عاسىرلار بويى ەلدىكتىڭ تۋىن جىقپاعان بابالار جورىعىنىڭ جىلناماسى, ايتۋلى كەزەڭدەردىڭ ساناۋلى جادىگەرلەرى, كەشە مەن بۇگىننىڭ ساباقتاستىعى – قازىرگى ۇرپاققا رۋحاني ازىق. وسىنداي ايرىقشا سيپاتى بار مادەني وشاق – قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ مەملەكەتتىك اسكەري-تاريحي مۋزەيىنە ارنايى بارعان ەدىك.
باس قالا كەلبەتىنە كورىك بەرىپ, ەلوردا ورتالىعىندا ورىن تەپكەن كوك كۇمبەزدى عيمارات ءار كەز وزىنشە مەنمۇندالاپ تۇرادى. جان-جاعى اسكەري تەحنيكانىڭ ءتۇر-تۇرىمەن قورشالىپ, وعان كەز كەلگەننىڭ قىزىعا قارايتىنى ءسوزسىز. مۋزەي 2015 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىندا اشىلدى. اراعا ۋاقىت سالىپ, بۇگىندە ەلدىك پەن ەرلىكتىڭ شەجىرەسى جيناقتالعان, ۇلى دالانى اماناتقا قالدىرعان بابالاردىڭ جاۋىنگەرلىك ءداستۇرىن جالعاۋعا جول اشاتىن بىرەگەي ورتالىققا اينالىپ وتىر. كىرەبەرىستەن-اق تاريحقا تەرەڭ بويلاتاتىن مۋزەيدە ءبىزدى ەكسكۋرسيا جۇرگىزۋشىسى ۇلمەكەن كابدۋشەۆا جىلى قارسى الدى.
قازاقتىڭ پايدا بولۋىنان باستاپ, قازىرگى قۋاتتى مەملەكەت اتانعان ەلىمىزدىڭ جىلدار بويعى جەمىسى كورىنىس تاۋىپ, بيىكتىگى جەتى مەترلىك كىرەبەرىستىڭ قوس قاپتال قابىرعاسى كارتينالارمەن كومكەرىلگەن. مۇنداعى كورىنىس ەكى بولىمگە بولىنەدى. ءبىرى ەجەلگى داۋىردەن سىر شەرتىپ, سوناۋ ساق-عۇن تايپالارىنان باستاۋ الىپ, تۇرىك قاعاناتىنا جالعاسىپ, قازاق حاندىعىنا ۇلاسسا, ەكىنشىسى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باتىرلارى مەن بۇگىنگى بەيبىت كۇننىڭ تىنىشتىعىن قورعاعان ايبىندى اسكەر بەينەسىمەن رۋحتى. ودان ءارى ىشكە ءوتىپ, اۋقىمى الىپ «ماڭگىلىك ەل» اتريۋمىن تاماشالادىق. اتريۋم اينالاسى 14 باتىرمەن قورشالعان, كونە زاماننان بۇگىنگە ساتىلاپ وتۋگە ارنالعانداي. مارمارمەن كومكەرىلگەن اتريۋم – مۋزەيدىڭ بارلىق بولىگىنە جول باستايتىن نەگىزگى دىڭگەك. ودان ءارى ءبىرىنشى قاباتتاعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ زالى» ءتول اسكەرىمىزگە, تاۋەلسىز قازاقستان اسكەرىنىڭ تاريحىنا, جەتىستىكتەرىنە, قازىرگى الەۋەتى مەن قورعانىس سالاسىن باسقارعان تۇلعالارىمىزدىڭ ومىرىنە ارنالىپتى. مۇندا «قارا مايور» اتانعان اۋعان سوعىسىنىڭ ارداگەرى بوريس كەرىمباەۆ پەن قازاقتان شىققان تۇڭعىش گەنەرال جانسەن كەرەەۆكە ارنالعان بۇرىشتاردا ولاردىڭ جەكە زاتتارى تۇر. سونداي-اق زالدان قۇرلىق اسكەرى, اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى, اۋە قورعانىس كۇشتەرى, قارۋلى كۇشتەردىڭ كۇش-قۋاتى تۋرالى كەڭىرەك حاباردار بولاسىز.
مۇراجايدىڭ ەكىنشى ءبولىمى – «كونە زامان: XIX عاسىر» قازاق ەلىن مەكەن ەتكەن تايپالاردىڭ العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس كەزەڭىنەن باستاپ, ورتا عاسىر جانە قازاق حاندىعىنا دەيىنگى كەڭىستىكتى قامتيدى. بۇل زالداعى تۇپنۇسقا جادىگەرلەردىڭ باسىم بولىگى – ارحەولوگيا ءىسىنىڭ بىلگىرى, پروفەسسور زەينوللا ساماشەۆتىڭ ەڭبەگى. مۇندا كونە ءداۋىر كۇمبىرىن ەلەستەتەتىن تۇرىك قاعاناتىنان قالعان ات ۇزەڭگىلەرى, بەس قارۋى سايلانعان ەجەلگى جاۋىنگەرلەر ءمۇسىنى, قانجىعالى بوگەنباي باتىر دۋلىعاسىنىڭ تۇپنۇسقاسى تۇر. جادىگەردى مۋزەيگە باتىر ۇرپاقتارى تابىستاعان ەكەن. ەكىنشى ءبولىم – «XX عاسىرداعى اسكەري تاريح زالىندا» الاشوردا اۆتونومدى مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنىڭ قىزمەتى, ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىستى جادىگەرلەر قويىلىپتى. باۋىرجان مومىشۇلى, حيۋاز دوسپانوۆا, تالعات بيگەلدينوۆ, راقىمجان قوشقارباەۆ جانە ساعادات نۇرماعامبەتوۆتىڭ جەكە ىستەرىنىڭ تۇپنۇسقالارى مەن روزا باعلانوۆا كويلەگىنىڭ دە تۇپنۇسقاسىن كوردىك. اتاقتى كەڭەس وداعى باتىرى, گەنەرال-مايور ي.پانفيلوۆتىڭ قالتا ساعاتى جانە پارتيا بيلەتىنىڭ سىرتقى قابى سوعىس ەكسپوزيتسياسىن تولىقتىرىپ تۇر. ەل شەتىنە جاۋ تيگەندە, ازاماتتارمەن بىرگە مايدان دالاسىنا ءوزى سۇرانىپ اتتانعان ءمادينا ىسقاقوۆانىڭ ەرلىگى ەسكەرىلمەي قالمادى. قازاقتىڭ باتىر قىزى ءۇش مارتە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى, داڭقتى ۇشقىش يۆان كوجەدۋبتىڭ بورتمەحانيگى بولعان.
ءمادينا ىسقاقوۆا اقمولا وبلىسىنىڭ ساندىقتاۋ اۋدانىنا قاراستى زۆەرەۆكا ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن. ەكسكۋرسيا جۇرگىزۋشىسى ۇلمەكەن كابدۋشەۆا ەرەكشە توقتالعان دۇنيە – باتىر قىزدىڭ جاسى جەتپەي 18 جاسىندا مايدان شەبىنە اتتانا الماۋى. كەيىن ول ءوز تولقۇجاتىن 21 جاسقا اۋىستىرىپ, سوعىسقا اتتانعان كورىنەدى. سول تولقۇجات مۋزەيدە ساقتاۋلى. زالدىڭ ورتاسىنا ماڭگىلىك الاۋ گولوگرامماسى قويىلىپ, ورتالىق ەكرانداردا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قازا بولعان جاۋىنگەرلەر جايلى قىسقاشا ماعلۇمات بەرەتىن ەلەكتروندىق قۇرىلعى ورناتىلىپتى. كەلەسى «XX-XXI عاسىرداعى قارۋ-جاراق زالىندا» ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك, اۋعان سوعىسىنداعى جانە قازىرگى ۋاقىتتا قولدانىستا جۇرگەن قارۋ-جاراق تۇرلەرى قويىلعان. قازاقتىڭ باتىر قىزدارى قولدانعان موسين ۆينتوۆكاسى, ماكسيم پۋلەمەتى, قازىرگى قولدانىستاعى اۆياتسيا قارۋلارى, ينجەنەرلىك وق-دارىلەر, باسقارىلاتىن زەنيت زىمىراندارى سەكىلدى قارۋ-جاراقتىڭ ءتۇر-ءتۇرىن مۇراجاي كورمەسىنەن كورەسىز. 1942 جىلى باتىس قازاقستاننىڭ جانىبەك بەكەتىنە جاسالعان اۋە شابۋىلى كورىنىسى اسكەري ديوراماسى ەرەكشە كوز تارتادى. بەكەت ستالينگراد شايقاسىنىڭ مايدان شەبىندەگى ايماعى بولعان, ال قاقتىعىس كورىنىسى بىرنەشە ەسە كىشىرەيتىلگەن.
مۋزەيدىڭ باستى قۇندىلىعى – جادىگەر. بىرنەشە قاباتتى قامتيتىن مۋزەي ەلىمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىنداعى اسكەر تاريحىمەن جانە قازىرگى تاڭداعى قارۋلى كۇشتەردىڭ الەۋەتىن تانىتاتىن قۇرال-جابدىقتار مەن قارۋ تۇرلەرىن كورسەتە الادى. مۇنداعى ءاربىر زات ەرەكشە قۇندىلىققا يە. ەلدەگى تۇڭعىش اسكەري سالاعا مامانداندىرىلعان مۋزەي ەرلىك داڭقى وشپەيتىنىن, ەشكىم دە, ەشتەڭە دە ۇمىتىلمايتىنىن اڭعارتتى.
فوتو. سۇلتان سەيىت
