بيىل قازاق ادەبيەتىنىڭ جانە قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ جارىق جۇلدىزى ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ 130 جىلدىعى ەلىمىزدە جانە شەتەلدەردە كەڭىنەن اتالىپ وتۋدە. مەرەيتوي اقىننىڭ تۋعان جەرى – سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنان باستالدى. «Astana aqshamy» گازەتى دە وسى مەرەيلى داتاعا وراي اقىننىڭ ءومىرى مەن شىعارشىلىعىنا قاتىستى بۇرىن-سوڭدى ايتىلماعان دەرەكتەردى ماعجانتانۋشى عالىمنىڭ زەرتتەۋلەرى ارقىلى جالپاق جۇرتقا جاريالاپ وتىر.
الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى, قازاقتىڭ اياۋلى پەرزەنتى, اقىن, كۇرەسكەر ماعجان جۇمابايدىڭ ءومىرى, قىزمەتى, شىعارماشىلىعىنا قاتىستى بىزگە ءالى بەيمالىم دۇنيە از ەمەس. سولاردىڭ ءبىر پاراسىنا بەلگىلى ابىلايتانۋشى جانە ماعجانتانۋشى عالىم, اكادەميك, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, م.قوزىباەۆ اتىنداعى سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى زارقىن تايشىبايمەن اشىق اڭگىمەدە قانىق بولدىق.
– قادىرلى زارقىن سىزدىقۇلى, 2007 جىلى جارىق كورگەن «ماعجاننىڭ قىزىلجارى» مونوگرافياڭىز اقىننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى ماعلۇماتتاردى ناقتى جازبا دەرەكتەرمەن, مۇراعات قۇجاتتارىمەن بايىتقان بىرەگەي قۇندى ەڭبەك رەتىندە باعالاندى. وسى ەڭبەكتە العاش رەت «ماعجاننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنىڭ ەلەۋلى كەزەڭدەرى» دەگەن انىقتاما دەرەكتەر بەرىلىپ, شىعارماشىلىق ءومىربايانى عىلىمي تۇردە ۋاقىت رەتىمەن, وقيعالار جەلىسىمەن ناقتىلاندى. ايتسە دە ۇلى اقىننىڭ ومىرىنە, شىعارماشىلىعىنا قاتىستى قالىڭ وقىرماندى ويلاندىراتىن ساۋال كوپ. ماسەلەن, جۇرتتىڭ كوپشىلىگى ماعجان, مىرجاقىپ, جۇسىپبەك جانە باسقا دا الاش قايراتكەرلەرى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بولىپ, 1937-38-جىلدارداعى جاپپاي رەپرەسسيا كەزىندە اتىلىپ كەتتى دەپ ويلايدى. اڭگىمەمىزدىڭ القيسساسىن وسىدان باستاساق.
– «ماعجان جۇماباي 1937 جىلى اتىلىپ كەتتى», «1937 جىلى اتىلعانداردىڭ ءبارى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بولعان» دەگەننىڭ ءبارى – بوس ءسوز, ۇلى داقپىرت. ماعجاننىڭ بىردە-ءبىر ولەڭىندە: «كەڭەس وكىمەتى قۇرىسىن!», «مەن كەڭەس وكىمەتىنە قارسىمىن!», «كوممۋنيستىك پارتياعا قارسىمىن!» دەگەن ءسوز جوق. «لەنينگە, ستالينگە قارسى بولدىم» دەپ اقىن جازعان ەمەس. كەرىسىنشە, ماعجان – ەڭ ءبىرىنشى كەڭەس وكىمەتىن قولداعان ادام. وسى سوزىمە ناقتى تاريحي دەرەك كەلتىرەيىن. 1919 جىلى كازرەۆكوم قۇرىلىپ, كەلەر جىلى, ياعني 1920 جىلى ومبىدا كازرەۆكومنىڭ ءسىبىر بيۋروسىنىڭ «كەدەي ءسوزى» اتتى پارتيالىق گازەتى شىعا باستايدى. 22 اقپاندا تۇڭعىش سانى جارىققا شىققان سول گازەتتىڭ قۇراستىرۋشى, شىعارۋشىسىنىڭ ءبىرى – ماعجان جۇماباي. «كەدەي ءسوزىن» العاشقى سانىنان باستاپ تۇگەل زەرتتەدىم. 1922 جىلى 19 ناۋرىزدا ول گازەتتىڭ اتاۋى «بوستاندىق تۋى» بولىپ وزگەرەدى. وندا دا ماعجان قىزمەت ىستەگەن. بۇل باسىلىم «ۇشقىننان» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان») 3 ايدان كەيىن شىققان. ونى جۇرت قازىر «سولتۇستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ اتاسى دەپ ءجۇر, ولاي عانا ەمەس. تاريحي ادىلدىككە جۇگىنسەك, سولتۇستىك قازاقستان, كوكشەتاۋ, اقمولا, قاراعاندىنىڭ وبلىستىق, ءتىپتى قالالىق, اۋداندىق گازەتتەرىنىڭ ءبارى «كەدەي سوزىنەن» تاراعان دەگەنىمىز ءجون. گازەتتىڭ 1-سانىنداعى ماقالالارعا قول قويىلماعان. 2 جانە 3-سانىنان باستاپ ماعجاننىڭ پۋبليتسيستيكاسى شىعا باستاعان. بىردەن بايقاعانىم, ماعجان نە تۋرالى جازسا دا (ازىق-تۇلىك, ساۋدا, ىشكى-سىرتقى ساياسات, ولەڭ-جىر) ۇنەمى قازاقتىڭ ازاتتىعى, تاۋەلسىزدىگى, مەملەكەتتىگى تۋرالى ايتىپ وتىرادى. ءسويتىپ وتىرىپ, لەنيندى ماقتايدى. ول كەزدە, ءبىر عاجابى, رسدرپ پارتياسى, ونىڭ بولشەۆيكتەرى دەپ ماقتامايدى. كەڭەستىك قۇرىلىس پاتشانىڭ سامودەرجاۆيەسىنىڭ تەپكىسىنەن قازاقتى قۇتقاردى دەپ جازادى. «كەدەي ءسوزىنىڭ» 1921 جىلعى 19 ناۋرىزداعى سانىندا «ەكىدەن ءبىر» اتتى كولەمدى ماقالاسى گازەتتىڭ ەكى بەتىنە جاريالانعان. ول ماقالادا 1921 جىلى 31 قاڭتار-30 ناۋرىز ارالىعىندا بولعان ورىس شارۋالارىنىڭ كوتەرىلىسى تۋرالى ايتىلادى. قىرعىن سوعىس سولتۇستىك قازاقستان, كوكشەتاۋ, اقمولا, اتباسار ءوڭىرىن قامتيدى. ماعجان بولسا سول كوتەرىلىستىڭ قازاقتارعا قاتىسى جوق دەپ جازادى. «بۇل كوتەرىلىستىڭ ماقساتى – كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ, ال قازاققا تەڭدىك اپەرگەن – كەڭەس وكىمەتى. پاتشانىڭ زامانىندا قازاقتى كىم ادام قۇرلى كورىپ ەدى؟ ورىستىڭ قامشىسى قازاقتىڭ ارقاسىندا ويناعان, قازاقتا ەشقانداي تەڭدىك بولماعان. بىزگە تەڭدىك الىپ بەرگەن – كەڭەس وكىمەتى!» دەپ ۇرانداپ جازادى. مۇنداي ۇستانىمىن 1922 جىلى جازعان «قىزىل تۋ», «اۆتونوميا كىمدىكى؟» دەگەن ولەڭدەرىنەن كورەمىز.
– زاقا, «ءبىزدىڭ الدىمىزدا ەكى عانا جول بار. ازاتتىق نە قۇلدىق. نە سوۆەت بوستاندىعى. نە نيكولاي مەن كولچاكتىڭ قۇلدىق قامىتى. مىنە, قازاققا وسىنى ۇعاتىن مەزگىل جەتتى. ارەلىكتى مۇمكىن ەمەس ەكەنىن تالاي تاجىريبە كورسەتكەندەي بولدى. قازاق ەندى كورۋگە ءتيىس. الدىمىزدا ەكى جيىن قارا تۇر. بىرەۋى – ەل بولام دەگەن قازاقتى شەتىنەن باۋىزداۋ كەرەك دەپ قىلىشىن دايارلاپ تۇرعان دۋتوۆ, يۆانتسوۆ, رينوۆ سىقىلدى قارا جۇزدەر. ەكىنشىسى – قۇلدىقتا ەزىلگەن سورلى ەلدى قاتارعا كىر, ەل بول دەپ قۇشاعىن جايىپ تۇرعان لەنين, ستالين جولى» دەپ جازعان ماعجان اقىنعا قىپ-قىزىل جالا قالاي جابىلدى؟ جالپى, ماعجاندى كىم اقتادى؟ وسى ساۋالدىڭ جاۋابى ءالى كۇنگە دەيىن نەگە ايتىلماي كەلەدى؟
– سوناۋ 1912 جىلى جارىققا شىققان «شولپان» اتتى ولەڭدەر جيناعىنان باستالعان جالا ءومىر بويى سوڭىنان قالمادى. ماعجانعا جابىلعان جالانىڭ جاعدايىن ايتايىن. اقىن 1960 جىلى 8 تامىزدا اقتالادى. ماعجاندى اقتاعان ەشبىر قازاق ەمەس, ياعني ءبىز ەمەس. 1959-60-جىلدارى ماعجاننىڭ ايەلى زىليحانىڭ ن.حرۋششەۆكە جازعان ارىزى بويىنشا قازاقستان كگب-سىنىڭ تەرگەۋشىسى مۇقاەۆ تەرەڭ زەرتتەپ, ماعجاننىڭ قىلمىسى جوق ەكەنىن دالەلدەيدى, بىراق اقتاي المايدى. تەرگەۋ قورىتىندىسىندا ءدال سولاي «قىلمىسى جوق» دەپ جازىلعان. بىراق قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ باسقارماسى بەرگەن قورىتىندىدا: «ماعجان جۇمابايدىڭ شىعارماشىلىعى, نەگىزىنەن, كونتررەۆوليۋتسياشىل» دەپ جازىلعان. سوندىقتان ءىستى قىسقارتۋعا بولمايدى دەپ جازعان. ال تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنىڭ پروكۋرورى 1937 جىلعى ۇكىمگە پروتەست جازىپ, تاعى ءبىر پروكۋرور تەكسەرىپ, «ماعجان جۇمابايدىڭ ەشقانداي قىلمىسى جوق» دەپ اقتايدى. «ءتىپتى ماعجان جۇماباي جاپونيانىڭ شپيونى بولدى دەگەن ەشبىر ءىز جوق, ويدان شىعارىلعان» دەپ جازادى دا, ءىستى قىسقارتادى. الگى مۇقاەۆ دەگەن تەرگەۋشى ماعجاننىڭ جازىقسىز ەكەنىن بىرنەشە رەت دالەلدەيدى, بىراق اقتاۋ جاعىنا كەلگەندە «قازاقستان جازۋشىلارىنا» قارسى تۇرا المايدى. كگب باستىعىنىڭ ورىنباسارى ارىستانبەكوۆ تە اقتاۋعا دارمەنسىز بولىپ, ەرىكسىز قول قويىپ بەكىتكەن. ءتىپتى پروكۋرور «جاپون شپيونى» دەگەن سوزگە قاتىستى قۇجاتتا بىلاي جازىپتى: «كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاۋىپسىزدىك قىزمەتىندە مۇنداي مالىمەت جوق. ماعجان تۇگىل, باسقالاردا دا: «كەڭەس وداعىندا جاپونيانىڭ شپيونى بولىپتى» دەگەن اقپارات مۇلدەم كەزدەسپەيدى. مۇنىڭ ءبارى قىپ-قىزىل جالا». ءسويتىپ, پروكۋرور ءىستى جابۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ كگب-سىنا حات جازادى. ونى العان كگب-داعىلار «ماعجاننىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى ءوز پىكىرلەرىڭىزدى بەرىڭىزدەر» دەپ قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا حات جولدايدى. سول كەزدە جازۋشىلار وداعىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى ءابدىلدا تاجىباەۆ قول قويعان قورىتىندى قۇجاتتا: «ماعجاننىڭ بارلىق شىعارمالارىنىڭ ءتۇپ نەگىزى – كونتررەۆوليۋتسيالىق, سوندىقتان دا ونى اقتاۋعا بولمايدى» دەپ جازعان. قازاق كسر حالىق جازۋشىسى, عىلىم دوكتورى, پروفەسسور ءا.ءتاجىباەۆ زامانداس-قانداستارىنىڭ قورلىعى مەن كەكەسىن مازاعىنا ۇشىراعان ماعجاننىڭ پۇشايمان پەندەشىلىكتەن 1925 جىلى جازعان «توقساننىڭ توبى» دەگەن ولەڭىنە قارسى شىعىپ, ۇلى اقىننىڭ جەر باسىپ جۇرگەنىن كوپ كورىپ, قارعاپ-سىلەگەن ەدى. 1989 جىلى شىققان «جۇماباەۆ ماعجان شىعارمالارى: ولەڭدەر, پوەمالار, قارا سوزدەر» اتتى كىتابىنا العىسوز جازعان ول زامانا جەلى قالاي سوقسا, سولاي جىعىلعانى تۋرالى: «بۇل مەنىڭ دە, مەنى تاربيەلەپ سويلەتكەن اعالارىمنىڭ دا تاريح الدىنداعى كەشىرىلمەيتىن كۇناسى ەدى» دەيدى. ياعني قۇلاعىن قالاي بۇراسا, سولاي سويلەگەن پاتەفون دەگەن اسپاپ بولعانىن مويىنداعانىنا دا شۇكىر. بىراق قازىرگى قازاق حالقىن ولشەۋسىز اۋىر قاسىرەتكە ۇشىراتقان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن زامانىندا بۇل «پاتەفونداردىڭ» جاي عانا سايراپ قويماعانىن, ءوز ارىپتەستەرى مەن قانداستارىنىڭ ولىمىنە تىكەلەي قاتىستى ەكەنىن بۇگىنگى ۇرپاق بىلۋگە ءتيىس. كونتررەۆوليۋتسيونەر دەپ رەۆوليۋتسياعا, قوعامدىق قۇرىلىسقا قارسى قولىنا قارۋ الىپ كوتەرىلگەن ادامدى ايتادى. ال ماعجاننىڭ شىعارمالارىنىڭ ەشقايسىسىنان ونداي قارسىلىق كورمەيسىز. قارسىلىق ماعجاننىڭ باسپاسوزدەگى بيلىكتىڭ جۇمىسىن سىناعان ماقالالارىندا بولعان. جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەر, اۋىلداعى شولاق بەلسەندىلەر ەڭبەكشى حالىقتىڭ اقىسىن جەپ, ءبىزدىڭ جەڭىپ العان اۆتونوميامىزعا, ورناتىپ العان وكىمەتىمىزگە, قازاققا زيانىن تيگىزىپ جاتىر دەپ جازعان. بىزدە وسى پسيحولوگيا قازىر دە بار. مىسالى, ءسىز ءبىزدىڭ قوعامدى پاراقورلىق جايلاپ كەتتى دەپ جازساڭىز, «ءاي, مىناۋ تاۋەلسىزدىككە قارسى جۋرناليست ەكەن» دەپ كىنالايدى. سول كەزدە ماعجانعا جابىلعان جالانىڭ قانداي بولعانىنا كوزىڭىز جەتەدى. ءبىز ءتىپتى: «اقىن بولعان سوڭ, بىردە بولماسا بىردە «كومپارتيا قۇرىسىن!», «لەنين قۇرىسىن!» دەپ جازعان شىعار» دەپ ويلايمىز. بىراق ماعجاندا ونداي سوزدەر جوق. ونىڭ سەبەبىن ايتايىن. كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بولعاننىڭ وزىندە, ماعجان سياقتى جوعارى ءبىلىمدى, ۇلكەن ينتەللەكتۋال, زيالى ادام بيلەپ-توستەپ تۇرعان قۇرىلىمعا, بيلەۋشى پارتياعا جۇدىرىق الا شىقپايدى. «كاجدايا ۆلاست زاششيششاەتسيا» دەگەن ءسوز بار. ول «مىنا بيلىك قۇرىسىن!», «وسى بيلىكتى قۇرتايىق!» دەپ جازۋ ءۇشىن حات تانىمايتىن قاراڭعى بىرەۋ بولۋى كەرەك. كوردىڭىز بە, ماعجاننىڭ زامانداستارىنىڭ وسىعان دا ميى جەتپەگەن عوي! قانداي ۇلكەن قيانات دەسەڭىزشى؟! وسىنى ساكەن سەيفۋللينگە قاتىستى دا ايتار ەدىم.
– ماعجان تۋرالى كوپ ايتىلدى, كوپ جازىلدى, الدا دا جازىلادى. بىراق بۇگىنگى ۇرپاق ماعجاننىڭ تراگەدياسى دەگەندى ءبىلۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن.
– 1919 جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ لەنينگە جازعان حاتى بار. مەن وسى حاتتى وزىمشە قازاقشالادىم. سوندا احاڭ: «ءبىز كەڭەس وكىمەتىن قۇردىق. بيلىكتى قولعا الدىق. قازاق حالقى قۋاندى, لەنين جولداس! كوممۋنيستەرگە بۇكىل دۇنيەنى بەردىك. ال كوممۋنيستەر دەگەن كوبەيىپ كەتتى. ءۇمىتىمىز تاس-تالقان بولدى. ادىلەتسىزدىك قازاقتىڭ سالت-ساناسىن, تاريحي دامۋ جولىن جويىپ جاتىر. ءسىز قۇرىپ بەرگەن كازرەۆكومنان ەشتەڭە شىعاتىن ءتۇرى جوق. ءبىزدىڭ جاڭا وكىمەتكە دەگەن مەسەلىمىزدى قايتارىپ, ماڭدايىمىز تاسقا ءتيىپ وتىر» دەپ جازادى. ماعجاندىكى دە ءدال وسىنداي ۇستانىم. ونىڭ ادال اقىندىق جۇرەگى, اپپاق پەرىشتە نيەتى ورىندالماي قالىپ, تۇمان باسىپ كەتتى. «الدىمىزدا كەلەشەك جوق, حالقىمىز نە بولادى؟» دەپ قايعىردى. «قالا مەن دالا» دەگەن ولەڭىندە: «قالا دەگەن قازاقتى بۇزىپ بولدى تۇگەل, بىرىنشىدەن, ىلعي ساۋدا, ەكىنشىدەن, وتىرىك, ءبىرىن-ءبىرى الداۋ جانە تاعى سول سياقتى. سوندا قازاقتىڭ اڭعال دالاداي كەڭ جۇرەگى, ساف اۋاداي تازا كوڭىلى – ءبارى لايلانىپ بارا جاتىر» دەپ جانى كۇيزەلىپ جازادى. ول ورىس سامودەرجاۆيەسى قۇلاپ, ورنىنا جاڭا وكىمەت كەلۋىن قولدادى, قازاققا جاقسىلىق كەلەتىنىنە سەندى. الايدا مەملەكەت بيلىگىن زاڭسىز باسىپ العان بولشەۆيكتەردىڭ دە, ورىس ەمەس حالىقتارعا جايلى بولا قويمايتىنىن قايران اقىن تۇسىنگەن جوق ەدى. مەن وسىنى پاراللەل جاساپ, بۇگىنگى زامانعا كەلتىرەمىن. ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزگە قۋاندىق. الايدا قوعامدى جاپپاي پاراقورلىق جايلادى. بازبىرەۋلەر ويلاپ قالار «تاۋەلسىزدىكتىڭ بەرگەنى وسى ما؟» دەپ. ءبىر شارۋاڭدى شەشۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە اقشا بەرۋىڭ كەرەك. تاۋەلسىزدىك العان سوڭ اقشاسى بارلار – ادام, اقشاسى جوقتار ادام بولماي قالدى. وكىنىشتى-اق! الاش زامانىندا كەڭەس دەگەنىڭ شەتىنەن بيۋروكرات, تورەشىل, جوق-جىتىكتىڭ موينىنا ءمىنىپ العان, جۋاستار ءالى تاياق جەپ ءجۇر, جۋاندار ءالى مىقتى بولسا, قازىرگى كۇيىمىز وسىعان ۇقساس. ءوز باسىم ەكى زاماندى كورگەن ادام رەتىندە وسىلاي تۇسىنەمىن. ەندى سىزگە قازاقستانداعى رەپرەسسيانىڭ تاريحىنا بايلانىستى تاعى ءبىر قايعىلى جاعدايدى ايتايىن. جالپىعا ءمالىم, 1929-36 جىلدارى رەپرەسسيانىڭ العاشقى تولقىنىندا 42 قايراتكەر قامالدى. مۇحتار اۋەزوۆ, ءالىمحان ەرمەكوۆ 3 جىل شارتتى جازامەن امان قالدى. «قاتەلەرىن» مويىنداپ, گازەتتەرگە جازدى, وزدەرىن-وزدەرى ايىپتادى. وسى جەردە مىناداي ماسقارا بولعان. الماتىنىڭ تەرگەۋشىلەرى قىلمىستىق ءىستى ءبىتىرىپ, ماسكەۋگە بەكىتۋگە جىبەرەدى. تىزىمدەگى جيىرما ادامنىڭ ىشىندە ماعجان بار. ماسكەۋ بۇل تەرگەۋدىڭ قورىتىندىسىن ماقۇلداماي: «تۇتقىنداعىلاردى تۇگەل بوساتىڭدار, ولاردىڭ قىلمىسى تولىق دالەلدەنبەگەن» دەگەن نۇسقاۋ بەرەدى. بىراق الماتى بۇعان كەلىسپەيدى. ماسكەۋگە بىرىنەن سوڭ ءبىرى ەكى تەلەگرامما جىبەرىپ: «ەگەر بۇلار سوتتالماي امان قالسا, قازاقستانداعى سوتسياليزم قۇرىلىسىنا بوگەت جاسايدى» دەپ جازادى. ماسكەۋ ەرىكسىز ماقۇلداعان بولىپ, قول قويادى. اتىلعاندارى اتىلىپ, اتىلماعاندارى جەر اۋدارىلىپ, سولوۆەتس لاگەرىنە كەتتى عوي. قيسىن مىناداي, ەگەر ولار 1930 جىلى سوتتالماسا, 1937 جىلى دا اتىلمايتىن ەدى. ويتكەنى 1938 جىلى اتىلعاندار سول 1929-30 جىلدارى قامالعاندار ەدى عوي. ءدال وسى ەپيزودتىڭ كۋاگەرى, سول قۇجاتتاردى اشىپ, جاريالاعان پروفەسسور – الاشتىڭ ارداقتى ۇلى تۇرسىن جۇرتباي. بىراق تۇرسىننىڭ جازعاندارىن شۇقشيىپ وقىعان كىم بار؟ قايران دۇنيە!
