XXI عاسىر – جاھاندانۋ, جاڭالىقتار عاسىرى. وسى پروتسەستى جانداندىرىپ دامىتۋدا جاس ۇرپاقتىڭ ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگى وراسان زور ءرول اتقارادى. جاڭا زامان تالابىنا ساي جاڭاشىل مۇعالىمدەرگە ساپالى جانە يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى مەڭگەرتۋ وزەكتى. ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋدە يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى دۇرىس جانە ساۋاتتى قولدانۋ جىلدان-جىلعا كۇردەلى جانە ماڭىزدى ماسەلەگە اينالۋدا. وقىتۋ بارىسىندا وزىق, ءتيىمدى تەحنولوگيالار ءىس-تاجىريبەگە ەنۋدە.
قازاقستانداعى وقۋ جۇيەسىندەگى باستى جاڭالىق – مۇعالىمدەردىڭ جاڭاشا فورماتتا ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ. بۇل – وركەنيەت ۇدەرىسى. ال قازىرگى وركەنيەتكە ىلەسەتىن ادام ءومىر بويى بىلىمگە ۇمتىلۋى ءتيىس. مۇعالىمدىك تاجىريبەمدەگى ماقساتىم – وقۋ مەن وقىتۋ پروتسەسىندە ءتۇرلى كەدەرگىنى جەڭە وتىرىپ, العان ءبىلىمىمدى سارالاپ, زەردەلەپ, ودان ءارى تولىقتىرىپ, ناتيجەلى ءبىلىم بەرۋگە باعىتتالعان ءادىس-تاسىلدەردى ءتيىمدى پايدالانۋ جولدارىن ىزدەستىرۋ.
ءادىس – وقۋ-تاربيە جۇمىسىنىڭ الدىندا تۇرعان مىندەتتەردى دۇرىس ورىنداۋدا مۇعالىم مەن وقۋشىلاردىڭ بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن قولداناتىن ءتاسىلى. ءادىس ارقىلى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ىستەلەتىن جۇمىس رەتكە كەلتىرىلەدى. وقىتۋ ادىستەرى تانىمعا قىزىعۋشىلىق تۋعىزىپ, وقۋشىنىڭ اقىل-ويىن دامىتادى, ىزدەنۋگە, جاڭا ءبىلىمدى تۇسىنۋگە ىقپال ەتەدى. وقىتۋدا ەڭ باستى نارسە – وقۋشىلاردىڭ تانىمدىق جۇمىسى. وقىتۋ ادىستەرى ەڭ انىق فاكتىلەردى ءبىلۋدى قامتاماسىز ەتەدى, تەوريا مەن تاجىريبەنىڭ اراسىن جاقىنداتادى.
ءتاسىل – وقىتۋ ءادىسىنىڭ ەلەمەنتى. جوسپاردى حابارلاۋ, وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ, وقۋشىلاردىڭ مۇعالىم كورسەتكەن ءىس-قيمىلداردى قايتالاۋى, اقىل-وي جۇمىسى تاسىلگە جاتادى. ءتاسىل وقۋ ماتەريالىن تۇسىنۋگە ۇلەس قوسادى.
وقىتۋ ادىستەرىن تاڭداۋ, ادەتتە, ساباققا وقۋ ماتەريالىنىڭ مازمۇنىن تاڭداعان كەزدە جۇرەدى. ول ديداكتيكالىق ماقساتقا, وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم, مۇعالىمنىڭ دايىندىق دەڭگەيىنە بايلانىستى. اڭگىمە – وقۋ ماتەريالىن اۋىزشا بايانداۋ. ا.بايتۇرسىنوۆ «سوزدەن ادەمىلەپ اڭگىمە شىعارۋ ونەرى ءۇي سالۋ ونەرىنە ۇقساس» دەيدى. ءسوز ونەرىنىڭ ايشىقتى بولۋى ءسوزدىڭ دۇرىستىعىنا, ءتىلدىڭ انىقتىعىنا, دالدىگىنە, كوركەمدىلىگىنە, ءتىل تازالىعىنا بايلانىستى ەكەنىن دالەلدەپ, الماستىرۋ, كەيىپتەۋ, بەينەلەۋ (ۇقساتۋ), اسىرەلەۋ تاسىلدەرىنىڭ ءمانىن اشادى. مىرجاقىپ دۋلاتوۆ وقىتۋدىڭ بايانداۋ, اڭگىمە, ءتۇسىندىرۋ ادىستەرىنە ەرەكشە ءمان بەرىپ, تۇرمىس-سالتقا, ادەت-عۇرىپقا بايلانىستى تاقىرىپتاردى اسەرلى بايانداۋدىڭ تاسىلدەرىن كورسەتىپ بەردى. ول «بالانى تولىق جاۋاپ بەرۋگە ادەتتەندىرۋ كەرەك» دەيدى. ءسويتىپ, وقىتۋشى كوركەمدەپ وقىتۋدىڭ جاڭاشا جولدارىن ۇسىنىپ, مۇعالىمدەردەن سونى ءىس-ارەكەتتەردى تالاپ ەتەدى. «بالالار دۇرىس وقي الماي, قينالعان جەردە مۇعالىم ءوزى وقىپ, كورسەتۋ لايىق» دەيدى.
اڭگىمەلەسۋ – وقىتۋدىڭ ديالوگتىق ءادىسى. مۇعالىم وقۋشىلارعا مۇقيات ويلاستىرىلعان سۇراقتاردى جۇيەلى قويۋ ارقىلى ولاردىڭ جاڭا وقۋ ماتەريالىن مەڭگەرۋىنە جاعداي جاساپ, بۇرىن وقىلعان ماتەريالداردى قالاي مەڭگەرگەنىن تەكسەرەدى. اڭگىمەلەسۋ – ديداكتيكالىق ءادىستىڭ ەسكى ءتۇرى, ونى سوكرات شەبەر تۇردە قولدانعان, سوندىقتان اڭگىمەلەسۋ ءادىسىن «سوكرات ءادىسى» دەپ اتايدى.
وقۋ ماتەريالىنىڭ مازمۇنى, وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق-تانىمدىق قىزمەتىنە قاراي ديداكتيكالىق پروتسەستەگى اڭگىمەلەسۋ ءادىسىنىڭ كوپتەگەن ءتۇرى بار.
وقۋدا قولدانىلاتىن اڭگىمەلەسۋ تۇرلەرى:
اڭگىمە-دەبات بارىسىندا:
1) وي-پىكىرلەردە ۇلكەن الشاقتىق بولادى جانە ارقايسىسى ءوز شەشىمىندە قالادى;
2) رەسۋرستاردى بىرىكتىرۋگە باعىتتالعان ازداعان تالپىنىس جاسالادى;
3) قارىم-قاتىناس كوبىنە «ءيا, بۇل سولاي», «جوق, ولاي ەمەس» دەگەن باعىتتا جۇزەگە اسادى;
4) ورتا بىرلەسۋدەن گورى, كوپ جاعدايدا باسەكەلەستىككە باعىتتالعان.
توپتىق اڭگىمە بارىسىندا بايقالاتىن جايلار:
1) ايتىلعان پىكىرلەرمەن تىڭداۋشىلاردىڭ ارقايسىسى مەحانيكالىق تۇردە كەلىسە بەرۋى;
2) اڭگىمە ءبىلىم الماسۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلگەنمەن, وعان قاتىسۋشىلاردىڭ وزگەلەر ۇسىنعان قانداي دا بولسىن يدەيالاردى توزىممەن تىڭداۋى;
3) يدەيا قايتالانادى جانە جاسالادى, بىراق ۇنەمى مۇقيات باعالانا بەرمەيدى.
زەرتتەۋشىلىك اڭگىمە جۇرگىزىلۋ ۇستىندە:
1) اركىم اقىلعا قونىمدى مالىمەت ۇسىنادى;
2) اركىمنىڭ يدەياسى پايدالى رەتىندە باعالانعانمەن, مۇقيات باعالاۋ جۇرگىزىلەدى;
3) قاتىسۋشىلار ءبىر-بىرىنە سۇراق قويادى;
4) قاتىسۋشىلار سۇراق قويادى جانە ايتقانىن دالەلدەيدى, وسىلايشا اڭگىمەدە دالەلدەمە «كورىنەدى»;
5) توپتاعى قاتىسۋشىلار كەلىسىمگە جەتۋگە تىرىسادى (ولار كەلىسىمگە جەتۋى دە, جەتپەۋى دە مۇمكىن, ەڭ باستىسى – كەلىسىمگە ۇمتىلۋ).
كوپتەگەن تالقىلاۋ, ادەتتە, ءارتۇرلى اڭگىمە تۇرىنەن قۇرالادى. ۇجىمدىق ءتۇسىنۋ مەن ءبىلىم بەرۋگە قول جەتۋ اياسىندا تابىستى تالقىلاۋلاردا اڭگىمەلەسۋدىڭ زەرتتەۋشىلىك ءتۇرى باسىمدىققا يە بولادى. زەرتتەۋشىلىك اڭگىمە بارىسىندا وقۋشىلار ءوز سىنىپتاستارىمەن شاعىن توپتاردا جۇمىس ىستەيدى. ولاردا ورتاق پروبلەما بولادى, بۇل ماسەلە بويىنشا بىرلەسكەن تۇسىنىك قالىپتاسادى, يدەيالارمەن پىكىر الماسىپ, ءبىر-ءبىرىنىڭ يدەياسىن تالقىلايدى,باعا بەرەدى, ۇجىمدىق ءبىلىم مەن تۇسىنىك قالىپتاسادى. باسقاشا ايتقاندا, وقۋشىلار بىرگە ويلانادى. شاكىرتتەر زەرتتەۋشىلىك اڭگىمەگە تارتىلعاندا, ءوز ويىن داۋىستاپ ايتادى; بولجامدار ۇسىنىپ, تالقىلايدى. تالقىلاۋ كەزىندە ولار «مۇمكىن», «ەگەر», «بالكىم» دەگەن سياقتى سوزدەردى قولدانىپ, ءوز يدەياسىن دالەلدەۋ ءۇشىن «سوندىقتان» دەگەن ءسوزدى پايدالانىپ, توپ تاراپىنان قولداۋ قاجەت بولعاندا «سولاي ەمەس پە؟» دەگەن سۇراققا سۇيەنەدى. وسىنداي ستسەناري بويىنشا وقۋشىلار ءبىر-ءبىرىن تىڭداپ, ءوز جاۋابىن تالدايدى. بۇلاي جۇمىس ىستەگەن وقۋشىلاردىڭ دالەلدەرى پىكىر الماسۋدىڭ ناتيجەسى بولىپ شىعادى. الايدا بۇل اڭگىمە ولار ءۇشىن قالىپتى دۇنيە ەمەس, سول سەبەپتى مۇعالىمدەر بىرىگىپ ىستەگەن جۇمىس قۇندىلىعىن تۇسىنۋىنە كومەكتەسۋ كەرەك.
اڭگىمەلەسۋ ءادىسىنىڭ ارتىقشىلىعى:
– ەس پەن ءتىلدى دامىتۋى;
– وقۋشىلاردىڭ وقۋ-تانىمدىق قىزمەتىن بەلسەندەتۋى;
– وقۋشىلار ءبىلىمىنىڭ بەلگىلى بولۋى;
– جاقسى دياگنوستيكا قۇرالى;
– ۇلكەن تاربيەلىك كۇشى بار.
اڭگىمەلەسۋ ءادىسىنىڭ كەمشىلىگى:
– ۋاقىتتىڭ كوپ كەتۋى;
– قاۋىپ ەلەمەنتى بار (وقۋشى دۇرىس جاۋاپ بەرمەۋى مۇمكىن, ونى باسقا وقۋشىلار ەستىپ, ەسىندە ساقتاپ قالۋى مۇمكىن).
ويىمدى قورىتا كەلە ايتارىم, وقىتۋداعى جاڭا ءادىس تىسىلدەر ارقىلى ساباق بارىسىندا ناتيجەلى ءبىلىمدى يگەرتۋ كەپىلى ەكەنىنە كوزىم جەتتى. ياعني وقىتۋ مەن وقۋداعى ءادىس-تاسىلدەردى دۇرىس قولدانۋ كەرەگىن ۇيرەنۋ جانە زەرتتەۋشىلىك اڭگىمە ءادىسى وقۋشىلاردىڭ ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ, ءوز ويىن دالەلدەپ جانە جۇيەلەي, ايقىنداي الاتىنىن ءتۇسىندىم.
اينۇر بوكسەنوۆا,
№79 مەكتەپ-ليتسەيدىڭ باستاۋىش سىنىپ مۇعالىمى
