2020 جىلى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ «قازاقستان بايلىعىنىڭ تەڭ جارتىسى بار-جوعى 162 ادامنىڭ قولىندا» دەگەن ەدى. سودان بەرى نە وزگەردى؟ الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك پرينتسيپتەرى قانشالىقتى ورنادى؟ 2023 جىلى كەپىلسىز تۇتىنۋشىلىق كرەديت 9,5 تريلليون تەڭگەگە جەتسە, 8,6 ميلليون ادامنىڭ قارجى ينستيتۋتتارىنا قارىزى بار. وتكەن جىلى ءبىر عانا «حالىق بانكى» اكتسيونەرلەرىنە 276,8 ميلليارد تەڭگە ديۆيدەند تولەۋدى شەشتى. تەڭسىزدىكتىڭ ءبىر ءمانىن وسىلاي اشۋعا بولادى.
تابىس تەڭسىزدىگى
تابىس تەڭسىزدىگى – بۇل ءارتۇرلى ادامدار مەن الەۋمەتتىك توپتاردىڭ اراسىندا تابىس بولىنۋىندەگى ايىرماشىلىقتى سيپاتتايتىن كورسەتكىش. كوەففيتسيەنت ارقىلى مەملەكەتتىڭ دامۋ دەڭگەيىن جانە ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن انىقتاۋعا بولادى. تابىستىڭ تەڭسىزدىگى ەكونوميكالىق تۇرعىدا عانا ەمەس, ساياسي اسەرى ايقىن كورىنىپ, ءجىو ءوسۋىنىڭ باياۋلاۋىنا, كىرىستىڭ موبيلدىلىگى تومەندەۋىنە, كەدەيلىك دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاۋىنا اسەر ەتەدى.
1980 جىلدان بەرى الەم ەلدەرىنىڭ تۇراقتىلىعىن سارالاعاندا تابىس, بايلىق جانە مۇمكىندىك تەڭسىزدىگىنە باعا بەرۋ ءداستۇرى قالىپتاستى. 44 جىل بۇرىن الەمدەگى تابىسى ەڭ جوعارى 1 پايىز ادامنىڭ (75 ميلليون ادام) قالتاسىنا الەمدىك كىرىستىڭ 27 پايىزى تۇسسە, تابىسى تومەن 50 پايىز ادامدار (3,7 ميلليارد ادام) جالپى كىرىستىڭ 13 پايىزىنا يە بولدى. سودان بەرى, تابىس تەڭسىزدىگىنىڭ اراقاتىناسى الشاقتاپ, بايلار بايىعان ۇستىنە بايىپ, كەدەيلەر كەدەيلەنە ءتۇستى.
تابىس تەڭسىزدىگىن باعالاۋدىڭ تانىمال كورسەتكىشىنىڭ ءبىرى – دجيني يندەكسى. يتاليا ءستاتيسى كوررادو دجيني ازىرلەگەن تەڭسىزدىك تەڭدەۋى بايلىقتى ءبولۋدىڭ ستاتيستيكالىق ولشەمى سانالادى. رەيتينگتىڭ بۇل ءتۇرى بويىنشا نورۆەگيا 22,70 پايىزبەن كوش باستاسا, ودان كەيىن سلوۆاكيا (23,20) مەن سلوۆەنيا (24,00) ورنالاستى. ال تابىس تەڭسىزدىگى افريكا ەلدەرىندە وتە جوعارى. ماسەلەن, وڭتۇستىك افريكادا – 63,00 پايىز, ناميبيادا – 59,10 پايىز, سۋرينامدا 57,90 پايىزدى قۇرايدى.
Halyk Finance اناليتيكالىق ورتالىق جەتەكشىسى سانجار قالداروۆتىڭ سوزىنشە, قازاقستان حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى ايلىعى تومەنگى جالاقىدان از, ءارى تابىسىنىڭ جارتىسىنان استامىن ازىق-تۇلىككە جۇمسايدى. ەلدەگى بايلاردىڭ ۇلەسى 10 پايىز بولسا, ولار ۇلت بايلىعىنىڭ 60 پايىزىنا يەلىك ەتەدى. بايلىق تەڭسىزدىگى بويىنشا قازاقستان افريكا ەلدەرىمەن ءبىر قاتاردا. دەمەك, دامىعان ەلدەرمەن سالىستىرعاندا ەكونوميكالىق تەڭسىزدىك تەڭ ەمەس, حالىقتىڭ الەۋمەتتىك الەۋەتىن ارتتىرۋدا سالىق زاڭناماسىنا وزگەرىس ەنگىزىپ, ەسەپ پەن ستاتيستيكانى, ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى جەتىلدىرە ءتۇسۋ ماڭىزدى.
– قازاقستاندا تابىس تەڭسىزدىگىنىڭ نەگىزگى پروبلەماسى – ەڭبەكاقى مولشەرى تومەن. Take-profit.org پورتالى جاريالاعانداي, شۆەيتساريادا اي سايىنعى ورتاشا جالاقى مولشەرى – 7442 دوللار, ليۋكسەمبۋرگتە – 6692 دوللار, دانيادا – 6341 دوللار, سينگاپۋردە – 4588 دوللار, نورۆەگيادا 4976 دوللار قۇراسا, قازاقستاندا – 657 دوللار. ايىرماشىلىعى – 6-10 ەسەگە دەيىن. ءبىر عانا نورۆەگيانىڭ نەگىزگى تابىس كوزى مۇناي بولسا, ءبىزدىڭ ەلدە مۇناي-گازدان بولەك, ءتۇستى جانە قارا مەتاللۋرگيا, ۋران تاعى باسقا سيرەك كەزدەسەتىن ماتالدار بار. سولاي بولا تۇرا, سالىستىرمالى تۇردە ورتاشا جالاقى مولشەرى تومەن, – دەدى الەۋمەتتانۋ ماگيسترى اينۇر ايناربەك.
بايلىق تەڭسىزدىگى
ءال-اۋقات تەڭسىزدىگى – بۇل ءارتۇرلى ادامدار مەن الەۋمەتتىك توپتاردىڭ اراسىنداعى اكتيۆتەردىڭ بولىنۋىندەگى ايىرماشىلىقتان كورىنەدى.
بايلىق تەڭسىزدىگى ادامداردىڭ تاپقان اقشاسىن باقىلايتىن تابىس تەڭسىزدىگىمەن تىعىز بايلانىستى. الايدا ءال-اۋقات تەڭسىزدىگى تەك كىرىستى عانا ەمەس, سونىمەن قاتار بانكتىك شوتتاردىڭ, اكتسيالار مەن ينۆەستيتسيالاردىڭ, ۇيلەردىڭ جانە اۆتوكولىكتەر, زەرگەرلىك بۇيىمدار, ونەر جانە باسقا دا قۇندىلىقتار سياقتى جەكە مۇلىكتىڭ قۇنىن قامتيدى. بايلىق تەڭسىزدىگى – كوپ ەلدەردىڭ الەۋمەتتىك تۇرعىداعى ادىلەتسىزدىگىنەن حابار بەرەدى.
بايلىق تەڭسىزدىگى ەڭ جوعارى ەلدەردىڭ رەيتينگىسى بويىنشا برازيليا 52,9 پايىز, كولۋمبيا 51,5 پايىز, انگولا 51,3 پايىز دەڭگەيىندە. بايلىقتىڭ ءبولىنۋى جونىندە سلوۆاكيا (23,2 پايىز), سلوۆەنيا (24 پايىز), نيدەرلاندى (26 پايىز) وزگە ەلدەرگە ۇلگى بولا الادى. نورۆەگيا, شۆەتسيا, دانياداعى سكانديناۆيالىق مودەل بويىنشا ەل بايلىعى ءبىر قولعا شوعىرلانۋعا جول بەرمەيدى. يندەكستە قىرعىزستان 29 پايىزبەن, قازاقستان 27,8 پايىزبەن باعالانىپتى.
افريكادا تابىس تەڭسىزدىگى مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىمىندا جاتىر. ياعني سىبايلاس جەمقورلىق جايلاپ, ينۆەستيتسيا تارتۋدى تەجەپ, تابىستى سالالار مونوپوليالاندى. ەۋروپاداعى ەڭ باي 1 پايىز ادامدار جالپى تابىستىڭ 12 پايىزىن, ال ەڭ كەدەي 50 پايىزى تابىستىڭ 22 پايىزىن الادى. مۇنى وڭتۇستىك افريكامەن سالىستىرعاندا 20/10 پايىزدى قۇرايدى.
بايلىق از ادامنىڭ قولىنا شوعىرلانعان كەزدە قوعام ءۇشىن جاعىمسىز سالدارى ارتادى. دجيني كوەففيتسيەنتى – بايلىق تەڭسىزدىگىن باعالاۋدىڭ ءبىر قۇرالى. بىراق تابىستىڭ ورنىنا بۇل جاعدايدا حالىقتىڭ جەكە توپتارى اراسىنداعى بايلىقتى (نەمەسە اكتيۆ قۇنىنىڭ) بىركەلكى ءبولۋدىڭ اۋىتقۋ دارەجەسى قولدانىلادى. 2022 جىلى قازاقستانداعى ءال-اۋقاتتىڭ دجيني كوەففيتسيەنتى شامامەن 0,75 بولدى.
جالپى, دۇنيە جۇزىندە ءال-اۋقات تەڭسىزدىگى – تابىس تەڭسىزدىگىنە قاراعاندا وزەكتى ماسەلە. بايلىق تەڭسىزدىگى – ەلدىڭ تۇراقتىلىعىنا اسەر ەتەتىن قۇبىلىس. 2022 جىلى قازاقستانداعى ەڭ باي 10 پايىزى جالپى اكتيۆتىڭ 60 پايىزىنا, ەڭ جوعارى 1 پايىزى 30 پايىزعا يەلىك ەتتى. بۇل كورسەتكىش بويىنشا قازاقستان افريكا ەلدەرىمەن شامامەن ءبىر دەڭگەيدە.
ازىرگە الەۋمەتتىك ادىلدىك تولىق ورناپ بىتكەن جوق, ناتيجەسىندە بايلار باي تۇسسە, كەدەيلەر كەدەيلەنىپ بارادى. سوڭعى 20 جىلدا حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ دەڭگەيى تومەندەدى.
ءال-اۋقات يندەكسى بويىنشا وڭىرلەر اراسىندا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى كوش باستىسى, اتىراۋ, اقتوبە وبلىسى مەن استانا قالاسىندا قالىپتى جاعداي تىركەلدى.
مۇمكىندىكتەر تەڭسىزدىگى
1990 جىلى پاكىستاندىق ماحبۋب ۋل-حاك باستاعان ەكونوميستەر ادام دامۋىنىڭ يندەكسىن ۇسىندى. سول جىلدان بەرى بۇۇ دامۋ باعدارلاماسى ادام دامۋى تۋرالى بايانداما جاريالاپ كەلەدى. ادامداردىڭ ساياسي ۇدەرىستەرگە قاتىسۋ مۇمكىندىگى, قاۋىپسىزدىگى مەن قۇقىعى قورعالۋى, الەۋمەتتىك ادىلدىك ءپرينتسيپى ساقتالۋى, ۇزاق ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى مەن ساپالى ءومىر سالتى, ءبىلىم بەرۋ مەن مەديتسينا سالاسىنداعى سەرۆيزدىك قىزمەتتىڭ ساپاسى ەسەپكە الىنادى.
تەڭسىزدىك ماسەلەسىن شەشۋدە مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن وزگەرتۋدى تالاپ ەتەدى. جالپى مۇمكىندىكتەر تەڭسىزدىگىن باعالاۋدىڭ ءتاسىلى كوپ. Halyk Finance اناليتيكالىق ورتالىعىنىڭ ماماندارى ايماقتىق تەڭسىزدىكتى, ياعني ادامنىڭ تۇراتىن جەرىنە بايلانىستى تۋىندايتىن تەڭسىزدىكتى باعالاۋعا باسىمدىق بەرىپتى.
2023 جىلدىڭ 2-توقسانىندا دجيني كوەففيتسيەنتىنىڭ ەڭ جوعارى ءمانى شىعىس قازاقستان, ۇلىتاۋ, پاۆلودار جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا بايقالىپ, ونىڭ دەڭگەيى 0,3-تەن استى. ولاردان كەيىن الماتى مەن استانا, سونداي-اق قاراعاندى مەن اباي وبلىسى كەلەدى.
بۇل رەتتە ەڭ تومەنگى كورسەتكىشتەر ەلدىڭ باتىسىندا – ماڭعىستاۋ جانە اتىراۋ وبلىسىندا بايقالدى. مۇناي ءوندىرۋشى وڭىرلەردەگى كىرىس دەڭگەيىنىڭ جوعارى بولۋىنا بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. ءىرى مەگاپوليس – شىمكەنتتە كوەففيتسيەنت تومەن.
– مۇمكىندىكتەر تەڭسىزدىگىن ەلدىڭ ءار وڭىرىندە اركەلكى باعالاۋ كەرەك-اق. سولتۇستىك جانە شىعىس وڭىرلەردە كادر تاپشىلىعىنا بايلانىستى ادامدار قالاعان جۇمىسىن تەز تاۋىپ, مانساپتىق تۇرعىدا كوتەرىلۋىنە مۇمكىندىگى كوپ. ال وڭتۇستىك وڭىرلەردە كەرىسىنشە, جۇمىسقا ورنالاسۋ ءۇشىن تانىس-تامىر مەن قارجى كەرەك. ونسىز ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابۋ قيىن. دەگەنمەن, جۇمىس ىستەپ, قىزمەتتە كارەرالىق وسەمىن دەگەندەر پرەزيدەنتتىك جاستار كادر رەزەرۆىن پايدالانۋى ابدەن بولادى, – دەدى الەۋمەتتانۋشى اينۇر اناربەك.
ادامنىڭ بارلىعى تەڭ جانە تولىق ەرىكتى يدەياسىن ۇستانعان كوممۋنيزم قوعامىندا جالپىعا بىردەي قۇندىلىقتار قالىپتاستىرىلسا, كاپيتاليستىك قوعامدا ەپتى, بەلسەندى ادامدار تابىستى بولادى. سوندىقتان نارىقتىق قاتىناستى باعدار ەتكەن ەلدەردە مۇمكىندىكتەر تەڭسىزدىگىنە وبەكتيۆتى باعا بەرۋ قيىن.
P.S: الەۋمەتتىك دامۋدىڭ ءتۇرلى دەڭگەيى تەڭسىزدىكتىڭ بازاسى سانالادى. ەلدەگى اجىراسۋ, سۋيتسيد, حالىقتىڭ بانكتەرگە جاپپاي قارىزدانۋ جانە تاعى باسقا جاعىمسىز قۇبىلىستاردىڭ ورىن الۋى تەڭسىزدىك تەڭدەۋىنە بايلانىستى. ەندەشە, جاڭادان قۇرىلعان ۇكىمەت ۇلت بايلىعىن تەڭ ءبولىپ, قوعامدا ورتا تاپ وكىلدەرىنىڭ ۇلەسىن كوبەيتۋگە كوڭىل بولگەنى دۇرىس.
