جاقىندا ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جازۋ تاريحى مۇراجايىنىڭ باس مامانى سىمبات ءمۇتالاپحان رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى تىۆا رەسپۋبليكاسىنا ارنايى ىسساپارمەن بارىپ كەلگەن ەدى. ءتۇپ-تامىرى تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ قاتارىنان تابىلاتىن ەلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگى تۋرالى مول ماعلۇماتقا قانىعىپ كەلگەن ماماندى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
– سوڭعى جىلدارى «تۇركى» ءسوزى برەندكە اينالعانداي. وسى تاقىرىپتا جۇزدەگەن عىلىمي كونفەرەنتسيالار مەن ءتۇرلى ەڭبەكتەر جارىق كوردى. ءسىز قىزمەت ەتىپ وتىرعان مۇراجاي دا تۇركى جۇرتىنىڭ تاريحىنان كوپ سىر شەرتەدى. وسىنىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ ۇلتتىق تانىمىمىزعا قانشالىقتى اسەر ەتىپ جاتىر؟
– جاسالىپ جاتقان جۇمىستىڭ بارلىعى «ءبىز كىمبىز, قايدان كەلدىك, قايدا بارامىز؟» دەگەن ماڭگىلىك سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋدىڭ ءبىر فورماسى عانا. تۇركى دەگەننەن گورى تۇرىك حالىقتارى دەۋ ءلازىم بولماق. وقۋ ورنىمىزعا كەلگەن ءاربىر قوناق جازۋ تاريحى مۇراجايىنا باس سۇقپاي كەتە المايدى. سەبەبى, كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى باس عيماراتتىڭ كورنەكى ورنىندا مەنمۇندالاپ تۇر. مۇراجايدا ءبىز ەكسكۋرسيا جۇرگىزەمىز, سوندا قوناقتار تاراپىنان سان-الۋان ساۋالدار قويىلادى. ال سول سۇراقتار ءبىزدى ۇلكەن ىزدەنىسكە الىپ كەلەدى.
– جاقىندا تىۆا ەلىنە ءىسساپارمەن بارىپ كەلدىڭىز. وسى ەل ءسىزدى نەسىمەن قىزىقتىردى؟
– 1992 جىلى عوي دەيمىن, رەسەي توڭىرەگىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۇلتتاردان ءوز تىلدەرىن قانشالىقتى بىلەتىن-بىلمەيتىندەرى جونىندە ساۋالداما جۇرگىزىلەدى. سوندا تىۆالىقتاردىڭ 98 پايىزى انا تىلىندە سويلەيتىندىگى بەلگىلى بولادى. وسى ستاتيستيكا مەنى قاتتى تاڭعالدىردى. كەيىننەن مۇراجايعا قىزمەتكە ورنالاسقان سوڭ تىۆالىقتار تۋرالى تىڭ دەرەكتەر جيناقتاي باستادىم. جۋىقتا عانا تىۆاعا جولىم ءتۇسىپ, كوپتەگەن سۇراقتارىما جاۋاپ الىپ قايتتىم. اسىل دىنىمىزدە «ءوزىڭ بىلمەگەن نارسەگە ءپاتۋا ايتپا» دەگەن قاعيدا بار. وسى ۇزاق ساپاردان كەلگەن سوڭ, «تىۆالىقتار ويراتتار عوي, قازاقتى قىرعان» دەگەن كەيبىر زيالى دەگەن كىسىلەردىڭ ءتۇسىنىكتەرى مەنى قايران قالدىردى. بۇعان جاۋابىم دايىن, تىۆا حالقى بىزگە باۋىرلاس, قانداس ەل, مەنى ءۇلكەن قوناقجايلىقپەن قارسى الدى. سونداي-اق, «ەدەگەي» فولكلورلىق ءسان ءانسامبلىنىڭ جەتەكشىسى مودەلەر كيما دونگاكتىڭ يدەياسىمەن ءارى اۆتورلىق باعدارلاماسى بويىنشا جاسالعان «التىن بۇلاق» دەمالىس كەشەنى ەرەكشە اسەر بەردى. الدىما قويعان اسى – قۋىرداق, شەلپەك, كەسپە كوجە, كادىمگى شي باۋىرساق, تالقان, ءسۇت, ايران, قايماق, تىلدەرى التاي توبىنا جاتاتىن كونە تۇرىك ءتىلى, اۋدارماشىسىز سويلەستىم. ال, بۇعان نە دەيسىز؟
– دەمەك, تاريحتان سىر شەرتەتىن تۇرىك حالىقتارىنىڭ ءبىر بولشەگى, بالبال تاستارى سويلەيتىن تاريحي وتانى تىۆادا جاتىر دەيسىز بە؟
– ءيا, ءدال سولاي. بىزدە تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن موڭعوليا جەرى كوبىنە كوپ زەرتتەۋ نىسانىنا اينالدى. موڭعوليامەن شەكتەسىپ جاتقان تىۆا جەرىندە دە تۇرىك حالقىنىڭ تاستاعى جازۋ ەسكەرتكىشتەرى مول. نەگىزى, تاس جازۋى ەسكەرتكىشىنىڭ 60 پايىزى تىۆادا ساقتالعان. مەن كاسىبي تاريحشى ەمەسپىن, كوزبەن كورىپ, كوڭىلگە تۇيگەنىمدى ايتىپ وتىرمىن, مەنىڭ العاشقى ماماندىعىم – قوبىزشى-مۋزىكانت. وسى تۇرعىدا ايتار بولسام, تىۆادان قازاقتىڭ ۇمىتىلىپ كەتكەن كونە اسپابى بوزانشىنى الىپ كەلدىم. بۇل – بىلگەن كىسىگە ۇلكەن ولجا. تاريحي ۋاقيعالارعا بايلانىستى جوعالىپ كەتكەن وسى ءبىر كيەلى اسپاپتىڭ جالعىز ۇلگىسى قازىر قازاق مۋزىكا اسپاپتار مۋزەيىندە ساقتاۋلى. ءساتىن سالىپ بوزانشى مەنىڭ دە قولىما ءتۇستى. تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا ۇلتىمىزدىڭ وشكەنى جانىپ, جوعالعانى تابىلىپ جاتقان تۇستا بوزانشىنى ەل جاتىرقاماس دەپ ويلايمىن, اسپاپتى كەڭىنەن ەلگە تانىستىرىپ, تابىستىرۋ مىندەتى تۇر الدىمىزدا.
– «قازاق ەنتسيكلوپەدياسىندا» «بوزانشى – قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى ساز اسپابى. شاناعى ءشومىش ءتارىزدى, موينى ۇزىنشا, ءجىڭىشكە, پەرنەسى جوق, 4 قىل ىشەكتى, ۇزىندىعى 1 م 20 سم, ىسقىمەن وينالادى. ەل اراسىنداعى «بوزداپ قالعىر بوزانشى» دەيتىن ماتەل بۇل اسپاپتىڭ ۇنىنەن حابار بەرەدى» دەلىنىپتى. شاماندىق داۋىردەن اقپار بەرەتىندەي, ءسىز قالاي ويلايسىز؟
– بوزانشىدا كومەي اندەرى جاقسى ورىندالادى, تىۆالىقتاردىڭ مىقتىلىعى سوندا, كومەي اندەرىن الەمدىك برەندكە جەتكىزدى. ونەرگە ەرەكشە ىقىلاسپەن قارايتىن ەل. كومەي اندەرىن ورىنداۋدا يگور كوشكەندەي, راديك تولەش, الدار تاندىن الدىنا جان سالار ەمەس, ولاردىڭ دارىندىلىعى سوندا, وزدەرى وينايتىن اسپاپتى ءوز قولدارىمەن جاسايدى. ال, بىزدە تەك اسپاپتا ويناۋدى عانا ۇيرەتەدى. مۋزىكانتتارى قولىنان ونەر تامعان شەبەر بولىپ كەلەدى. تىۆالىقتاردىڭ ماقتانىشى – بۇگىندە رەسەيدىڭ قورعانىس سالاسىن دوڭگەلەتىپ وتىرعان سەرگەي شويگۋ, تىۆاشا ەسىمى – سەرگەك شويعى. مادەنيەتتانۋشى ايبەك سوسكال «سەرگەك ماادىر», ياعني, سەرگەك باتىر دەگەن جىر ارناي كەلە, شويگۋدى وسى زاماننىڭ باتىرى, كۇشىلىك حاننىڭ ۇرپاعى دەپ جازادى. سەرگەي شويگۋ باتىر دەسە دەگەندەي-اق ەكەن, تىۆانىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى كىتاپتاردىڭ جارىق كورۋىنە وسى شويعىنىڭ تىكەلەي سەپ بولىپ جاتقانىن بايقادىق. تىۆالىقتاردىڭ جارتىسى بۋددا دىنىنە سەنەدى, جارتىسى حريستياندار, دەسەك تە, تاڭىرشىلدىكتەن كەتپەگەن. وسى ساپارىمدا تىۆالىقتاردىڭ ەڭ جوعارعى قۇرمەتتى شامانى كەنين لاپساننىڭ قابىلداۋىندا بولدىم. توقسان جاسقا تاياعان قارياعا كومەكشىلەرى مەنىڭ ىزدەپ بارعانىمدى جەتكىزىپتى, كوپ كىسىنى قابىلداي قويمايتىن اقساقال مەنى شاقىرىپ, «دۇنيەنى ەشبىر كەدەرگىسىز شارلا» دەگەن باتاسىن بەردى. تىۆالىقتاردىڭ بىردە-بىرەۋىنەن دىنگە سونشالىقتى بەرىلگەن فاناتيزم بايقالمايدى. سويلەگەن سوزدەرى سابىرلى, ايەلدەرىنىڭ داۋىسى نازىك, سىپايى ءسويلەسەدى كىسىمەن, كيىم كيىستەرى زاماناۋي قالىپتا. ءبىر بايقاعانىمىز, تىۆا زيالىلارىنىڭ يسلام دىنىنە دەگەن ىقىلاستارى ەرەكشە. قولىندا بيلىگى بار تىۆالىقتاردىڭ ايتۋىنشا, مەشىت سالىنسا, حالىق جاپپاي بارار ەدى, وسىدان بىرەر ۋاقىت بۇرىن تۇرىك اعايىندار كەلىپ, تۇرىك-تۋۆا ليتسەيىن اشپاق بولىپتى. بىراق, ورىس جاعى رۇقسات بەرمەپتى.
– 1990 جىلى رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى تىۆا (تۋۆا) رەسپۋبليكاسى بولىپ جاريالانعانى بەلگىلى. بۇگىندە دامۋ جاعىنان قاي دەڭگەيدە ەكەن؟
– رەسپۋبليكا اۋماعى ءسىبىر مەن ورتا ازيانىڭ قيىلىسقان جەرىندە ورنالاسقان. جەرىنىڭ 82%-ىن باتىس سايان تاۋلارى الىپ جاتىر. تىۆانىڭ تابيعاتى تاماشا. ءبىر جاعى قارى بوراعان تايگا بولسا, ءبىر جاعى ەنيسەي تاۋلارى. وسى ساپارىمدا ءوزىمدى ەرتەگىنىڭ كەيىپكەرىندەي سەزىندىم. ارمانداعان جەرگە جەتى داريانى, توعىز اسۋدى, قىرىق بۇلاقتى ءوتىپ جەتتىم دەگەنگە ءدال كەلەدى. وب وزەنى, ارى قاراي ەنيسەي دارياسىنىڭ ۇستىنەن جەر استى تۋننەلدەرى ارقىلى اباقاننان ارى وتكەندە سايان تاۋلارىن, كراسنوياردىڭ ءبىر شەتىن جاناپ ءوتىپ, سول تاۋداعى تۋننەلدەر ارقىلى تىۆا استاناسى – قىزىلعا جول تارتتىق. تاۋدىڭ ۇشار باسىندا ءوتىپ بارا جاتىر ەكەنبىز, سول جاعىما قاراسام, نۋ ورمان, تاۋلار تىم تومەندە كورىنەدى. سايان باتىر تاۋىنا جاقىنداعاندا جۇرگىزۋشى جىلدامدىقتى باسەڭدەتىپ, ونىڭ سەبەبىن تۇسىندىرگەندەي, «بۇل تاۋدا سايان باتىر ۇيىقتاپ جاتىر» دەدى. دەمەك, ولاردا دا اڭىز-ءاپسانا, ءداستۇردى ساقتاۋ, بابالار رۋحىنا تاعزىم ەتۋ بار.
– تىۆادا قازاقتاردى كەزدەستىرە الدىڭىز با؟
– اۋەجايدا ساحالين ارالىنان جۇمىس جاساپ كەلە جاتقان قىرعىزدارمەن كەزدەستىم, جولشىباي اباقاننان تۋۆاعا بىرگە باردىم. ساحاليندە ساۋدا جاسايمىز دەيدى. قازاقتار بار ما قىزىلدا دەپ ەدىم, «وي, قىزىل دەگەن, تولتىرا قازاق» دەدى. مەن ۋاقىتتىڭ تىعىزدىعىنا بايلانىستى ونداعى قازاقتارمەن كەزدەسە المادىم. الىس تا بولسا جاقىن, جاقىن دا بولسا الىس بولىپ وتىرعان وسى تىۆالىقتار مەنى وتە قاتتى قىزىقتىردى. ەل ەكونوميكاسى نەگىزىنەن اۋىل شارۋاشىلىعى مەن شيكىزات شىعارۋدان تۇرادى. اۋىل شارۋاشىلىعىنا جەر اۋماعىنىڭ 23%-ى عانا جارامدى. باستى سالا – مال شارۋاشىلىعى, ونىڭ ىشىندە قوي مەن ءىرى قارا ءوسىرۋ. ەگىن شارۋاشىلىعى ءبىرشاما دامىعان. تاۋ-كەن ونەركاسىبى جوعارى دەڭگەيدە, ءتۇستى مەتالدار, تاس كومىر, التىن وندىرىلەدى. جەڭىل ونەركاسىپ پەن قۇرىلىس ماتەريالدارىن شىعارۋ دا جاقسى جولعا قويىلعان.
– تىۆالىقتاردىڭ يگى جاقسىلارىمەن تىلدەسە الدىڭىز با؟
– تۋۆگۋ, ياعني تۋۆا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە بارىپ, تاريح كافەدراسىنىڭ جەتەكشىسى اننا ويۋنوۆنا دەگەن كىسىمەن سۇحباتتاس بولدىم. تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ مۇراجايىن جاساپ جاتىر ەكەن, ءبىزبەن بايلانىس جاساعىسى كەلەتىنىن ايتتى. تىۆانىڭ ءبىلىم ءمينيسترى بيچەلدەيمەن جولىقتىم. زاڭگەر لەونيد كارا-وول ۇيىنە ارنايى قوناققا شاقىردى. سول ۇيدە داستارحان باسىندا تىۆا رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىسى كارا-وول شولبان ۆالەرەۆيچپەن سالەمدەستىم. ەكەۋى اعالى-ءىنىلى. سونداي-اق, جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى, دراماتۋرگ, اقىن ەدۋارد ميجيت بىرنەشە شىعارمالارىن سىيعا تارتتى. نەپالدان كەلگەن ورىس ءتىلىن جەتىك بىلەتىن موناحپەن تىلدەسۋ بۇيىردى. قازاقستان تۋرالى كوپ ساۋالدار قويدى, ەلدىڭ وسىنداي دەڭگەيدە دامۋى ەلباسىمىزدىڭ ارقاسى ەكەنىن ءبىلىپ وتىر. مەنى ۋنيۆەرسيتەت جىبەرىپ وتىرعانىن ەستىگەندە قاتتى تاڭعالدى, ولاردىڭ وقۋ ورىندارىندا بىزدەگىدەي ەمەس, قىزمەتكەرلەردى ىسساپارعا جىبەرىپ وتىرۋدىڭ قيىندىقتارى بار ەكەندىگىن بايقادىم. ماعان تىۆا جەرىنىڭ توپىراعىن باسىپ, يگى جاقسىلارىمەن تىلدەسۋگە, ەل كورىپ, جەر تانۋعا مۇمكىندىك بەرگەن ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعىنا العىسىم شەكسىز.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
سۇحباتتاسقان
قۇندىز ەرالى
