سوڭى. باسى گازەتىمىزدىڭ
№48 (4636) سانىندا
«قىزىل جەبە» قازاق ادەبيەتى ءۇشىن ۇلكەن ولجا بولدى. ۇلتتىڭ رۋحىن تۇلەتكەن كوركەم شىعارما اتاندى. ەڭ كوپ وقىلعان كىتاپقا اينالدى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ الىپتارى مەن ادەبي سىنشىلارىنىڭ «قىزىل جەبە» رومانى تۋرالى ءوز ويىن جازباعاندارى كەمدە-كەم. «ت.رىسقۇلوۆتىڭ بەينەسى قانشالىقتى قۇنارلى بولسا, سونشالىقتى كۇردەلى, كەيدە شىتىرمان دا قيىن. ونىڭ بار جولى تۇپ-تۋرا تىكە بولماعان. ونىڭ الدىنان زامانى قيلى-قيلى قيىن ماسەلەلەر توسقان. وسى اۋىر مىندەتتى شەرحان مۇرتازا موينىنا الىپ, شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرمەن تەرەڭدەي ءتۇستى» دەپ وي قورىتتى.
شىگەسىنە قورعاسىن قۇيعانداي مىعىم, تەرەڭ ويلى, پاراساتتى سۋرەتكەر ش.مۇرتازانىڭ ءار كىتابى شىققان سايىن ءجۇرىس-تۇرىسى, مىنەزى مەن ايبارلى كەلبەتى تۇرار رىسقۇلوۆقا ۇقساپ بارا جاتقانىنداي سەزىلدى. ونى ءارىپتەستەرى مەن ادەبيەت سىنشىلارى اشىق ايتا باستادى. نەگىزى, «قىزىل جەبە» رومانىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ جۇرگەنىندە جازعانىن ايتاتىن بولساق, ونىڭ تيگىزگەن اسەرى شىعارماشىلىق ورتاسىندا انىق بايقالدى. قوعام كوز تىككەن تۇلعانىڭ وي-جوسىعى, شىندىق پەن ادىلدىك جولىنداعى قايتپاس كۇرەسكەرلىگى, قوعامنىڭ وتكىر ماسەلەلەرىن باتىل ايتىپ, بارىنشا باتىرىپ جاريالاۋىنىڭ ىرگەتاسى قاتايا ءتۇستى دەۋگە بولادى. الاش ارداقتىسى كەشەگى مەن بۇگىنگىنىڭ تاريحىندا قازاق ءباسپاسوزىنىڭ «جۇرەك جۇتقان جولبارىس رەداكتورى» اتاندى. ءوز كەيىپكەرىنە قاسيەتتى قىر-سىرىمەن ۇقساۋدىڭ قۇدىرەتى دە, كيەسى دە بار ەمەس پە؟! حالىقتىڭ باسىنا كۇن تۋعاندا ەرەكشە قايرات كورسەتكەن تۇرار كوكەسى ءتارىزدى قالىڭ ەلدىڭ قورعاۋشىسى جانە شىندىقتىڭ جەبەسى اتانعان شەراعانىڭ شىڭى ءدال وسى جالعاستىقتىڭ تامىرلاس بولۋىنان شىعار دەگەن ويدامىز.
جالپى ادەبي ورتادا «جازۋشىنىڭ شىعارماسى – جازۋشىنىڭ ءوزى» دەگەن ءسوز بار. راس. ەگەر شەراعاڭ تۇرار تۋرالى بولماسا, «قىزىل جەبەنى» جازا الماس ەدى. ەگەر شەرحان مۇرتازا ەلى مەن جەرىن تۇرار رىسقۇلوۆتاي شەكسىز سۇيە بىلمەسە, ەلى مەن جەرىنىڭ بۇگىنگى اقيقاتىن ايتا الماسا, بۇل جولدا قۇرباندىققا بەيىم بولماسا, قازاقتىڭ شەراعاسى دا اتانباس ەدى» دەگەن ورتاق ايقىندىق ءدال بەرىلگەن.
ۇلت پەرزەنتى, دارىندى تالانت, ايتۋلى وراتور, تابيعاتىنان ەرەكشە تۋعان جان دەگەن قاسيەتتەرى دە ۇقساستىق قانا ما؟!
جالپى شەراعا كوركەم ادەبيەتتە عانا ەمەس, بارلىق كەزەڭ مەن تولقىندى ۋاقىتتا ت.رىسقۇلوۆتىڭ ۇلان-عايىر عاسىر جۇگىن ارقالاعان قىزمەتى تۋرالى جانىن بەرىپ, ادال ءسوزىن تىنىمسىز جازدى. ەكى تەڭدەسسىز ەرلىگى مەن ابادان ەڭبەگىن ەرەكشە كەلتىرەدى.
ءبىرىنشىسى – 1918-1919 جىلداردا ورتا ازيادا, قازاقستاندا ۇلكەن اشتىق. سوندا تۇرار رىسقۇلوۆ اشتىقپەن كۇرەس كوميسسياسىن باسقارىپ, حالىقتى جاپپاي امان الىپ قالۋعا بارىن سالدى. كۇرەستى. ايقاسقا ءتۇستى. اقىرى, اشتارعا جەدەل كومەك كورسەتۋ تۋرالى وكىمەتكە قاۋلى قابىلداتتى.
ەكىنشىسى – تاعى دا اشتىق. تاريحتان بەلگىلى, 1932-1933 جىلدارى جاپپاي كوللەكتيۆتەندىرۋ كەزەڭىندە قازاقستاندا ورەسكەل بۇرمالاۋ ورىن الدى. حالىقتى كوللەكتيۆتەندىرۋ تۋرالى لەنيننىڭ وسيەتى ۇمىت قالىپ, قوعام دامۋىنىڭ وبەكتيۆتى ديالەكتيكالىق زاڭى بۇزىلدى. وسىنىڭ سالدارىنان حالىق كوپە-كورىنەۋ اشتىققا ۇشىراپ, ومىردە سيرەك كەزدەسەتىن ناۋبەتكە تاپ كەلدى. ال گولوششەكين باستاعان رەسپۋبليكا وكىلدەرى «قازاقستاندا كوللەكتيۆتەندىرۋ تاماشا ءوتىپ جاتىر» دەپ ماسكەۋگە اقپار جازۋمەن بولدى. حالىق جاپپاي كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. مىنە, وسىنداي سىن ساعاتتا ت.رىسقۇلوۆ 1932 جىلى تامىز ايىندا ستالينگە ءبىرىنشى حاتىن جازدى. ودان ناتيجە بولا قويماعان سوڭ, اراعا بىرنەشە اي سالىپ ستالين, مولوتوۆ, كاگانوۆيچتىڭ اتىنا ەكىنشى حاتىن جازدى. تۇتاس حالىقتىڭ باسىنا سولاقاي ساياساتتىڭ الاپات قاۋىپ توندىرگەنىن باتىلدىقپەن, اشىنا ايقايلاپ ايتتى. ءدال وسى تۇستا, جەكە ادامعا تابىنۋدىڭ دەرتى بەلەڭ العان شاقتا مۇنداي وراسان باتىلدىققا بارىپ, ءوز باسىن وققا بايلاۋ قاۋپىنە قاراماي, «حالقىم!» دەپ جانۇشىرا قايراتكەرلىك كورسەتۋ تەڭدەسسىز ەرلىك ەدى. كوپ ۇزاماي گولوششەكين كازكرايكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعى قىزمەتىنەن الىنىپ, رەسپۋبليكا اۋىر بۇلتتان ارىلىپ, ادىلدىك ورناي باستادى. وسى تۇستا ش.مۇرتازا: «تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ بۇدان باسقا دا وراسان قىزمەتتەرىن بىلاي قويعاندا, تەك تۋعان حالقى ءۇشىن, تۋىسقان حالىقتار ءۇشىن جانقيار وسىنداي ابادان ىستەرى ءۇشىن عانا ونىڭ ۇلى رۋحىن تۋ ەتىپ ۇستاپ جۇرۋگە بولادى» دەپ جازادى.
بەلگىلى سىنشى تۇرلىبەك مامەسەيىت «الىسقا اتىلعان جەبە» دەگەن كولەمدى ماقالاسىندا «رىسقۇلوۆتىڭ حالقىنا جاساعان ەڭبەگى قانداي ولشەۋسىز بولسا, شەرحان مۇرتازانىڭ دا رىسقۇلوۆتى «تىرىلتۋدەگى» ەڭبەگى سونداي زور» دەپ باعالايدى. بۇل جالپىحالىقتىق باعا دەپ سانايمىز. تالعامپاز قالامگەر ەلەن ءالىمجان «قىزىل جەبەنى» جۇرت شەرحان مۇرتازانىڭ تۇرار رىسقۇلوۆقا قويعان ەسكەرتكىشى دەپ جاتادى. سولايى سولاي دا شىعار. دەگەنمەن مەن ءۇشىن «قىزىل جەبە» – ۇرپاقتان-ۇرپاققا قاھارماندىقتىڭ ماڭگىلىك اماناتى, قوعامنان قوعامعا ەسكەرتپە» دەپ جازادى. قاھارماندىقتىڭ ماڭگىلىك اماناتى دەيدى. قوعام مۇنى ۇمىتپاۋعا ءتيىس. «ويان, تۇرار!» دەپ باستالاتىن وسى شىعارماسى ماعان دا «ويان, قوعام!» دەپ تۇرعانداي بولىپ كورىنەدى.
قايسار رۋحتى جازۋشى, ەستەرىڭىزدە مە, ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعى مەن ومىرلىك قادىر-قاسيەتىنە زور ابىروي اكەلگەن رومانىنىڭ سوڭىندا رىسقۇلوۆپەن قوشتاسادى. سول تەبىرەنىستە: «مەن سىزگە ءدال قازىر الپىستان جاڭا اسقان جاسىمنىڭ جارتىسىن ارنادىم. وتىز جىل بويى سىزبەن قول ۇستاسىپ, بىرگە ءجۇرىپ, بىرگە تۇردىم. وتىز جىل بويى جان-دۇنيەمدى, وي-سانامدى بيلەپ, ۇزاق ساپارعا جول باستادىڭىز. ول اسا قيىن جول ەدى» دەيدى. ودان سوڭ «…بىرەۋلەر ايتتى: شەتى جوق, شەگى جوق مۇحيتقا ءتۇسىپ كەتتىڭ-اۋ, بايعۇس, باتىپ كەتپەسەڭ جارار ەدى» دەدى. ولاردىڭ ايتقانى راس ەدى. مەن كوپ مالتىعىپ, كوپ تۇنشىقتىم. جاعالاۋعا جەتە الماي, باتىپ كەتۋىم ىقتيمال ەدى. بىراق, تۇرار كوكە, ءوزىڭىز الىپ شىقتىڭىز. ءسىزدىڭ جۇلقار رۋحىڭىز الىپ شىقتى» دەپ جازادى.
ەڭ ءبىر جارىق ساۋلەلى ءتۇيىنىن قاراڭىزشى: «مەن تورىققان كەزدە, ءسىزدىڭ رۋحىڭىز ءال-قۋات بەردى, تۇرار كوكە. مەن ءسىزدى تۇسىمدە كورەتىن بولدىم» دەيدى. ءيا, جانكەشتىلىك ەڭبەكتى, ەرلىككە تولى ەلدىكتى تۇرار رۋحى قولداعان شىعار, ءيا, اتا-بابا ارۋاعى دەم بەرگەن شىعار.
كورنەكتى جازۋشىنىڭ «ستالينگە حات» پەساسى – رىسقۇلوۆتىڭ رۋحىن تىرىلتكەن دارا تۋىندى. «قىزىل جەبەنىڭ» جالعاسى ىسپەتتەس. سول جىلداردا, بۇگىندەرى كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس وداعىنداعى قايتا قۇرۋدىڭ دۇمپۋىمەن الماتى ساحنالارىندا باتىل شەشىمگە قۇرىلعان سپەكتاكلدەر قويىلىپ جاتاتىن. قالام ۇشىنان قايراتكەرلىگى ساۋمالاعان شەرحان مۇرتازانىڭ پەساسى بويىنشا ساحنالانعان «ستالينگە حات» دراماسى اشارشىلىقتىڭ اششى شىندىعىن ايتىپ, ستالينگە حات جازعان تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ازاماتتىق ەرلىگى تۋرالى ەدى. بۇل قويىلىمدى كورۋ ءۇشىن سول كەزدەگى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گ.كولبين باستاپ, ۇكىمەت توراعاسى قوستاپ, رەسپۋبليكا باسشىلىعىنداعى ادامدار تۇگەلگە جۋىق تەاترعا بارادى. جارىق دۇنيەنىڭ, قوعامنىڭ, ادامنىڭ اقيقاتىن تەڭدەي تاسپالاپ تانۋدىڭ ءمانى الدىندا باس يۋ, جوق, باس يدىرۋدە ساحنانىڭ سيقىرلى سىرى مەن كوركەم ويدىڭ قۇدىرەتى ساناعا اۋىر جۇك تۇسىرمەي قويمايدى. ميعا ساۋلە تۇسىرەدى. سول ءبىر ءساتتىڭ كورىنىسىنە كۋا بولعاندار ەستەلىكتەرى مىناداي بولىپ شىعادى: «قويىلىم باستالعاننان-اق گ.ۆ.كولبيننىڭ ءتۇرى وزگەرىپ سالا بەردى. مەڭىرەيىپ وتىردى دا قويدى. سپەكتاكلدەن كەيىن ادەتتە باسشىلىق تەاتر ديرەكتورىنىڭ كابينەتىنە كىرەتىن, قويىلىم ءۇشىن ء(تىپتى ونشا ۇناماسا دا) مەزىرەت بويىنشا العىس ايتىلاتىن, رەجيسسەرگە, اكتەرلەرگە تابىس تىلەنەتىن. كولبين سونىڭ ءبىرەۋىن دە جاسامادى. ورنىنان تۇردى دا, بىردەن شىعار ەسىككە بەتتەدى. اۋىز اشپاعان كۇيى ماشينەسىنە وتىرىپ, كەتتى دە قالدى. سونشا ساڭىلاۋسىز بولماي شىقتى. تالاي نارسەنى ءتۇسىندى. سپەكتاكلدىڭ سۇيەگى الدەقاشان قۋراپ قالعان گولوششەكين ەمەس, تۋرا سول سياقتى قازاقستانعا كەلىپ, بىلگەنىن ىستەمەكشى بولىپ جاتقان ءوزى تۋرالى ەكەنىن ءتۇسىندى. بۇل جەردەن ەسى بارىندا كەتۋ كەرەك ەكەنىن سول كۇنى تۇپكىلىكتى ۇققان شىعار-اۋ, تەگىندە. مۇمكىن ورتالىققا ءوتىنىشىن دە سول كەزدە ايتتى ما ەكەن, كىم بىلەدى؟».
تاريحتىڭ كوزى دە, ءوزى دە ادام. سول ايگىلى درامالىق شىعارمادا ستالين: حالقى ءۇشىن شىرىلداپ وتقا تۇسە جازداعان ءپارۋانا. سەن ءسويتىپ قارلىعاشتاي قاناتىڭمەن سۋ سەبەلەگەن حالىق ساعان نە جاقسىلىق كورسەتەر ەكەن؟ كۇندەردىڭ كۇنىندە اتىڭدى دا ۇمىتىپ كەتپەس پە ەكەن؟ بىلەسىڭ بە, اش بالا قارنى تويعان سوڭ جاڭا عانا جىلاعانىن ۇمىتىپ كەتەدى.
رىسقۇلوۆ: ەڭبەگىم ءۇشىن اقى تىلەمەيمىن. ۇمىتسا, نەسى بار, ۇمىتا بەرسىن. تەك قارعاماسا بولعانى, دۇنيەدە ءبىر-اق نارسەدەن قورقامىن.
ستالين: ول نە؟
رىسقۇلوۆ: قارعىس…
بۇل – تۇلا بويىڭدى ءدىر ەتكىزەتىن ۇعىم, ۇلى تۇسىنىك. سۇمدىق وي. سۇراپىل ساۋال. قاسيەتتى ءسوز جاۋابى.
قازاقتىڭ بيىك تە تۇڭعيىق اقىل يەسى تۇرار رىسقۇلوۆتاي ابزال ازاماتى ەلىمىزدىڭ حح عاسىر بەلەسىندە ۇلت بولىپ ۇيىسىپ, جۇرت بولىپ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىنە سىڭىرگەن تاريحي ەڭبەگى مەن قىزمەتى ءۇشىن تۋعان حالقىنىڭ شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنىپ, ماڭگىلىك العىسىن الدى.
قازىر تۇراردىڭ زامانى تۋدى. تاۋەلسىزدىك, بوستاندىق ەلىمىزدىڭ باسىنا ورنادى. بۇل داۋرەن ءۇشىن تۇرار رىسقۇلوۆ ءومىر بويى كۇرەستى. جەمىسىن ءوزى كورە المادى, ەلى كورىپ جاتىر.
اقيقات امانات: ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ بيىك ۇلگىسى بولعان ۇلى قايراتكەر, قوعامدىق سانادا وشپەس ءىز قالدىرعان كورنەكتى ساياساتكەر تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ءتۋابىتتى قايسار دا قاھارمان تۇلعاسى, بىزدىڭشە, ادىلەتتى قوعام تۇرعىسىندا ەشقاشان الاسارمايدى, ەسىمى ەشقاشان دا ۇمىتىلمايدى, ەندى ەگەمەندى ەلىمەن بىرگە بيىكتەپ, سانالى ۇرپاقتارىمەن جاساي بەرەدى.
بۇل كۇندەرى ادىلەتتى قازاقستان قۇرۋ كەزىندە ار-وجدان تازالىعى, ادال ەڭبەك, ادال تابىس قانشالىقتى ماڭىزدى بولىپ وتىرعانىن جاقسى بىلەمىز. ال ەل باسقارۋ ىسىندە ۇلتقا قىزمەت ەتۋ مەن ۇلتتىق مۇددەنى جوعارى قويا بىلۋدە, ەڭ الدىمەن, ءوز حالقىن ويلاۋعا مىندەتتى مەملەكەتشىلدىك قاسيەتتەر اسا قاجەت. ول شەشىمدى شارت بولۋى ءتيىس. ءدال وسى بيىكتە تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ تاۋەلسىز ەل جاستارى ءۇشىن قايراتكەرلىك ونەگەسى, ازاماتتىق ۇستانىمى, وزىق ويلارى مەن تاعدىرلى, تاريحي تاعىلىمى – ومىرشەڭ ۇلت بايلىعى, تاۋسىلماس قازىنا.
وركەنيەتتى ءومىردىڭ ءداستۇرىندە تۇرار رىسقۇلوۆ ەسىمى – قازاق ۇلتى ءۇشىن ەشقاشان ەسكىرمەيتىن قۇندىلىق.
ەندى اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنى: ءورشىل ۇرپاق بۇگىنگى زاماندا ءار نارسەنىڭ بايىبىنا بارىپ, ءتۇسىنۋدى ۇيرەنۋ كەرەك دەپ ويلايمىز. ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ جالپىلاما ءمانىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ەل مۇراتىنا ادالدىق تانىتقان تاريحي تۇلعالاردىڭ اتقارعان ىستەرىن زاماندار ۇردىسىندە تانىپ, ءبىلۋىمىز قاجەت.
مەيرامبەك تولەپبەرگەن, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
