ەلوردانى دامىتۋ ماسەلەلەرى ءجونىندەگى كەڭەستە «استانانى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ – وتە ماڭىزدى مىندەت» دەپ باسا ايتقان مەملەكەت باسشىسى «قازىر ەلوردا استانا سۋ قويماسىنا تولىق تاۋەلدى بولىپ وتىر. سۋ الاتىن باسقا جەر جوق. بۇل وتە قاۋىپتى. كەز كەلگەن ساتتە وقىس وقيعا بولسا, بۇكىل قالاعا قاۋىپ ءتونۋى مۇمكىن. تۇرعىندار سانى كوبەيىپ, جاڭا نىساندار پايدالانۋعا بەرىلىپ جاتىر. سوندىقتان سۋ قويماسىنىڭ قۋاتى الداعى ءبىر-ەكى جىلدا سارقىلىپ بىتەتىنى انىق. قويمانىڭ ءتۇبىن تازالاپ, ونى تەرەڭدەتۋ كەرەك. استانا سۋ قويماسىنىڭ بوگەتىن تولىق تەكسەرىپ, نىعايتۋ قاجەت. وعان ءساتباەۆ كانالىنان سۋدىڭ تۇراقتى كەلىپ تۇرۋىن قامتاماسىز ەتكەن ءجون. وسى شارالاردى دەرەۋ قولعا الۋ كەرەك. قويمانىڭ تەحنيكالىق جاعدايىن شۇعىل رەتكە كەلتىرۋ قاجەت. بۇل – وتە ماڭىزدى ماسەلە. ۇكىمەت اكىمدىكپەن بىرلەسىپ, 2024 جىلدان باستاپ ساتباەۆ كانالىنان قالاعا دەيىن قۇبىر تارتۋ جۇمىستارىن قولعا الۋعا ءتيىس. سونىمەن بىرگە ۇكىمەت اكىمدىكپەن بىرگە سۋمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ بالامالى جولدارىن قازىردەن باستاپ قاراستىرۋى كەرەك» دەگەن ەدى.
ەسكەرەتىن ءتۇيىن كوپ
ەلىمىزدە سۋدى جينايتىن, ساقتايتىن, بۇراتىن گيدروتەحنيكا نىسانىنىڭ سانى 1,5 مىڭنان اسادى. ونىڭ 405-ءى – سۋ قويماسى, 250-گە جۋىعى – دامبا, پلوتينا سانى 460-تان اسادى. سوڭعى تەكسەرىس ناتيجەسىندە گيدروتەحنيكا قۇرىلىسىنىڭ 500-دەن استامى جوندەۋدى قاجەت ەتەتىنى انىقتالعان.
ارتىق سۋدى تىزگىندەپ, از سۋدى ءونىمدى پايدالانۋعا, قار, جاڭبىر سۋىن دا كادەگە جاراتۋعا مول مۇمكىندىك بەرەتىن گيدروتەحنيكا نىسانى – حالىق تۇرمىسىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ماڭىزدى كەپىلى. ەلىمىزدەگى كولەمدى, ءىرى سۋ قويمالارىنىڭ دەنى كەڭەس وداعى كەزىندە سالىندى, تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن سالىنعان سۋ قويمالارى دا بار. بىراق ونىڭ سانى ساۋساقپەن سانارلىق قانا. ارينە, سۋ قويماسىن سالۋ دەگەن اسىعىس جاسايتىن ءىس ەمەس. وعان ءبىراز قاراجات كەتەتىنىن بىلاي قويعاندا, ونىڭ قاۋىپسىزدىگى ماسەلەسى تاعى بار. ياعني سۋ قويماسى دا ەكى ءجۇزدى قانجار سياقتى, جاي كۇندە حالىقتى قارىق قىلعانمەن, اپات بولسا (جارىلىپ كەتسە, جەر سىلكىنىسىنەن اقاۋ السا نەمەسە سوعىس بولسا) جۇرتتى عارىق قىلاتىن جاسىرىن قاتەرى دە بار. ماسەلەن, 2010 جىلى قىزىلاعاش سۋ قويماسى جارىلىپ, 251 ءۇي سۋعا كەتتى, 45 ادامنىڭ ءومىرى قيىلدى. 2014 جىلى قاراعاندى وبلىسىندا كوكپەكتى سۋ بوگەتى جارىلىپ, 5 ادام مەن 300-دەن اسا مال سۋعا كەتتى. 2020 جىلى وزبەكستانداعى ساردوبا سۋ قويماسى جارىلعاندا, سىر بويىنداعى ءبىراز ەلدى سىپىردى. مىنە, وسى تۇرعىدان العاندا, سۋ قويماسى دەگەنىمىز – مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ستراتەگيالىق نىسان. ونىڭ ۇستىنە, سۋ قويماسىنىڭ كوپتەپ سالىنۋى جەر قىرتىسىنا, كليماتقا دا ءوز اسەرىن تيگىزەدى. ماسەلەن, قىتاي چاڭجياڭ دارياسىن بوگەپ, ۇشقىساڭ دەگەن جەردەن الىپ توسپا سالعاندا, اقش عالىمدارى «ەندى قىتايدا جاڭبىردان كەيىنگى سۋ اپاتى, قۋاڭشىلىق جيىلەي ءتۇسۋى مۇمكىن. ويتكەنى الىپ سۋ قويماسى ەكولوگيا جۇيەسىنىڭ تەپە-تەڭدىگىن بىرتىندەپ وزگەرتە باستايدى» دەپ تۇسپال جاساعان ەدى. ايتقانى ايداي كەلدى, قازىر چاڭجياڭ دارياسىنىڭ وڭتۇستىگىندە جاۋىن-شاشىن مولايسا, سولتۇستىگىندە قۇرعاقشىلىق جيىلەيدى.
سۋ قويماسى دا جەكەنىڭ قولىندا
«ءار نارسەنىڭ ءبىر قايىرى بار» دەگەندەي, بيىلعى توپان سۋ كوپ ءوڭىردى شايىپ كەتكەنمەن, اعىنى قۇرىپ, اعارى قالعان تالاي وزەن قايتا جوڭكىلىپ, كەبىر بوپ كەتكەن كوپ كول قايتا تولدى. ارالدىڭ ايىرىم وڭىرلەرىنە قايتا سۋ بارسا, جيەگى ءتۇرىلىپ بارا جاتقان كاسپيدىڭ سۋى سوڭعى 10 جىل ىشىندە العاش رەت از دا بولسا ارتقا شەگىندى. جىلدا ءتۇبى عانا جىلتىراپ جاتاتىن سۋ قويمالارى دا ەرنەۋىن سوعىپ تولدى. بۇل دا قۋانارلىق جاعداي. بىراق سۋ قويماسىنا قاتىستى ماسەلە مۇنىمەن شەشىلگەن جوق. وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا ءماجىلىس دەپۋتاتى باقىتجان بازاربەك ۇكىمەت باسشىسىنىڭ اتىنا ساۋال جولداپ, ەلىمىزدەگى سۋ نىساندارىنىڭ 333-ءى رەسپۋبليكالىق مەنشىكتە, 895-ءى كوممۋنالدىق مەنشىكتە, 228-ءى جەكەمەنشىكتە بولسا, 22-ءسى يەسىز ەكەنىن العا تارتىپ, «سۋ قويمالارى – ەڭ باستى ستراتەگيالىق نىسان. ەلىمىزدەگى ماڭىزدى سۋ ساقتاۋ نىساندارىنىڭ كوپشىلىگى جەكەشەلەنىپ كەتكەنى ءبىزدى قاتتى الاڭداتادى. قانشاسىنىڭ توزىعى جەتىپ تۇر, ونى نىعايتۋ بويىنشا قانداي شارالار قولعا الىنعان, ول جاعى دا بەيمالىم. مەملەكەتتىك جەر كاداسترى بازاسىندا تابيعي جولمەن قالىپتاسقان كولدەر دە جەر تەلىمى رەتىندە بەرىلىپ كەتكەن. سوندىقتان ولاردى تەز ارادا مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ – كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەت» دەپ دابىل قاققان ەدى. جاقىندا ول پرەمەر-مينيستر ولجاس بەكتەنوۆ پەن باس پروكۋرور بەرىك اسىلوۆتىڭ اتىنا تاعى دا ساۋال جولداپ, سۋ قويمالارىن باسقارۋ ىسىندەگى بىلىقتاردى اتادى. سەرگەەۆ, ۆوروشيلوۆ سۋ قويمالارىنا, اقساي بوگەتىنە قاتىستى ماسەلەلەرگە جەكە-جەكە توقتالعان دەپۋتات «سۋ قويمالارىنىڭ تاعدىرىن مافيا شەشىپ وتىر» دەدى. مەملەكەتتىك ماڭىزدى نىسان سانالاتىن سۋ قويمالارى جەكەلەرگە قالاي بەرىلگەن؟ نەگە الدەكىمدەر «سۋ يەسى – سۇلەيمەن» بولعىسى كەلەدى؟ ول جاعى مۇلدەم كۇڭگىرت.
10 جىلدان بەرى ورىندالمادى
سۋ قويماسىن سالۋ ماسەلەسى بيىل عانا ەسىمىزگە ءتۇسىپ وتىرعان جوق. ناقتىسىن ايتساق, ايتا-ايتا ءتىل توزىپ, ءتىس مۇجىلعان اڭگىمە. ماسەلەن, 2014 جىلى قر قورشاعان ورتا جانە سۋ رەسۋرستارى مينيسترلىگى سۋ رەسۋرستارى كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولات بەكنياز «قازاقستاندا ەرىگەن قار سۋىن جينايتىن 30 سۋ قويماسى سالىنادى» دەپ مالىمدەسە, 2017 جىلى بيلىك قازاقستاندا سۋ جەتىسپەۋشىلىگى ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن ەلىمىزدىڭ 7 وبلىسىندا 22 سۋ قويماسىن سالۋ جوسپارلانىپ وتىرعانىن, ونىڭ جالپى قۇنى 57,2 ملرد تەڭگەنى قۇرايتىنىنا دەيىن ايتىپ: «قۇرىلىس جۇمىستارى 2021 جىلى اياقتالۋى ءتيىس» دەپ نىق سەنىممەن جاريا سالعان ەدى. سونداي-اق 2015 جىلى گيدروتەحنيكا قۇرىلىمدارىنا 11 ميلليارد تەڭگە ءبولۋ قاراستىرىلعانى دا باق بەتتەرىندە جاريالانعان. 2021 جىلى قر ەكولوگيا, گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ءمينيسترى ماعزۇم مىرزاعاليەۆ «ەلىمىزدىڭ 9 وڭىرىندە جالپى كولەمى 3,6 ملرد كۋب كم بولاتىن 39 جاڭا سۋ قويماسىن سالۋ جوسپارلانعان» دەپ مالىمدەسە, 2022 جىلى ەكولوگيا, گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ۆيتسە-ءمينيسترى سەرىك قوجانيازوۆ «قوسىمشا سۋ كولەمىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن 2025 جىلعا دەيىن سۋ قورى 1,7 تەكشە شاقىرىمدى قۇرايتىن 9 جاڭا سۋ قويماسى سالىنادى» دەپ تاعى دامەلەندىردى. ال وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ۇكىمەتتە وتكەن سۋ كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا «كورشى ەلدەرگە تاۋەلدى بولماس ءۇشىن قازاقستاندا 20 جاڭا سۋ قويماسى سالىنادى» دەگەن اقپارات تارادى. اتالعان قۇجاتقا سايكەس, 2024 جىلى 9 وبلىستا كولەمى 2,4 تەكشە شاقىرىم بولاتىن 20 سۋ قويماسىنىڭ قۇرىلىسىن باستاۋ جوسپارلانعان. سونداي-اق قولدانىستاعى 15 سۋ قويماسىن كۇردەلى جوندەۋ كوزدەلگەن. «كەشەندى جوسپاردى ىسكە اسىرۋ سۋ رەسۋرستارى مەن سۋارمالى جەر كولەمىن ۇلعايتىپ, 41 ەلدى مەكەندى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى» دەپ جۇرتتى كوجە بۋاز قىلدى دا تاستادى. بىراق وسى ۋادەلەر ورىندالدى ما, 10 جىل ىشىندە ايتىلعان 120 سۋ قويماسى سالىندى ما, قانشا سۋ قويماسى كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتتى – ول جاعى بەلگىسىز. 120 سۋ قويماسىنىڭ قانشاۋى سالىنىپ جاتىر دەگەن ماسەلە جونىندە بىردە-ءبىر ادام مالىمەت بەرمەيدى. كەرىسىنشە, سۋ قويماسىن سالۋ دەگەن انشەيىن جينالىستا جوعارى جاقتى باس يزەتىپ, جۇرتتى الداۋسىراتۋ ءۇشىن ايتا سالاتىن بوس ءسوز سياقتى. ەگەر بيىل ەلىمىزدىڭ 11 ءوڭىرىن سۋ باسىپ, كەيبىر كونە توسپالار جارىلىپ كەتپەگەندە, 10 جىل ايتىلعان بوس ۋادە قاشانعا دەيىن جالعاسار ەدى؟! ءبىر قىزىعى, بۇل ۋادە بيىل دا قايتالانىپ جاتىر. اتاپ ايتقاندا, ەلىمىزدىڭ كوپ ءوڭىرىن توپان سۋ باسىپ, حالىق قارعىن سۋعا عارىق بولىپ جاتقاندا, «قازاقستاندا اۋقىمدى سۋ تاسقىنىنان كەيىن 57 جاڭا سۋ قويماسى سالىنادى» دەگەن حاباردى كورىپ, نە قۋانارىمىزدى, نە جىلارىمىزدى بىلمەي قالدىق. ناقتىلاپ ايتساق, 2024 جىلعى 11 ساۋىردە قر سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا ءمينيسترى نۇرجان نۇرجىگىتوۆ ەلدى مەكەندەردى سۋ باسۋدان قورعاۋ جانە تاسقىن سۋدى جيناۋ ءۇشىن 20 سۋ قويماسىن سالۋ جۇمىسىنا كىرىسكەنىن حابارلاپ, تۇجىرىمدامادا كوزدەلگەن 20 جاڭا سۋ قويماسىن سالۋ جونىندەگى جوسپار مەن باسقا دا كەشەندى ءىس-شارالار وزگەرمەيتىنىن, مينيسترلىكتىڭ ءار ءوڭىردىڭ اكىمدىكتەرىمەن 57 جاڭا سۋ قويماسىن سالۋدى كوزدەيتىن كەشەندى جوسپار ازىرلەگەنىن ايرىقشا اتاپ ءوتتى. دەمەك, بيىلعىمەن قوسقاندا 10 جىلدا سالامىز دەگەن سۋ قويماسىنىڭ سانى 177-گە جەتتى. 10 جىل بويى ايتىلعان «ەرتەگى» ءالى جالعاسا ما, جوق ەندى شىنايى ىسكە كىرىسە مە – ونى الداعى ۋاقىت كورسەتەدى.
ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر ماسەلە, 2021 جىلعى مونيتورينگ ناتيجەسىنە سايكەس, قازاقستاندا ءىرى 36 سۋ نىسانى نورماتيۆتەن تىس لاستانۋعا بايلانىستى بۇدان بىلاي ءىشۋ ءۇشىن دە, ءتىپتى شارۋاشىلىققا دا جارامسىز دەپ تانىلعان. ونىڭ سىرتىندا كليماتتىڭ وزگەرىسى مەن سۋ كوزىنە كوڭىل ءبولۋ جاعىنداعى نەمقۇرايدىلىققا بايلانىستى قانشا وزەن تارتىلدى, قانشا كول قۇرىدى, قانشا سۋ كوزى ءالى دە لاستانىپ جاتىر دەگەن ماسەلەگە نازار اۋدارىپ, قارقىندى جۇمىس ىستەپ جاتقاندار سيرەك. ماسەلەن, بۋراباي ماڭىنداعى ءبىر كولدىڭ سۋى تۇگەلدەي جاپ-جاسىل بوپ ءتۇسى وزگەرىپ كەتكەن. نەگە, نە سەبەپتى وزگەردى دەپ سول ماسەلەگە نازار اۋدارىپ جاتقان ەشكىم جوق. ەگەر جاڭادان قۇرىلعان قر سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگى وسى ماسەلەلەرگە باسا نازار اۋدارماي, بۇرىنعىلار سياقتى بوس ءسوز, قۇر ۋادەمەن كۇن وتكىزىپ, جىل اينالدىرسا, وندا ەلىمىزدە سۋ تاپشىلىعى ماسەلەسى كۇن سايىن اۋلاسىپ, كوكتەم سايىن كولكىگەن سۋدان كوز اشپايتىنىمىز انىق.
بيىل دا ءبىراز ۋادە بەرىلدى
مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قازاقستاننىڭ سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگى سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ جۇيەسىن دامىتۋ تۇجىرىمداماسىنىڭ ەرەجەلەرىن قايتا قارايدى. ويتكەنى 1 ساۋىردە قاسىم-جومارت توقاەۆ 2030 جىلعا دەيىن سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ جۇيەسىن دامىتۋدىڭ ۇكىمەت بەكىتكەن تۇجىرىمداماسىن قاتاڭ سىنعا الدى. پرەزيدەنتتىڭ پىكىرىنشە, ونى ىسكە اسىرۋ جونىندەگى ءىس-قيمىل جوسپارى سۋ تاسقىنىنان بولاتىن زالالدىڭ الدىن الۋ جانە ازايتۋ ماسەلەسىن كەشەندى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرمەيتىن دەكلاراتيۆتىك سيپاتتا.
سۋ قويماسى تۋرالى جاسالعان جوسپارلار دا ەستىگەن جان ەمىرەنەتىندەي كەرەمەت! بىراق «وتىرىكشىنىڭ شىن ءسوزى زايا» دەگەندەي, تاعى دا ورىندالماي قالماي ما دەگەن سۇراق كوڭىلدى كۇپتى قىلادى. ماسەلەن, بيىل 11 وبلىستا 5 جاڭا سۋ قويماسىنىڭ قۇرىلىسى باستالادى. بۇل سۋارمالى جەرلەردىڭ اۋدانىن 250 مىڭ گەكتارعا ۇلعايتادى جانە 137 مىڭ ادام تۇراتىن 70 ەلدى مەكەن ءۇشىن سۋ باسۋ قاۋپىن ازايتادى. سونىمەن بىرگە جۇمىس ىستەپ تۇرعان 15 سۋ قويماسى قايتا جاڭارتىلادى. بۇل 70 مىڭ حالقى بار 64 ەلدى مەكەن ءۇشىن سۋ باسۋ قاۋپىن ازايتۋعا جانە 74 مىڭ گەكتار سۋارمالى جەردى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە سەرپىن بەرەدى. سولاي بولعاي! ەڭ باستىسى, 10 جىلدىق ۋادە سياقتى ورىندالماي قالماسا بولعانى.
ەلىمىزدەگى ءىرى وزەندەر سانالاتىن ەرتىس, ىلە, توبىل, تالاس, سىرداريا, جايىق وزەندەرىنىڭ ءبارىنىڭ جوعارعى اعىسىنا ءىرى دامبا, سۋ قويماسى سالىنعان. ماسەلەن, ەرتىستى بۇرعان قىتاي 365 بوگەۋىن اعىتسا, قازاقستاننىڭ شىعىس ءوڭىرىن شايىپ كەتەدى. جايىق وزەنىنە سالىنعان توسپا جارىلسا, قازاق ەلى توپان سۋدىڭ استىندا قالادى. دەمەك, سۋ قويماسىن سالۋ جۇمىسى مەملەكەتتىك ستراتەگيالىق قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان ويلاستىرىلۋى كەرەك. سونداي-اق سالىناتىن سۋ قويمالارى ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرۋگە قاۋقارلى بولسا, وندا ءبىز ەكى الىپ بيگە شىعار ەدىك. ماسەلەن, امەريكا قۇراما شتاتتارى – الەمدەگى سۋ بوگەتى سانى بويىنشا قىتايدان كەيىنگى 2-ورىندا تۇرعان مەملەكەت. اقش ارمياسى ينجەنەرلەر كورپۋسىنىڭ ستاتيستيكاسىنا سايكەس, امەريكا قۇراما شتاتتارىندا تىم كىشكەنتاي گيدروەنەرگەتيكا جوباسىن قامتىمايتىن 79000-داي بوگەت بار, ونىڭ ىشىندە 2500-گە جۋىق بوگەت ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرۋگە قاۋقارلى. ەلىمىزدە سۋ دا, ەلەكتر ەنەرگياسى دا جەتىسپەي جاتقانىن ەسكەرسەك, بۇل – ءبىز ەسكەرەتىن تاجىريبە.
