بۇرىن بولعان ماڭىزدى وقيعالار مەن بەلگىلى تۇلعالاردى ەستە قالدىرۋ ءۇشىن قويىلعان تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىشتەر سانى ەلوردادا جۇزگە جۋىقتايدى. ولار استانا ءيميدجىن الەمگە تانىتۋدا ۇلكەن ءرول اتقارادى. سونىڭ ىشىندە ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى جەڭىس كۇنىنە وراي وسى مايداننىڭ باتىرلارىنا ارناپ تۇرعىزىلعان ەسكەرتكىشتەر – ەرلىك پەن وتانسۇيگىشتىكتىڭ ەرەكشە ۇلگىلەرىنە قويىلعان بەلگى دەۋگە بولادى.
لوردادا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باتىرلارىنا ارنالعان ەسكەرتكىشتەر كوبىنە وڭ جاعالاۋدا ورنالاسقان. سولاردىڭ ءبىرى – استانا قالاسىنداعى مونۋمەنتالدى كەشەن جەڭىس داڭعىلى بويىنان 1995 جىلى اشىلعان ۇلى وتان سوعىسى جاۋىنگەرلەرىنە ەسكەرتكىشى. قولا, گرانيتتەن جاسالعان ەسكەرتكىشتە وسى سوعىسقا قاتىسقان اقمولالىق جاۋىنگەرلەردىڭ بەينەسى سومدالعان. كومپوزيتسيا اۆتورلارى – ءمۇسىنشى ۆالەري پيروجكوۆ, ساۋلەتشى ۆاسيلي توسكين. قولادان جاسالعان تاريحي-مادەني ماڭىزى بار ەسكەرتكىش قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتى جانىندا ورنالاسقان. مۇسىندەردىڭ ارتىنداعى گرانيت قابىرعادا جان-جاعىنان «ايبىندى جاۋىنگەر جەرلەستەرىمىزدىڭ ەرلىگىنە ارنالادى. 1941 1945. مۋجەستۆۋ ي دوبلەستي ۆوينوۆ-زەملياكوۆ پوسۆياششاەتسيا», ال ورتادا «مايدانعا اتتانعان 9783 اسكەريلەردىڭ 7414-ءى وتان ءۇشىن جان قيدى» دەگەن جازۋلار جازىلعان. ەل ىشىندە «ەكى جاۋىنگەر» دەپ اتالاتىن ەسكەرتكىشكە 2015 جىلى جەڭىستىڭ 70 جىلدىعى قارساڭىندا رەستاۆراتسيالىق جۇمىستار جۇرگىزىلىپ, ونىڭ اينالاسى گۇلزارعا اينالدىرىلدى. بوگەنباي باتىر جانە جەڭىس كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى گۇلزاردىڭ اشىلۋى سول جىلى سالتاناتتى تۇردە اتاپ ءوتىلدى.
«وتان قورعاۋشىلار» مەموريالى, «وتان-انا» مونۋمەنتى 2001 جىلى 9 مامىردا تاۋەلسىزدىك داڭعىلى مەن ق.مۇڭايتپاسوۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى الاڭدا تۇرعىزىلدى. مەموريالدىق كەشەننىڭ مونۋمەنتالدى كومپوزيتسياسى قازاقستاندا تۇراتىن بارلىق ۇلتتاردىڭ بىرلىگىن بىلدىرەتىن ماساق باۋ تۇرىندەگى قولا ستەلا مەن بىرلىككە, كەلىسىمگە شاقىراتىن وتان-انا بەينەسىنەن تۇرادى. «وتان قورعاۋشىلار» مەموريالى سيمۆوليكالىق مازمۇنى كەشەگى مەن بۇگىنگى, ەرتەڭگى ۇرپاقتار جالعاستىعىن بىلدىرەدى. «وتان قورعاۋشىلار» مەموريالىنىڭ وزەگى بيىكتىگى – 37,5 مەتر, سالماعى 63 توننالىق الىپ مونۋمەنت – انا بەينەسى. اق كيمەشەكتى ايەل-انا التىنداتىلعان زەرلى كەسەسىنە اق قۇيىپ, ونى ۇلتتىق داستۇرگە تولى كوڭىلىمەن, كەلە جاتقاندارعا قوس قولداپ ۇسىنۋدا. سونداي-اق سوعىسقا اتتانعان جارىن, الىسقا كەتكەن ۇل-قىزدارىن الاڭداي كۇتىپ تۇرعان انانىڭ بەينەسىنەن بۇكىل قازاق ايەلىنە ءتان ۇلتتىق بولمىس-ءبىتىم اڭعارىلادى. بۇل – قاھارلى سوعىس جىلدارى مايداندا ەلىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن مەرت بولعان جاۋىنگەرلەر مەن ارامىزدا ونەگە كورسەتىپ جۇرگەن سوعىس ارداگەرلەرىنە دەگەن ەرەكشە كۇرمەت ەسكەرتكىشى. ءۇش بولىكتەن تۇراتىن كەشەننىڭ قانداي وي-ماقساتتى بىلدىرەتىندىگى تۇسىندىرىلگەن شىعارماشىلىق توپ م.الياقپاروۆ, ءمۇسىنشى يۋ. بايمۇقاشەۆ پەن ارحيتەكتور, ساۋلەتشى, سۋرەتشىلەر ب.تايتاليەۆ, ت.بايمىرزا, ە.شاحيەۆ, ە.ەرجانوۆ, ا.بەكسۇلتانوۆ, ن.كوناپولەۆ, ا.كۋريتسىندەر مەموريالدىڭ ساۋلەتتىك-كوركەمدىك كومپوزيتسياسىن ويداعىداي ىسكە اسىردى.
قازاقتىڭ باتىر قىزى, سوعىستا ەرلىكپەن قازا تاپقان ءاليا مولداعۇلوۆاعا ارنالعان ەسكەرتكىش 2008 جىلى استانانىڭ 10 جىلدىعىنا وراي جەڭىس جانە ءا.مولداعۇلوۆا كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنا ورناتىلدى. ەرلىگى ەلگە اڭىز بولعان قايسار قىزدىڭ قولادان جاسالعان, بيىكتىگى 3,8 مەتر ەسكەرتكىشى اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەت جانىندا تۇر. ەكى جاعىنان بارەلەف ورناتىلعان (30,66ح2,4 مەتر): سول جاق جارتىسىندا ۇلى دالا بەينەسى, كوشپەندىلەر رۋحى بەينەلەنگەن, قۇرمانعازى مەن ابىلاي حان كورسەتىلگەن, وڭ جاعىندا 1916 جىلعى وتارشىلدىققا قارسى كوتەرىلىستەن باستاپ كوپتەگەن قايعى-قاسىرەت اكەلگەن ۇلى وتان سوعىسىن, حالقىمىزدى جان-جاققا شاشىراتقان كورىنىستەر اشىق بەينەلەنگەن. بۇل اقتوبە وبلىسىنىڭ استاناعا جاساعان تارتۋى بولدى. اۆتورى – ءمۇسىنشى, قر سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى, جامبىل اتىنداعى حالىقارالىق سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى, دوتسەنت ابىشەۆ باقىتجان.
كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى, ايگىلى قولباسشى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ ەسكەرتكىشى دە استانا قالاسىندا 2008 جىلى اشىلدى. ءوزىنىڭ اتىنداعى داڭعىلدا بوي كوتەرگەن ەسكەرتكىشتى قالانىڭ تۋعان كۇنىنە وراي جامبىل وبلىسى تارتۋ ەتتى. ءمۇسىنشىسى – تەمىرحان قولجىگىت, ساۋلەتشىسى – باقىتجان سىزدىقوۆ. ەسكەرتكىشتىڭ جانىندا باۋىرجان مومىشۇلى اتىنداعى ساياباق ورنالاسقان. قىزىل گرانيتتەن جاسالعان بيىك تۇعىرعا قوندىرىلعان ءباھادۇردىڭ سۇستى دا سوم تۇلعاسىنىڭ بيىكتىگى 4 مەتردەن اسادى. اينالاسىن سايالى باق, گۇلزارلار كومكەرگەن باتىر ەسكەرتكىشى جانىندا جاستاردىڭ وتانعا دەگەن پاتريوتتىق سەزىمىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان ءىس-شارالار كوپتەپ ۇيىمداستىرىلادى. ۇلى تۇلعا, ايبىندى جاۋىنگەر, فيلوسوف-ينتەرناتسيوناليست جازۋشى, ەكىنشى شەشۋشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باتىرىنىڭ ەسكەرتكىشى وسكەلەڭ ۇرپاق بويىنا كۇش پەن جىگەر بەرەتىن بەينەنى كورسەتىپ تۇر.
استانا قالاسىندا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى, گەنەرال-مايور يۆان ۆاسيلەۆيچ پانفيلوۆقا ارنالعان ەسكەرتكىش 2015 جىلى «جەرۇيىق» ساياباعىندا اشىلدى. قولا مەن گرانيتتەن جاسالعان ەسكەرتكىشتىڭ بيىكتىگى – 2,5 مەتر. اۆتورى – ءمۇسىنشى رەنات ابەنوۆ. ەسكەرتكىش ورتاسىندا گۇل شوقتارىن قويۋعا ارنالعان تاقتا بار. شىعىس بەتىندە ماسكەۋدى قورعاۋدا ەرلىكپەن قازا تاپقان 28 جاۋىنگەر-پانفيلوۆشىلاردىڭ ەستەلىك-تاقتاسى ورناتىلعان. سونداي-اق باتىردىڭ التىن جۇلدىز مەدالى بەكىتىلگەن 28 ستەلا جاسالعان. بۇل ەسكەرتكىش – تەك يۆان پانفيلوۆقا عانا قويىلعان ەسكەرتكىش ەمەس, ول فاشيزمگە قارسى شايقاسقا قاتىسقان قازاقستاندىقتارعا جانە سول شايقاس الاڭىندا قازا بولعاندار مەن سۇراپىل سوعىستان قايتىپ كەلىپ, ەلىمىزدىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقاندارعا دەگەن ماڭگىلىك قۇرمەت بەلگىسى. سەبەبى گەنەرال-مايور يۆان پانفيلوۆ باسشىلىق ەتكەن 316-اتقىشتار ديۆيزياسى 1941 جىلى جازدا الماتىدا قۇرىلعان. ونىڭ قۇرامى قازاقستان مەن قىرعىزستاننان اسكەرگە شاقىرىلعان ازاماتتاردان جاساقتالعان.
رەيحستاگقا جەڭىس تۋىن تىككەن قازاق باتىرى راقىمجان قوشقارباەۆ ەسكەرتكىشى ەلوردادا 2016 جىلدىڭ قازان ايىندا اشىلدى. قولا, گرانيتتەن جاسالعان, بيىكتىگى 11 مەترلىك ەسكەرتكىش ر.قوشقارباەۆ جانە ب.مومىشۇلى داڭعىلدارى قيىلىسىندا ورنالاسقان. جوباعا سايكەس, مۇسىندىك كومپوزيتسيانىڭ بيىكتىگى – 6 مەتر, ال گرانيت تۇعىردىڭ بيىكتىگى – 4,5 مەتر. قولادان قۇيىلعان تۋىندىنىڭ اۆتورى – «قازاق ەلى» مونۋمەنتىن جاساۋعا قاتىسقان بەلگىلى ءمۇسىنشى اسقار نارتوۆ. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعى قارساڭىندا اتى اڭىزعا اينالعان ناعىز جاۋىنگەرگە ارناپ ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋى ونىڭ ەسىمىن وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ جادىندا ەرلىكتىڭ سيمۆولى رەتىندە ساقتاۋ ءۇشىن ورناتىلدى.
ايگىلى جاۋىنگەر قازاق قىزى, كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مانشۇك مامەتوۆاعا ارنالعان ەسكەرتكىش 2018 جىلى جەڭىس داڭعىلى بويىنداعى «اقجايىق» ساياباعىندا اشىلدى. باتىر قىدىڭ ەسكەرتكىشى – 3,6 مەترلىك, تۇعىرىمەن قوسقاندا بيىكتىگى 6 مەتردەن اسادى. قولا مەن گرانيتتەن جاسالعان ەسكەرتكىشتى 2018 جىلى استانا قالاسىنىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي باتىس قازاقستان وبلىسى تارتۋ ەتتى. اۆتورى – ءمۇسىنشى مۇرات مانسۇروۆ. مۇسىندەردى ەسەپتەمەگەندە, بۇل – وسىمەن مانشۇكتىڭ بەسىنشى ەسكەرتكىشى. اينالاسىندا حالىق كەلىپ, دەمالاتىن ارنايى سكۆەر بار. ول الاڭقايعا ورىندىقتار ورناتىپ, اباتتاندىرىلعان. مانشۇكتىڭ بۇدان بۇرىن ورناتىلعان ەسكەرتكىشتەرىندە ماكسيم پۋلەمەتى قوسا بەينەلەنسە, بۇل جولى ول ەلەمەنت جوق. ياعني, باتىر قىز جەلبەگەي جامىلعان شينەلىن قوس قولىمەن قىمتاپ, وڭ اياعىن ءسال العا باسىپ ويلانىپ تۇر.
كەڭەس وداعىنىڭ ەكى مارتە باتىرى, ايگىلى ۇشقىش تالعات بيگەلدينوۆ ەسكەرتكىشى 2021 جىلى سارىارقا داڭعىلى بويىندا باتىردىڭ ءوز اتىنداعى كوشەمەن قيىلىسقان جەرىنە قويىلدى. قولا, گرانيتتەن جاسالعان ەسكەرتكىشتىڭ ءمۇسىنشىسى – نۇرلان دالباي, ساۋلەتشىسى – راسۋل ساتىبالديەۆ. سوعىستا ەرەن ەرلىك پەن باتىلدىقتىڭ, كاسىبي شەبەرلىك پەن وتانعا ادالدىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن ت.بيگەلدينوۆ يل-2 شابۋىلداۋشى ۇشاعىمەن 305 رەت ۇشىپ, سول 500 ساعاتتىق ۇشۋ كەزىندە جاۋاپتى تاپسىرمالاردى بۇلجىتپاي ورىندادى. ەلوردادا ايگىلى ۇشقىشقا ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋى الاپات مايداندا ەرلىكپەن شايقاسىپ, تىلدا جەڭىستى جاقىنداتقان ارداگەرلەرگە قۇرمەت كورسەتىپ, ولاردىڭ ەرلىك جولىن ماڭگى ەستە ساقتايتىن ۇرپاق ساباقتاستىعىن كورسەتەدى.
