريالدار وسى جانردىڭ مىندەت-ماقساتىن اتقارىپ جۇرگەنى انىق.
اسحات رايقۇل
