مەملەكەت باسشىسىنىڭ بيىلعى جولداۋىنىڭ نەگىزى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋعا باعىتتالعانى بەلگىلى. بۇل رەتتە جاستاردىڭ ءبىلىم الۋىنا, جۇمىسقا ورنالاسۋىنا, سونىمەن قاتار الەۋمەتتىك تۇرعىدا قورعالۋىنا ءمان بەرىلىپ وتىر.
مەنىڭشە, جاستاردىڭ ءتالىم-تاربيەسىنە ەرەكشە ماڭىز بەرىلسە, ولاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ومىرگە بەيىمدەلۋى دە جەڭىل بولادى دەپ ويلايمىن. بىلە بىلسەك, ۇلتتىق تاربيە العان ادامنىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتادى. ولار وبال, ساۋاپ, ەل الدىنداعى بورىش دەگەن ادامي قۇندىلىقتارعا تەرەڭ ءمان بەرەدى. ۇلكەندى سىيلاۋ, كىشىگە ىزەت ءبىلدىرۋ قاسيەتتەرىن بويلارىنا سىڭىرگەن. ءاربىر قازاق وسىنداي قاسيەتتەردى وزدەرىنىڭ بالالارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ بويلارىنا سىڭىرە بىلگەن. قازاق بالالارى قاشاندا «تاربيە تال بەسىكتەن باستالادى» دەگەن قاعيدامەن ءوستى. قازاق جاستارى دەگەندە نەگىزىنەن اۋىلدا تۋىپ, كىشكەنتاي كۇنىنەن اتا-اجەلەرىنىڭ باۋىرىندا ءوسىپ, اق پەن قارانى ايىرىپ, مەكتەپكە دەيىن-اق جاقسى تاربيە مەن ۇلتتىق سالت-داستۇرگە قانىعىپ وسكەن قىزدار مەن بوزبالالار ويىمىزعا ورالادى. مەكتەپ قابىرعاسىندا دا ولاردىڭ بويىنا سىڭىرگەن ءبىلىم مەن اسىل قاسيەتتەرى جان-دۇنيەسىنەن, ادامدارمەن قارىم-قاتىناسىنان, ءوزىن-ءوزى ۇستاي بىلۋىنەن كورىنىپ تۇرادى. كەيىن وقۋعا ءتۇسۋ ءۇشىن قالاعا كەلگەندە دە, توسىلىپ قالمايدى. ولار ۇلكەن قالانىڭ مادەني, عىلىمي جەتىستىكتەرىن مەڭگەرىپ الۋعا ۇلكەن قۇلشىنىسپەن كىرىسىپ, جاڭا ورتاعا تەز بەيىمدەلىپ كەتەدى.
ال بۇگىندە زامان, قوعام وزگەردى. نارىق زامانىنىڭ ءوز زاڭدارى بار. قازىرگى جاستاردىڭ وي-ساناسى دا وزگەردى. ولار جايباراقات جۇرە بەرۋگە بولمايتىن قوعامنىڭ كەلىپ جەتكەنىن سەزدى. ەلدەگى ساياسي-الەۋمەتتىك جاعداي جاستاردىڭ بولاشاعىنا ۇلكەن اسەر ەتەتىنى ءسوزسىز.
سونداي-اق بۇگىنگى تاڭدا جاھاندىق وزگەرىستەر بارلىق سالت-ساناعا, داستۇرگە ەلەۋلى ىقپال ەتۋدە. ول ۇلتتىڭ تانىم-بولمىسىن, پسيحولوگياسىن وزگەرتىپ بارا جاتىر. نارىقتىڭ قاتال زاڭىنا وراي بارا-بارا كەزدەسە قالعاندا, جارقىلداپ امانداساتىن, پاك جۇرەكتى, اقپەيىلدى اۋىل بالالارىن كورە الماي قالامىز با دەپ تە ويلايمىن.
قازاقتىڭ تامىرى اۋىل ەدى. ال قازىر اۋىلداردا جاستار قالماي بارادى. اۋىلداردا كوبىنە زەينەت جاسىنداعى اتا-اجەلەر تۇرىپ جاتىر. بۇرىن ولاردىڭ اۋلاسىندا مالى, شاڭىراعاندا ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى بالا-شاعاسى, نەمەرە, شوبەرەلەرى بولاتىن. ادامعا ەڭ قاجەتى جۇمىس قوي. جۇمىس بولماعان سوڭ, ەڭبەككە جارامدى جاستار ناپاقا ىزدەپ ۇلكەن قالالارعا كەتتى. ىشكى كوشى-قون, جۇمىسسىزدىق ءبىر كەزدەرى بەرەكەسى تاسىعان اۋىلداردىڭ قاڭىراپ قالۋىنا الىپ كەلدى.
ناقتى ءبىر ماماندىعى جوق اۋىلدان كەلگەن جاستار بازارلاردا اربا سۇيرەتىپ ءجۇر. كەيبىرى «ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابىلار» دەپ قۇرىلىستا ەڭبەك ەتۋدە. امال جوق, ارزان جۇمىسقا جالدانادى. تابىستارى تاماعىنان ارىلمايدى. سول سەبەپتى ولاردىڭ جاعدايلارى وتە ناشار. ءۇي-كۇيى جوق, قالانىڭ شەتىندەگى ارزان پاتەرلەردى, جەر كەپەلەردى نە ساياجايلاردى جالعا الىپ تۇرادى. كۇندەلىكتى تاماعى مەن كيىمدەرىنە دە اقشا جەتپەيدى. بىرەۋلەر ولاردى «اۋىلدان قالاعا نەگە كەلەدى؟» دەپ سوگۋى مۇمكىن. اۋىلدا جاقسى جۇمىس بولسا, بۇلاي قالا كەزىپ جۇرمەس ەدى عوي!
جاستار – ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز. سوندىقتان ولارعا جاعداي جاساۋدى كەشەندى تۇردە ويلاستىرعان ءجون. وتكەن جىلى ەلباسىمىز 2019 جىلدى جاستار جىلى دەپ جاريالادى. بۇل جاستار ساياساتى تۋرالى جاڭا كوزقاراس قالىپتاسۋىنا جول اشىپ, قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەردى شەشۋگە ىقپال ەتىپ, قوعامعا كۇردەلى وزگەرىستەر الىپ كەلەدى دەپ ۇمىتتەنىپ وتىرمىز. جاستاردىڭ ەل قاتارلى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن جاعداي جاسالىپ, جاس وتباسىلارعا قولجەتىمدى پاتەرلەر بەرىلسە ەكەن, ولار اركىمنىڭ ۇيىندە كىرىپتار بولىپ جۇرمەسە ەكەن دەپ ويلايمىز. وتباسىن اسىراۋىنا جەتەتىن قارجى تاباتىنداي جۇمىسى بولۋى قاجەت.
ءبىز كەڭەس داۋىرىندە ەڭبەككە ارالاستىق. مەن سول زاماندى اڭساپ وتىرعانىم جوق. الايدا ول كەزدە جۇمىسقا ورنالاسقان جاستارعا مىندەتتى تۇردە جاتاقحانادان ورىن بەرەتىن ەدى. وتباسى بولسا, سول جاتاقحانانىڭ ءبىر بولمەسىن يەلەنەدى. ءۇيدىڭ كەزەگىنە تۇرادى. بىرنەشە جىلدان كەيىن, كوپ جاعدايدا قۇرىلىسشىلار بەس جىلدان سوڭ وزدەرى سالعان ۇيدەن پاتەر الاتىن ەدى.
پاتەرمەن قامتۋ ماسەلەسى قالانىڭ عانا مىندەتى بولماۋى ءتيىس. «ۇكىمەت نە قالا اكىمدىگى نەگە ءۇي سالىپ بەرمەيدى؟!» دەپ قاراپ وتىرا بەرمەۋ كەرەك. ءاربىر مەكەمە مەن ۇجىمعا ءزاۋلىم ءۇي سالىپ الۋ قيىن شىعار. دەگەنمەن جۇمىس بەرۋشى ءوز قىزمەتكەرلەرى ءۇشىن تۇراتىن جەردى دە ويلاستىرعانى ءجون. سوندىقتان نارىق زامانىندا بارلىق مەملەكەتتىك, بيۋدجەتتىك جانە كوممەرتسيالىق مەكەمەلەر, زاۋىتتار مەن كاسىپورىندار وزدەرىنىڭ ادامدارىن ورنالاستىراتىن جاتاقحاناسى بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ايتپەسە, جاستار قازىر بىرنەشە پاتەر الىپ العان قالتاسى قالىڭ ادامداردىڭ ۇيلەرىن جالعا الىپ, بار تاپقان اقشالارىن سولارعا بەرىپ ءجۇر.
مۇمكىندىگىنە قاراي كەز كەلگەن مەكەمە, كاسىپورىن, ساۋدا ورتالىقتارى وزدەرىنىڭ جۇمىسشىلارى مەن قىزمەتكەرلەرىنە شاعىن جاتاقحانا سالىپ الاتىن بولسا, تۇرعىن ۇيمەن قامتۋ ماسەلەسى اناعۇرلىم ءتيىمدى شەشىمىن تابار ەدى. وسىنداي ءتاسىل كوپ ەلدەردە بار. مۇنداي جوباعا قالا اكىمدىگى دە قولداۋ بىلدىرەدى دەپ ويلايمىن. قالا باسشىلىعى جەر ۋچاسكەسىن تەگىن بەرىپ, كارىز قۇبىرلارىن تارتىپ بەرسە, ورتاق ءىستىڭ ناتيجەسى مول بولماق.
مىسالى, ەۋروپا ەلدەرىن الايىق. نورۆەگيادا, دانيادا قۇرىلىسشىلاردى جانە جەتەكشى مامانداردى جۇمىسقا ورنالاسقان كۇنىنەن باستاپ جالدامالى پاتەرمەن قامتاماسىز ەتەدى. پاتەرگە تولەيتىن اقىسىن مەكەمە وتەيدى. ەگەر قۇرىلىسشى, بريگادير, شەبەر ءوز جۇمىستارىن ساپالى اتقارىپ, ءۇش جىل سەنىمدى تۇردە ەڭبەك ەتسە, ولارعا جالعا الىپ وتىرعان پاتەرلەرىن تەگىن بەرەدى. نورۆەگيادا سولاي. ال دانيادا جالعا بەرىلەتىن پاتەردىڭ 60-70 پايىزىن مەكەمە تولەيدى, ال قالعانىن قۇرىلىسشى وتەيدى. وسىنداي قولجەتىمدى تاسىلدەردى ءبىزدىڭ ەلدە دە قولدانۋعا بولماي ما؟ ابدەن بولادى!
جالپى, قۇرىلىس سالاسىندا زاڭعا سايكەس كەلتىرەتىن جايتتار وتە كوپ. قۇرىلىستى پايدالانىپ, كوبىرەك قارجى جاساۋدىڭ جولىن جاساپ العاندار دا بار. قولدانىستاعى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەردى جەتىلدىرىپ, سىبايلاس جەمقورلىققا جول بەرىلمەيتىن, اشىق قۇرىلىس الاڭى بولۋى ءتيىس. مىنە, سوندا قوعام دا دۇرىس داميدى, جاستارىمىز دا ەل قاتارلى ءومىر ءسۇرىپ, ەڭبەگىنە قاراي تولىققاندى جالاقى الاتىن بولادى. بۇل ىستە تۇبەگەيلى رەفورما قاجەت.
قازاقتىڭ دارىندى اقىنى
ماعجان جۇمابايۇلى: «مەن جاستارعا سەنەمىن!» دەدى. سول ايتقانداي, مەن دە وتباسىندا اتا-انا تاربيەسىن كورگەن قازاق جاستارى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تىرەگى بولادى دەپ سەنەمىن. ۇكىمەت جاستاردىڭ ىزگى ارماندارىنىڭ ورىندالۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ, العا باسۋىنا جول اشىپ, عىلىمدا, ەڭبەكتە ولاردىڭ بىلىكتىلىگى مەن قابىلەتىن باعالاي ءبىلۋى قاجەت. اقىلدى, ءبىلىمدى, ىسكەر, العىر جاستاردىڭ ەرتەڭگى كۇنى ەل سەنىمىن اقتايتىنىنا ەشقانداي كۇمانىمىز جوق.
ماقسوت مۇحاتوۆ,
قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى
قۇرىلىسشىسى, ەڭبەك ارداگەرى
نۇر-سۇلتان قالاسى
