قازىر توقەتەرىن ايتاتىن ادەبيەت قاجەت

باس شاھاردا ازيا قالامگەرلەرىنىڭ ءبىرىنشى فورۋمى ءوتتى. وعان ازيا قۇرلىعىنان شىققان اقىن-جازۋشىلار جينالدى. سول فورۋم بارىسىندا بەلگىلى پروزاشى, حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى قۋاندىق تۇمەنبايمەن كەزدەسىپ, ادەبيەت تۋرالى اڭگىمە وربىتكەن ەدىك.

ەركىن جازۋ دەگەندى تۇسىنگەن جوقپىز

– قۋاندىق اعا, العاشقى ءسوزىمىزدى ءوزىڭىز قاتىسقان فورۋمنان باستاساق. ايتۋلى جيىننان نە وي ءتۇيدىڭىز, قانداي اسەر الدىڭىز؟
– شىن مانىندە, بۇل كوپتەن كۇتكەن فورۋم بولدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا 1973 جىلى ازيا جانە افريكا ەلدەرى جازۋشىلارىنىڭ كونفەرەنتسياسىنىڭ وتكەنى بار. ودان بەرى دە قانشاما جىلدار ءوتتى. ادەبيەت تە العا دامىدى. بۇل جيىندا بۇگىنگى كوركەمسوز ونەرىنىڭ ءبىراز پروبلەمالارى قوزعالدى. پاكىستاننان, تاتارستاننان, موڭعوليادان, ازەربايجاننان كەلگەن جازۋشىلار ءوز پىكىرلەرىن اشىق ايتتى. ودان وزىمىزدەن قالامگەرلەر دە كەنجە قالعان جوق. قازاقتا «ادامنىڭ ءجۇزىن ءبىر كورگەن ولجا» دەگەن ءسوز بار. فورۋمدا قانشاما اقىن-جازۋشىلاردى كورىپ, ولارمەن قاۋقىلداسىپ, ءبىر مارقايىپ قالدىم. وسىنىڭ ءوزى ماعان ۇلكەن اسەر ەتتى. جازۋشىلاردىڭ كوپ پىكىرلەرى: «ەندى ءبىز كەڭەس وداعىنىڭ قۇرساۋىنداعى ەل ەمەسپىز. ەركىن جازايىق, ەركىن سويلەيىك, ەشكىمنەن قورىقپايىق» دەگەنگە توقايلاستى.
– ءسىز تار قىسپاقتان شىعۋ كەرەك دەيسىز. ەلىمىز ەگەمەندىك العانىمىزعا وتىز جىل بولىپ قالدى. سودان بەرى قازاق ادەبيەتى قىسپاقتان شىقپادى ما؟
– قازىر كىتاپ شىعارۋ قيىن شارۋا ەمەس. اقشاسى باردىڭ ءبارى كىتاپ شىعارادى. بىراق ادەبيەتتەگى ەركىن جازۋ دەگەندى تۇسىنگەن جوقپىز. ءبىز دە باياعى سوتسرەليزمنىڭ قالدىعى جەتەدى. دۋلات يسابەكوۆ سوزىندە «پوست­مودەرنيزم دەگەن ءبىر اعىم شىقتى» دەدى. «مودەرنيزم, پوست­مودەرنيزم» دەگەن اعىم بۇرىننان بار. قازاق جازۋشىلارى ونى ەندى ءتۇسىنىپ كەلە جاتىر. جازۋشى بولعاننان كەيىن ول اعىمنان قۇر قالماۋىمىز قاجەت. ءبارىن يگەرۋىمىز كەرەك. مىسالى, ءبىز جاپون ادەبيەتىن جاقسى بىلەمىز. ولاردىڭ ادەبيەتى بىزدەن مىقتى دەپ ايتا المايمىن. ولار دا ەركىندىك بار. ومىرگە ەركىن قارايدى. ريۋ مۋراكاميدىڭ «دەتي يز كامەرى حرانەنيا» دەگەن كىتابىن وقىدىم. تەلەگرافتىق ستيلمەن جازادى. فورۋمدا ءبىر شەشەن: «قازىر ءۇش بەتتىك رومان, ءبىر بەتتىك اڭگىمەلەر» بار دەدى. ەۋروپادا بارى – بار. بىراق ءبىز قۇلاش-قۇلاش سۋرەتتەۋ­دى جاقسى كورەمىز. سودان قۇتىلا الماي كەلەمىز. قازىر توقەتەرىن ايتاتىن ادەبيەت قاجەت. وعان ەندى اياق باسىپ جاتىرمىز.

حالقىمىزدىڭ تازا ءتىلى جوعالىپ بارادى

– سوندا بىزگە ەۋروپا ادەبيەتىنىڭ ءۇردىسى ەندى كەلىپ جاتىر ما؟
– ءيا, سولاي. ءبىز نەگىزى باتا بەرگىش حالىقپىز. كوپ سويلەيمىز.
– وسى قاعيدانى ءوزىڭىز ۇستاناسىز با؟
– ادەبيەتتى ءبىر كىسىدەي وقىدىم. ادامنىڭ تابيعاتى ءارتۇرلى. ءوزىم قىسقا جازعاندى جاقسى كورەمىن. ومىرىمدە «بەكەتتەگى بەيكۇنالار» دەگەن 200 بەتتىك ءبىر رومان جازدىم. حيكايات­تارىمنىڭ دا كولەمى شاعىن. چەحوۆ «قىسقالىق – تالانتتى قارىنداسى» دەپ بەكەر ايتپاعان. قازىرگى وقىرماندار ۇزاق دۇنيەنى وقىمايدى.
– اڭگىمە جانرىڭىزدا وزگەشە قولتاڭباڭىز بار. بۇگىنگى قازاق اڭگىمەسى تۋرالى نە ايتاسىز؟
– قازىر اڭگىمەنى جاقسى جازىپ جۇرگەن جىگىتتەر بار. اڭگىمە جازعانمەن ونىڭ تابيعاتىن, جانرلىق ەرەكشەلىگىن تۇسىنبەيتىندەر دە كوبەيدى. بىردە جازۋشىلار وداعىنىڭ جيىنىندا اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى تۋرالى ءسوز قوزعادىم. مىسالى, بۇگىندە اڭگىمەگە «ليفت», «بيليارد», «مينيستر» دەپ تاقىرىپ قويادى. كەزىندە سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ «قىلاۋى» شىققاندا «جۇلدىز» جۋرنالىنان كەزەكتەسىپ وقىدىق. قازىرگى جاستاردا حالقىمىزدىڭ شىنايى, تازا ءتىلى جوعالىپ بارادى. ونىڭ سەبەبى: ەپيكالىق شىعارمالاردى ەمەس, گازەتتىك ماقالالاردى عانا وقيدى. قازاق ادەبيەتىندە بەيىمبەت مايلين, تاكەن الىمقۇلوۆ, سايىن مۇراتبەكوۆ, تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ, ديداحمەت ءاشىمحانۇلى سەكىلدى قالامگەرلەردىڭ ءتورت اياعىن تەڭ باسقان اڭگىمەلەرى بار. ەرتەدە ديداحمەت ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىز ستۋدەنت كۇنىمىزدە «ارمان قاناتىندا» دەگەن جاس جازۋشىلاردىڭ جيناعىنا ەندى. بەردىبەك سوقپاقباەۆ سول كىتاپقا العىسوز جازىپ, ەكەۋمىزدى اتاپ وتكەن. ونى ايتىپ وتىرعانىم: جاستاردى جازۋعا ستۋدەنت كەزىنەن باۋليتىن بەردىبەك اعامىز سەكىلدى اقىلشى قاجەت. قازىر ونداي جاناشىر ازاماتتار از. اركىم ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ ءجۇر.
– بەردىبەك اعا سەكىلدى جاستارعا قامقورلىق جاسادىڭىز با؟
– مەن ون جىلدان بەرى جاستارعا ارنالعان «ۇركەر» ادەبي جۋرنالىنىڭ رەداكتورىمىن. «ۇركەر-ءۇمىت» دەگەن بايقاۋ ۇيىمداستىرىپ, تالاي تالانتتى جاستاردى ادەبيەت بايگەسىنە ۇكىلەپ قوس­تىق. جىلت ەتكەن ءۇمىت وتى بارلاردان كومەگىمدى اياعان ەمەسپىن.

كىتاپ ەشقاشان ولمەيدى

– كوركەم شىعارمالارىڭىزدا ايەلدىڭ تابيعاتى مەن جانىن شەبەر سۋرەتتەيسىز. بۇل تاقىرىپقا قالاي كەلدىڭىز؟
– مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «بايبىشە – توقال» پەساسىن وقىپ تاڭعالدىم. يۆان بۋنين دە ايەل جايىندا كوپ جازدى. دوستوەۆسكي دە بۇل تاقىرىپقا قالام تەربەدى. ورىس­تىڭ دانىشپان جازۋشىسى لەۆ تولستويدىڭ اننا كارەنيناسىن ەندى ءتۇسىنىپ كەلە جاتىرمىن. ايەل الدىمەن اناڭ مەن ومىرلىك سەرىگىڭىز عوي. ايتەۋىر, وسى تاقىرىپ جانىما جاقىن.
– ادەبيەتتىڭ بولاشاعى نە بولادى دەپ ويلايسىز؟
– «ماسكەۋ كوز جاسىنا سەنبەيدى» دەگەن فيلمدە تەلەوپەراتور «20 جىلدان كەيىن تەاتر دا, كىتاپ تا بولمايدى, تەك تەلەۆيزور قالادى» دەپ ايتقاندا, وعان قىز قارسى شىعاتىن ەدى عوي. مەنىڭ ويىمشا, كىتاپ ەشقاشان ولمەيدى. «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى باستالعاندا اقىن ليۋبوۆ شاشكوۆا ەكەۋ­مىز سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا باردىق. سوندا رەسەيمەن شەكارالاس ورنالاسقان مامليۋت اۋدانىندا بولدىق. وقىرماندارمەن كەزدەسۋدە ولار بىزگە «كىتاپتارىڭىزدى نەگە جىبەرمەيسىزدەر؟» دەپ سۇرادى. مەن ولارعا باسپادان شىققان كىتابىمدى ءوزىم دۇكەننەن ساتىپ الاتىنىمدى ايتتىم. بۇرىن كىتاپ تاراتۋ مەكەمەسى جۇمىس ىستەدى. قازىر ونىڭ ءبارى جوق. ءوزىم سايتتان, كومپيۋتەردەن ەشنارسە وقي المايمىن. كىتاپتىڭ ءيىسىن يىسكەپ وقىعانعا نە جەتەدى؟!
– ءبىراز كىتاپتارىڭىز جارىق كوردى. سونىڭ ىشىندە قايسىسىن ۇناتاسىز؟
– 1982 جىلى شىققان «قايىڭ ساپتى كەتپەن» دەگەن العاشقى جيناعىمدى ىستىق كورەمىن.
– نۇر-سۇلتان قالاسىنا قوناق بولىپ كەلىپ وتىرسىز. ەلوردا تۋرالى ايتىپ وتسەڭىز؟
– بۇل قالاعا 1978 جىلى «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن كەلىپ ەدىم. كۇز ايى بولاتىن. كۇن سۋىق. قازىر باس قالامىز وزگەرىپ, كوركەيىپ كەتكەن. مادەني شاھارعا اينالعان. اۋاسى دا تازا, جانعا جايلى. ەلوردانىڭ بولاشاعى زور دەپ ويلايمىن.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت, اعا!