عالىم, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور بۇركىتباي اياعاننىڭ قاڭتار ايىندا قازاقستان, رەسەي, تاجىكستان, تاتارستان اۆتورلار ۇجىمى بىرلەسىپ دايىنداعان «قازاق حاندىعى تاريحىنداعى شيباندار (شەيباندار, شايباقتار) اۋلەتى ءىبىر-ءسىبىر, دەشتى قىپشاق, ماۋەرەنناحر ايماقتارىندا» اتتى كىتابى وقىرمانعا تانىستىرىلدى. تۋىندىنىڭ تۇساۋكەسەرىنەن كەيىن تاريحشىنى اڭگىمەگە تارتىپ, دەشتى قىپشاقتىڭ سوڭعى حانى ابىلقايىر شيباننىڭ تاريحتاعى ءرولى جانە تاعى باسقاسى تۋرالى سۇرادىق.
– ابىلقايىر حان كىم؟ تاريحتاعى ورنىن قالاي باعامدايمىز؟ ءبىرىنشى وسى سۇراقتىڭ باسىن اشىپ الساق.
– وسى سۇراققا ىزدەنىستى توعىز جىل بۇرىن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا 550 جىل بولعاندا باستادىم. كەڭەس تاريحشىلارى ءبىزدىڭ تاريحتى بۇرمالاعان تۇسى كوپ. ماسەلەن, ابىلقايىر شيبان (سيبان, شەيبانيد) حاندى كسرو كەزىندە تەك قانا وزبەك حانى رەتىندە كورسەتتى. كەزىندە تاريح فاكۋلتەتىندە وقىعان ستۋدەنتتەرگە ابىلقايىردى قازىرگى وزبەكتەرمەن تەڭەستىرە ايتۋشى ەدى. تەك ءبىلىمى تەرەڭ مۇعالىمدەر ول قازاققا جاقىن دەشتى قىپشاق حانى ەكەنىن ايتۋشى ەدى. بۇل ەسكىدەن قالعان تۇجىرىمنىڭ اقيقاتىن تابۋ ءۇشىن كوپ ىزدەندىم. ەندى تاريحي حرونولوگياعا قاراپ, ابىلقايىر كىم ەكەنىن وڭاي بىلۋگە بولادى. سودان 2015 جىلى مەنىڭ «ابىلقايىر – شايبان – دەشتى قىپشاقتىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى» دەگەن مونوگرافيام شىقتى. كەيىن 2018 جىلى كىتاپ قايتا باسىلدى. ال 2020 جىلى «ۇلىق ۇلىس – التىن وردا مەملەكەتى تاريحى. دارىستەر كۋرسى» اتتى كىتابىم قازاق جانە ورىس تىلىندە جارىق كوردى. ال ءبىز ايتىپ وتىرعان شيبان جوشى حاننىڭ كەنجەسى, ول – وردا ەجەن, باتۋ مەن بەركەنىڭ ءىنىسى. ياعني «تورە» تۇقىمىنان.
دەرەكتەردىڭ حابارى بويىنشا, 1412 جىلدارى ابىلقايىر شيبانيد سارايشىق قالاسىنىڭ ماڭىندا دۇنيەگە كەلدى. ونىڭ اتالارى جانە اكەسى داۋلەت-شايح نوعاي ورداسىنىڭ ايماعى جانە اق وردامەن شەكتەسەتىن جەرگە يەلىك ەتتى. ول جاستايىنان سوعىس ونەرىنە ماشىقتانىپ, ەل باسقارۋ ءىسىن ۇيرەندى, ءسوز ونەرىن مەڭگەردى.
اق وردانىڭ ساياسي تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋعا مەيلىنشە كۇش سالعان ۇرىس حان (ورىس حان ەمەس) 1361-1376 جىلدارى سىعاناقتا بيلىك ەتەدى. وسى ارادا ايتا كەتەر جايت, ۇرىس حان – اقنيازدىڭ لاقاپ اتى. يسلام دىنىندە لاقاپ اتى مۇحاممەد بولاتىن, ونىڭ مىنەزى قىزۋ, اشۋلانشاق بولعاسىن «ۇرىسقاق» نەمەسە «ۇرىس حان» دەپ اتاپ كەتكەن سياقتى. ودان كەيىن باراق حان سىعاناقتى قايتا قالپىنا كەلتىرىپ, اق وردانى ساياسي ورتالىققا اينالدىرۋعا كۇش سالدى. باراق قايتىس بولعاننان كەيىن, تەمىر اۋلەتىنىڭ تولاسسىز شابۋىلىنان قالا السىرەپ, ونداعى بيلىك شيبان ۇرپاعىنان شىققان ابىلقايىر حاننىڭ قولىنا ۋاقىتشا وتەدى. ءىس جۇزىندە اق وردا ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتىپ, ونىڭ ورنىنا ءابىلقايىر حاندىعى پايدا بولدى.
1428 جىلدارى ول ەرتىستىڭ سول جاق جاعالاۋىندا, توبىلدىڭ قۇيار ساعاسى اۋماعىندا ابىلقايىر (قوستاناي وبلىسى) حان بولىپ كوتەرىلدى. 1430 جىلدارى تۇمەن (شىڭعىس-تورە, ول قالانى چينگا-تۋرا دەپ تە ايتادى) قالاسىنىڭ تىزگىنىن ۇستادى. ونىڭ ءسىبىر حاندىعىنا حان بولىپ بارۋى زاڭدى ەدى. سول كەزدە ءسىبىردى شيباننىڭ ۇرپاقتارى باسقاراتىن. 1440 جىلدارى تۇمەننەن وڭتۇستىككە كوش اشىپ, ءبىرىنشى ەسىل وزەنىنە كەلىپ, سوسىن اتباسارعا, ۇلىتاۋعا توقتايدى. ول اتاسى جوشى حان ماڭگىلىك تىنىشتىق تاپقان ۇلىتاۋ دالاسىندا بىرنەشە جىل تۇراقتايدى. 1446 جىلى ۇرىس (اقنياز – مۇحاممەد) ۇرپاقتارى قولىنداعى سىعاناققا كەلەدى. ماڭايىنداعى قالالاردىڭ ءبىرازى ءامىر تەمىر ۇرپاقتارىنىڭ قولىندا بولاتىن. پارسى تىلدە جازعان ماحمۋد كۋحيستانيدىڭ جازۋىنشا, ابىلقايىر قالىڭ اسكەرىمەن 1444 جىلى قاراتاۋدان تۇسكەن كەزدە شاھار باسشىلارى وعان ءوز ەركىمەن بەرىلەدى. سوسىن حان مەشىتكە كەلىپ قۇتبا وقىپ, قالانى باسقارۋدى قولىنا الادى.
سۇلتاندار اراسىنداعى تاققا تالاس پەن قارجىلىق داعدارىس سالدارىنان بيلىك جۇيەسى السىرەپ, حV عاسىردىڭ 20-40 جىلدارى ءسىبىر حاندىعى, نوعاي ورداسى, ءابىلحايىر حاندىعى, قىرىم حاندىعى, قازان حاندىعى بولىپ ءبولىندى. حV عاسىردىڭ 50-60 جىلدارى قازاق حاندىعى مەن استراحان حاندىعى ەنشىسىن الدى
جالپى ابىلقايىردىڭ ءومىرى سىبىردەن كەيىن قازاقستاننىڭ باتىس, سولتۇستىك, ورتالىق جانە وڭتۇستىك وڭىرىندە ءوتتى. سىعاناققا ورنىققان ول ۇرگەنىش, بۇحاردى باسىپ الىپ, سامارقاندتى التى-جەتى رەت شاپتى. بىراق ول ارقاشان قايتا ءوز ەلى دەشتى قىپشاققا, قايتادان سىعاناققا كەلىپ تۇراقتادى. تاعى ءبىر ەسكەرەتىنى, ابىلقايىر مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءتىلى – قىپشاق تىلىنە (ياعني قازاق تىلىنە جاقىن), ال وزبەك ءتىلى – قارلۇق تىلىنە جاتادى. ابىلقايىر حانعا باعىنعان تايپالاردى كەيىن «كوشپەلى وزبەكتەر» دەپ اتاعان. دەشتى قىپشاقتى بالاما رەتىندە «وزبەك دالاسى» دەپ تە اتادى.
ول كەزدە ابىلقايىردىڭ دا, قازاق سۇلتانداردىڭ دا قول استىندا بۇگىنگى قازاقتىڭ رۋ-تايپالارى باعىندى. مىسالى, بۇگىنگى قازاقتىڭ رۋ-تايپالارى: قوڭىرات, قىپشاق, نايمان, ماڭعىت جانە تاعى باسقاسىن ايتۋعا بولادى. ءتىپتى كەيبىر رۋلار ەكىگە ءبولىنىپ, ەكى جاقتى قولدادى. بىراق ابىلقايىر حان ولگەننەن كەيىن ولار 1470-جىلدارى قازاق حاندىعىنا قوسىلدى.
وزبەك تاريحشىلارى ءوز ەڭبەكتەرىندە ابىلقايىر حان دەشتى قىپشاقتان كەلگەن ماۋەرەنناحردى توناعان قاتىگەز حان رەتىندە كورسەتەدى. ال قازىرگى وزبەكتەر ءوز مەملەكەتىن ءامىر تەمىردەن باستايدى. وسىدان تۇيەتىن وي, ابىلقايىر دەشتى قىپشاقتىڭ سوڭعى حانى.
– قازاق, وزبەك ەتنيكالىق سيپاتقا قالاي يە بولدى؟
– وردا ەجەننەن تاراعان حان-سۇلتاندارعا ەرگەندەر «قازاق» دەپ اتالىپ, اق ورداعا يە بولسا, شايبان اۋلەتىنىڭ سوڭىنان ەرگەندەر «وزبەك» اتالىپ, ماۋەرەنناحرداعى تەمىر يمپەرياسىن قۇلاتىپ, مەملەكەت قالىپتاستىردى. جالپى «قازاق» ءسوزى – رۋلاردى بىرىكتىرۋشى اتاۋ. «موڭعول», «وزبەك» سوزىندە وسىنداي ءمان بار, ياعني ول پوليتونيم اتاۋ بولىپ, كەيىن ەتنونيم بولادى. شىڭعىسحان قۇرعان يمپەريا ۇلتتار مەن ۇلىستاردى «موڭعول» اتاۋىمەن بىرىكتىردى. بىراق بۇل ءبىر ۇلتتىڭ اتاۋىن كورسەتپەيدى. موڭعول دەگەنىمىز «مىڭ قول» نەمەسە «ماڭگى ەل» دەگەنگە سايادى. كسرو, سوۆەت, كەڭەس دەگەن ۇلت جوق, 15 رەسپۋبليكانى بىرىكتىرگەن وداق ەمەس پە؟!
قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىن تۇرىك ەتنوگەنەزىنىڭ باستالۋىنا جاتقىزادى. تۇركى كەزەڭىندەگى شارۋاشىلىق-مادەني ءومىر كەيىن تۇركى حالىقتارىنىڭ كوبىنە ءتان بولدى. حV عاسىردا قازاق حاندىعى ءتىلى مەن ءدىلى ورتاق رۋ-تايپالاردىڭ بىرىگۋىمەن قۇرىلدى. ءحVى عاسىردا قازاقتىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسىن بىرىگىپ, وسى ارقىلى قازاقتىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋ بارىسى ءبىرجولاتا اياقتالدى.
پارسى ءتىلدى تاريحشى فازللاللاح رۋزبيحاننىڭ مالىمەتىنشە, ءحىىى عاسىردان بەرى «قازاق» اتاۋى جالعاسىپ كەلگەنى, حV عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا «قازاق» دەگەن ەتنوساياسي قاۋىمداستىقتىڭ بولعاندىعىن جانە سول كەزدە «قازاق» دەپ اتانۋدى ابىروي ساناعانىن ايتادى. قازاق – ەركىن, كوشپەندى دەگەنگە تۋرا كەلەدى. ءبىر قىزىعى, «قازاق» تا, «وزبەك» تە ماعىنا جاعىنان ءبىر-بىرىنە جاقىن, ەكەۋى دە «ەركىن», وزىنە-ءوزى قوجايىن دەگەندى بىلدىرەدى. ەكىنشى جاعىنان, قازاق تەرمينى پوليتونيمدىك ماعىنادا قولدانىلدى.
1500 جىلداردان باستاپ ابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد پەن ماحمۇد ماۋەرەنناحرعا اۋىپ, ونداعى تاجىك تە, سارت تا «وزبەك» بولىپ اتالا باستادى. ياعني «وزبەك» ەتنونيمىن ورتا ازيا جەرىنە شيباندار اۋلەتى اۋىستىردى.
– ءبىر سوزىڭىزدە ابىلقايىر حان سىعاناقتى قۇتتى قالا ساناعانىن, ماۋەرەنناحرداعى قالالاردى باسىپ السا دا, قايتادان ءوزىنىڭ استاناسىنا كەلىپ وتىرعانىن ايتتىڭىز. جالپى سىعاناق قالاسىن قالاي تانىپ, دارىپتەپ ءجۇرمىز؟ سول جاعىنا توقتالساڭىز.
– سىعاناق قالا بولىپ XII-XVI عاسىرلاردا كوركەيگەندە ياسى, قازىرگى تۇركىستان جاي قالاشىق بولاتىن. سىعاناق ءبىر كەزدەرى اتى ءماشھۇر شاھار بولعانىمەن, قازىر توپىراق جۇتقان, كەرەكسىز, ءمانسىز تاريحي ورىنعا اينالدى. نەگىزى سارايشىقتان كەيىن ۇلتتىق قۇرىلتايدى وتكىزۋگە سۇرانىپ تۇرعان جەردىڭ ءبىرى – سىعاناق قالاسى. مۇنىڭ رامىزدىك ءمانى دە بار. قىزىلوردا قالاسى كەڭەستىك كەزەڭدە ەل استاناسى بولدى. «قىزىل» دەگەن ءسوزدىڭ تۇرىك تىلىندە «التىن» دەگەن ۇعىمدى دا بەرەدى. ياعني «التىن وردا».
سىعاناق شاھارى پارسى, اراب, ارميان, ورىس دەرەك كوزدەرىندە كوپ كەزدەسەدى. ول دەرەكتەردى مەن ۇلىق ۇلىس – التىن وردا تاريحىندا ناقتىلاپ كەلتىرگەن بولاتىنمىن. سەبەبى دەشتى قىپشاقتىڭ ەڭ ماڭىزدى قالالارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانادى. ح عاسىردا ءومىر سۇرگەن اراب گەوگرافى ءال-مۇكادداسي سىعاناقتى وتىرارمەن كىندىگى ەگىز قالا دەپ كورسەتەدى. يبن حالدۋن, مۇحامماد حايدار دۋلاتي, ءمۋنشيدىڭ ەڭبەكتەرىنە قاراعاندا, كەزىندە سىعاناق شاھارى سامارقاند, بۇحاراعا قاراعاندا ايگىلى بولعانعا ۇقسايدى.
ورتا عاسىردا سىعاناقتىڭ ايگىلى بولۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – 2 مىڭ جىلعا جۋىق ۇلى دالانىڭ ساياسي ورتالىعى سانالدى. قىپشاق حاندىعىنىڭ ء(حى-ءحىى عاسىر), اق وردانىڭ ء(حىىى-ءحىV عاسىر), ابىلقايىر حاندىعىنىڭ (حV عاسىر), قازاق حاندىعىنىڭ ء(حVى عاسىر) استاناسى بولدى. ەكىنشى سەبەبى – ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى ءىرى ساۋدا-ەكونوميكالىق ورتالىق بولدى. بۇل سوزىمىزگە فازلاللاح يبن-رۋزبيحاننىڭ «شاھاردا كۇن سايىن بەس ءجۇز تۇيەنىڭ ەتى قۋىرىلىپ, كەشكە قاراي ودان ءتۇيىر دە قالمايدى» دەگەن ءسوزى دالەل. ءۇشىنشى سەبەبى – رۋحاني-مادەني جانە ءدىني-اعارتۋشىلىق ورتالىق رەتىندە باعالاندى. مۇنداعى مەكتەپ-مەدرەسەلەر, مەشىتتەر, كىتاپحانالار شاھاردىڭ داڭقىن اسىردى. ءتىپتى اراب-پارسى دەرەكتەرىندە بەركە حان يسلام ءدىنىن سىعاناقتا قابىلداعانى جازىلعان. ورتاعاسىرلىق ونەركاسىپ ورىندارى قالىپتاستى, قولونەر جاقسى دامىدى, ەگىن جانە مال شارۋاشىلىعىمەن ايگىلەندى. قالانىڭ ماڭىندا ءجۇزىم, الما باقتارى بولدى جانە جابايى ەشكi, جابايى قوي جانە باسقا دا جانۋارلار ءوpiپ ءجۇpدi. مۇنداي دەرەكتەردى اراب, قىتاي, پارسى, ورتاعاسىرلىق تۇركى عالىمدارى ەڭبەگىنەن تابۋعا بولادى.
ەۋروپالىق كوپەستەر, ساياحاتشىلار, ديپلوماتتار ۇلى دالاعا كوپتەپ كەلىپ, سىعاناق قالاسىنا ارنايى توقتادى. ولاردىڭ ىشىندە, ماركو پولو, رۋبرۋك ۆيلگەلم, پلانو كارپينيدى ءبولىپ-جارماۋ كەرەك. رۋبرۋك پەن كارپيني ساياحاتىندا باتۋ مەن بەركەنى كورىپ, ۇلىق ۇلىس حالقىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىن ءبىلىپ, قالا مادەنيەتىن باعدارلادى. گەتۋم دەگەن ارميان پاتشاسى قاراقورىمعا بارا جاتقانىندا سىعاناققا توقتاعانى جازىلادى.
قالا ءۇشىن اق وردا حاندارى مەن تەمىر ۇلىسى اراسىندا, كەيىنىرەك قازاق حاندارى بۇرىندىق, قاسىم مەن كوشپەلى وزبەك حانى مۇحاممەد شايباني, ونىڭ ۇرپاقتارى تالاسىپ, تالاي كەسكىلەسكەن سوعىستار ورىن الدى. وسىدان-اق ۋاقىتىندا قالانىڭ ساياسي ءمانى زور بولعانىن پايىمدايمىز.
– قازاق حاندارى مەن شايبانيلەر سىعاناق شاھارىنا كوپ تالاسۋ سەبەبى نەدە؟
– كەرەي مەن جانىبەك وردا ەجەننەن (كەي اۆتورلار توقاي-تەمىردەن دەيدى) تاراسا, ابىلقايىر شيباننان تارايدى. ەكەۋى دە – جوشىنىڭ ۇلى.
ۇرىس حان مەن ونىڭ ۇرپاقتارى اق وردانىڭ بيلەۋشىسى رەتىندە, ابىلقايىر حان دەشتى قىپشاقتىڭ بيلەۋشىسى رەتىندە سىعاناققا يەلىك ەتتى, ءارى وردا ەجەننەن (توعلىق-تەمىردەن) تاراعان حاندار جانە ابىلقايىر حان ءوزى دە كەيبىر بالالارى دا, مىسالى, تۇڭعىشى شاح-بۇداق سىعاناق قالاسىنىڭ ماڭىنا جەرلەنگەنى انىق. كەسەنە دە سول جەردە بار. ۇلتتىق تاعىلىمدا اتا-باباسى جاتقان جەردى ءوزىنىڭ وتانى سانايدى ەمەس پە؟ ياعني قازاق حاندارى دا, شيبانيلەر دە سىعاناق قالاسىنا تالاسۋى – زاڭدىلىق. ولار باباسىنىڭ بيلىك ەتكەن قالاسى رەتىندە قاراپ, ءوز يەلىگىنە قايتارۋعا تىرىستى.
– ەندى اڭگىمەمىزدى ۇلىق ۇلىسقا بۇرساق. بيىل پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ايتقانداي, يمپەريانىڭ 800 جىلدىعىن اتاپ وتەمىز. ءبىز ۇلىستىڭ زاڭدى مۇراگەرىمىز بە؟
– مەملەكەت باسشىسى ەل تاريحىنىڭ مىڭجىلدىق مەجەسىن بەلگىلەپ, تەرەڭ زەرتتەۋگە پارمەن بەردى. بىلە بىلسەك, مۇنىڭ ساياسي ءمانى زور.
ۇلىق ۇلىستىڭ شىعىس بولىگى اق وردا دەپ اتالدى. الىپ يمپەريانىڭ تاعىندا جوشىنىڭ ۇرپاقتارى بيلىك ەتسە, جانىبەك پەن كەرەي – جوشىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. قازاق حاندارى كىمنىڭ جولىن, كىمنىڭ يدەياسىن جۇزەگە اسىردى, ارينە, جوشى حاننىڭ ماقسات-مۇراتىن جالعاستىردى. ياعني ءبىزدىڭ تاريحىمىز تەرەڭ. ەڭ باستى دايەك, ۇلى دالادا جوشى ۇلىسى سالتانات قۇرىپ, مەملەكەتتىلىكتىڭ نەگىزى قالاندى دەسەك, سول ەلدىكتىڭ ەڭسەسىن تىكتەپ, تۇعىرىن بەكىتكەن جەر – ۇلىتاۋ. پرەزيدەنت العاشقى ۇلتتىق قۇرىلتاي وتكىزەتىن ورىن رەتىندە وسى جەردى تاڭداۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. مۇنىڭ استارىندا جوشى ۇلىسىنىڭ زاڭدى مۇراگەرىمىز دەگەن يدەيا جاتقانى انىق.
جوشى ۇلىسىنىڭ ايماعىندا قۇرىلعان يمپەريا – ۇلىق ۇلىس دەپ اتالىپ كەلگەن-ءدى, تەك ءحVىى عاسىردا عىلىمي اينالىمعا «التىن وردا» اتاۋى ەندى. بۇل ءسوزدى العاش پولياك تاريحشىسى, ديپلوماتى يان دلۋگوش, ال كەيىن نەمىس گەوگرافى حريستيان كراۋزە قولداندى.
سۇلتاندار اراسىنداعى تاققا تالاس پەن قارجىلىق داعدارىس سالدارىنان بيلىك جۇيەسى السىرەپ, حV عاسىردىڭ 20-40 جىلدارى ءسىبىر حاندىعى, نوعاي ورداسى, ءابىلحايىر حاندىعى, قىرىم حاندىعى, قازان حاندىعى بولىپ ءبولىندى. حV عاسىردىڭ 50-60 جىلدارى قازاق حاندىعى مەن استراحان حاندىعى ەنشىسىن الدى. ۇلىق ۇلىستىڭ قۇرامىندا بولعان رۋ-تايپانىڭ 99 پايىزى كەيىن قازاق حاندىعىن قۇردى. بىزدەن الشاق قالعان تايپالار – شىرىن مەن بارىن, تاعى ۇساق بىرنەشە تايپا تاتار نە وزبەككە كەتتى. سوندىقتان التىن وردا بيلىگىنىڭ بارلىق ەلەمەنتتەرى: باسقارۋ جۇيەسى, سالت-سانا مەن ءداستۇر-داعدىسى جالعاستى ءھام جاڭعىردى. ءتىپتى جەر-سۋ اتاۋلارىنان ساباقتاستىق تابۋعا بولادى.
– نەگە يمپەريا تاريحى تولىق زەرتتەلمەي كەلەدى؟
– كەزىندە كەڭەس بيلىگى ورتاعاسىرلىق يمپەريانىڭ تاريحىن زەرتتەپ, ناسيحاتتاۋعا شەكتەۋ قويدى. تەك تاتارستان تاريحشىلارى باتىلدىق تانىتىپ, «الەم تاريحىنداعى التىن وردا» اتتى ءۇش تومدىق كىتاپ شىعاردى. قازاقستاندا بۇل تاقىرىپ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» باعدارلاماسى اياسىندا كەڭىنەن زەرتتەلە باستادى. بۇعان دەيىن اكادەميك الكەي مارعۇلان, سۇلتان تۇرسىنوۆ (ول كىسى رەسەيدە تۇرادى), ۆەنيامين يۋدين, كلاۆديا پيششۋلينا سەكىلدى تاريحشىلار ۇلىق ۇلىس – التىن وردانىڭ تاريحىنان ازدى-كوپتى ەڭبەك جازدى. سونداي-اق عالىمدار مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا, بەكەت كارىباەۆ, راديك تەمىرعاليەۆ وردا تاريحىن زەرتتەۋدە زور ۇلەس قوسۋدا.
ۇلى مەملەكەتتىڭ تاريحىن جازۋ ءبىر كۇندىك ءىس ەمەس. دايىندالىپ جاتقان «قازاقستان تاريحىنىڭ كوپ تومدىعىندا» ۇلىق ۇلىس ارنايى قامتىلىپ, تاريحتاعى ورنى جان-جاقتى كورسەتىلەدى.
– سوڭعى سۇراق. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ۇلت تاريحىن قانشالىقتى جازا الدىق؟
– «مادەني مۇرا», «تاريح تولقىنىندا», «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» باعدارلاماسى اياسىندا اراب, پارسى, قىتاي, ارميان تىلىندەگى دەرەك كوزدەرىنەن قۇندى مالىمەتتەر الدىق. سونداي-اق ەگيپەت, فرانتسيا, تۇركيا, موڭعوليا, رەسەي, ۇلىبريتانيا ەلىندەگى ارحيۆتىك قۇجاتتاردان قازاقستانعا قاتىستى قۇجاتتىق-مالىمەتتەر شىعىستانۋ ينستيتۋتىنا جەتكىزىلىپ, ارنايى ورتالىققا قۇجاتتار جينالۋدا. الاشوردا تاريحى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە زەرتتەلدى. ۇجىمداستىرۋ تاقىرىبىندا بiراز اقيقات ايتىلدى. ۇلى وتان سوعىسى تۋرالى جازىلىپ جاتىر. ەندى ساق ءداۋىرى مەن تۇرىك قاعاناتى تۇسىنان باستاپ كەزەڭ-كەزەڭىمەن تالدانىپ, ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ كونتسەپتسياسىن ءتۇزىپ, تاريحي جادىمىزدى وياتۋ مىندەتى تۇر. «قازاقستان تاريحىنىڭ كوپ تومدىعىندا» وسى مىندەتتەر ورىندالاتىنى انىق.
ءوز باسىم, 40-تاي زەرتتەۋشى-عالىممەن بىرلەسىپ, قازىرگى قازاقستان تاريحىن سارالاۋدامىز. سول سەكىلدى, ساق-عۇن ءداۋىرى مەن تۇرىك قاعاناتى تۇسى, يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋى, ۇلىق ۇلىس ءداۋىرى قامتىعان كەزەڭدەردى عالىمدار توبى بىرلەسە زەرتتەپ, ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ كونتسەپتسياسىن ءتۇزىپ, جازۋدا.
