مۇنىڭ الدىندا ءبىز جاھاننىڭ ءىرى شاھارلارىندا تازالىق ساقتاۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىستاردىڭ تاجىريبەسى تۋرالى اڭگىمەلەگەن ەدىك. ەندى سول قالالارداعى تازالىقتى قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا سىرتقا شىعارىلاتىن قوقىستاردىڭ سودان كەيىنگى تاعدىرى جايىنا نازار اۋدارعىمىز كەلەدى.
قازىر كەز كەلگەن ورتا دەڭگەيلى قالانىڭ سىرتىنداعى كۇل-قوقىس توگەتىن ورىنداردا جىل سايىن الدەنەشە جۇزدەگەن مىڭ توننا تۇرمىستىق زاتتار قالدىقتارى جينالىپ قالىپ جاتادى. ولاردىڭ قورشاعان ورتا مەن ادامعا تيگىزەتىن زالال-زارداپتارى دا از ەمەس. جەردە جاتىپ بۇزىلعان سول ۇيىندىلەردەن اۋاعا قانشاما ۋلى-ءزارلى ءيىس تارايدى, جان-جاققا ۇشىپ ءتۇسىپ, سۋ مەن توپىراقتى بۇلدىرەدى. سوندىقتان سوڭعى جىلدارى الەمنىڭ ءىرى ورتالىق قالالارىندا وسى شوگىندى شوعىردى قالدىقسىز كادەگە جاراتۋ, تەحنولوگيالىق جولمەن قايتا وڭدەپ, وندىرىستىك نەگىزدە باسقا نارسەلەر جاساپ شىعارۋ قىزۋ قولعا الىنىپ جاتىر.
بيىلعى جىلدىڭ باسىندا ماسكەۋ ماڭىنداعى اتى بارىمىزگە جاقسى ماعلۇم ۆولوكولامسك قالاسى ماڭىنداعى «يادروۆو» كۇل-قوقىس پوليگونى اينالانىڭ ەكولوگيالىق احۋالىن كۇرت ناشارلاتىپ جىبەرۋىنە بايلانىستى توتەنشە جاعداي جاريالاندى. ناۋرىزدا ماسكەۋ تۇبىندەگى دميتروۆ اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى «نەپەينو» قوقىس ورنىنا بايلانىستى دابىل قاقتى. وتكەن جىلعى جازدا بالاشيحا قالاسىنىڭ تۇرعىندارى وسىنداي سەبەپپەن ءتىپتى ۆلاديمير پۋتينگە دەيىن شاعىم جاساعان بولاتىن. وسىدان كەيىن جەرگىلىكتى بيلىك بۇل ماسەلەنى جەدەلدەتىپ شەشۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرۋگە كوشتى.
شىنتۋايتىنا كەلگەندە, قالا ماڭىنداعى كۇل-قوقىستارعا بايلانىستى تۋىندايتىن مۇنداي پروبلەمالاردىڭ الدىن الۋعا بولا ما؟ بولادى ەكەن. ەكولوگتار كوبىنە-كوپ بۇعان جاۋاپ رەتىندە شۆەتسيانىڭ تاجىريبەسىن العا تارتادى. بۇل ەلدە كۇل-قوقىستار مەن تۇرمىستىق قالدىقتاردىڭ 99 پايىزى جيناپ اكەتىلەدى. شۆەدتەر مۇنىمەن شەكتەلمەي, كورشى ەلدەردىڭ قاڭسىقتارىن دا ساتىپ الاتىن بولىپ شىقتى. وسىعان وراي, قوڭسىلارىنان قوقسىق ساتىپ الاتىن بولسا, وزدەرىندە قالاتىن 1 پايىزدى بۇلار قايدا جىبەرەدى دەگەن ورىندى ساۋالدىڭ تۋاتىنى دا انىق. سويتسەك, بۇل ولاردىڭ وڭدەۋلەرىنە كونبەيتىن پلاستيكالىق ىدىستار ەكەن. ولاردى الەمدە تەك قىتاي عانا وڭدەۋدەن وتكىزە الادى. اسپان استى ەلىنىڭ تەحنولوگتارى مۇنداي ىدىستاردى جاھاننىڭ بارلىق اۋماعىنان دەرلىك الىپ تۇراتىن كورىنەدى. كەشەگى اقش–قىتاي «ساۋدا سوعىسى» كەزىندە مۇحيتتىڭ ارعى جاعالاۋىنداعى ەل پوليەتيلەن قالدىق زاتتارى الىنباي, ءبىراز قينالىپ قالعانعا ۇقسايدى.
شۆەتسيانىڭ وزىندە جالپى كۇل-قوقىستارىنىڭ شامامەن 50 پايىزدايى عانا قايتا وڭدەلەدى. ال كورشى ەلدەردەن ساتىپ الۋعا ءماجبۇر بولاتىنى – قالعان بولىگى قوقسىق جاعاتىن زاۋىتتاردىڭ سۇرانىسىن قامتاماسىز ەتە المايدى ەكەن. سول سۇرانىس تولماسا, ءوندىرىس توقتاپ قالادى. شۆەدتەردىڭ قالدىقپەن كۇرەستەگى بۇل تاجىريبەسى قولداۋعا تۇرادى. بىراق الەمدە قوقىستار كولەمى جىلدان-جىلعا كوبەيىپ كەلەدى. ماماندار تۇرمىستىق قاتتى قالدىقتار مولشەرى جىلىنا 3 پايىزعا ارتىپ كەلە جاتقانىن ايتادى.
قازىرگى كەزدەرى ءتىپتى جاھاندا قوقىس جيناۋشىلاردىڭ دا ءوز قالاسى بار. ول ەگيپەت استاناسى – كاير قالاسىنىڭ شەت جاعىن الىپ جاتىر. قالاشىق «مانشيات-ناسير» دەپ اتالادى. قونىس 1969 جىلى كاير اكىمشىلىگى بارلىق قوقىس جيناۋشىلارعا قالدىقتاردى موكاتتام قىراتىنىڭ جانىنا اپارىپ توگۋدى مىندەتتەگەن سوڭ پايدا بولعان. كەيىن مانشيات-ءناسيردىڭ كوشەلەرىن كۇل-قوقىس باسىپ كەتكەن. مۇندا تۇراتىن ەر كىسىلەر مەن ايەلدەر, بالالار كەلگەن قالدىقتاردى سۇرىپتاۋمەن اينالىسادى. سول ءىس بارىسىندا ءبىر وتباسى پلاستيكالىق ىدىستاردى جيناۋعا ماماندانسا, كەلەسىسى كارتون بۇيىمداردى ىرىكتەيدى. وسىلايشا كۇل-قوقىستار قالاشىعىنىڭ تۇرعىندارى وسى جەردەن مەتالل, شىنى, قاعاز بۇيىمداردى قايتا وڭدەۋگە جونەلتىپ تۇرادى. ولار قالدىقتاردى ەسەك نە ات جەگىلگەن اربامەن تاسيدى. ءار اربانىڭ ۇستىنە بيىكتىگى ءۇش مەترگە جەتەتىن قالدىقتار تيەلەدى.
كۇل-قوقىستار پروبلەماسى اقش-تا دا ۋاقىت ۇزاعان سايىن ايرىقشا ۋشىعا ءتۇستى. ميچيگان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماماندارى امەريكادا قاتتى تۇرمىستىق زاتتار قالدىقتارىنىڭ 1960 جىلدان 2014 جىلعا دەيىنگى كوبەيۋ ديناميكاسىن جاساپ شىققان. سوندا باستاپقى جىلعى 88,1 ملن توننا كولەمنىڭ 2000 جىلعا قاراي 200 ميلليوننىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتكەنى انىقتالعان. ەلدە قالدىقتاردىڭ تەك 52 پايىزى پوليگوندارعا جىبەرىلسە, ولاردىڭ 12 پايىزى عانا قايتا وڭدەۋدەن وتكىزىلەدى.
رەسەيدە جىل سايىن 3,8 ملرد تونناعا جۋىق ءتۇرلى قالدىقتار پايدا بولادى. ولاردىڭ ىشىندەگى قاتتى تۇرمىستىق زاتتار قاڭسىعى 63 ملن توننانى قۇرايدى. نەگىزىنەن, تاماق قالدىقتارىنان, پلاستماسسالاردان, شىنىلاردان, توقىما بۇيىمداردان, كارتون مەن قاعازدان تۇراتىن بۇلار ەلدەگى ءار تۇرعىنعا جىلىنا 450 كيلودان كەلەدى. ولاردىڭ ءبارى دە قايتا ءوڭدەۋگە جاتادى. بىراق كۇل-قوقىستى سۇرىپتاپ جۇرگەن ەشكىم جوق. ونىڭ ورنىنا ءۇيىندىنى قالانىڭ سىرتىنا شىعارىپ تاستاۋ الدەقايدا وڭاي. سوندىقتان ەلدە قايتا وڭدەۋدەن وتەتىن قالدىقتاردىڭ مولشەرى 4 پايىزدان اسپايدى.
وسىلايشا بۇگىنگى تاڭدا كۇل-قوقىستار ءۇيىندىلەرىمەن كۇرەس الەم قالالارىنىڭ بارلىعىندا دەرلىك ەڭ وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. ونى جۋىر ماڭدا جەڭۋدىڭ مۇمكىن ەمەس ەكەنى بايقالادى. بىراق ماماندار اۋىزدى قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ, قاراپ وتىرا بەرۋگە بولمايتىنىن دا ايتادى. وپتيميستەر بۇل رەتتە كۇل-قوقىستاردىڭ اسا باعالى رەسۋرستار كوزىنە اينالاتىنىن العا تارتادى. سەبەبى تابيعاتتىڭ قازبا بايلىقتارى تاۋسىلعان نەمەسە ولاردىڭ قالدىقتارىن ءوندىرۋ رەنتابەلدىلىگىن جوعالتقان كەزدە جۇرتتىڭ كوبى شىعىنى از, شىعىمى كوپ كۇل-قوقىستار ۇيىندىلەرىن رەتتەۋمەن شۇعىلداناتىن كاسىبي ماماندار بولا باستايدى.
بۇدان بۇرىن ءبىز جاپونيا قالالارىندا تۇرمىستىق قالدىقتاردىڭ قالاي رەتتەلىپ تۇراتىنى تۋراسىندا جازعان ەدىك. ەندى قالا سىرتىنداعى كۇل-قوقىستاردى جاپپاي قايتا وڭدەۋ جۇرگىزىلگەن كەزدە ولاردى الدىن الا سۇرىپتاپ وتىرۋدىڭ قاجەتتىلىگى ايرىقشا قاتتى بىلىنە باستايتىنى دا انىق. سول كەزدە كۇنشىعىس ەلىنىڭ جۇرتى قولدانىپ جۇرگەن ىزگى ىستەرگە كەڭىنەن جول اشىلاتىن بولسا كەرەك. ولاي دەيتىنىمىز, جاپوندار تۇرعىن ۇيلەر كەشەندەرى جانىنداعى كۇل-قوقىستار جاشىكتەرىنە وزدەرى اكەلگەن قالدىقتاردى قالاي بولسا سولاي تاستاي بەرمەي, ولاردى ءوز تەكتەرىنە قاراي «شىنى», «قاعاز», «پلاستيك» دەگەن سىندى جازۋلارى بار ىدىستارعا سالادى. بۇل وسى قالدىقتاردى قالا سىرتىنداعى پوليگوندارعا وسى رەتتەرىنە قاراي ءبولىپ ورنالاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ءوز كەزەگىندە اتالمىش ءادىس قالدىق زاتتاردى سودان ءارى سۇرىپتاپ اكەتۋگە كوپ جەڭىلدىك اكەلەدى.
بۇگىندە الەمدە بۇرىن وسىنداي ۇيىندىلەردىڭ ورىندارى بولعان جەرلەردى قايتا جاڭعىرتىپ شىعۋدىڭ ناتيجەسىندە ولاردى ادام تانىماستاي وزگەرتىپ جىبەرۋدىڭ دە كوپتەگەن دەرەكتەرى بار. ماسەلەن, كانار ارالدارىنداعى سانتا-كرۋس-دە-تەنەريفە قالاسى ماڭىنداعى قاراۋسىز قالعان جەر مەن كۇل-قوقىس ءۇيىندىسى ورنىنان «پالمەۋت» اتتى پارك بوي كوتەرىپ شىققان. قازىر تەنەريفەنىڭ مۇحيت جاعالاۋىندا ءجۇرىپ كەلە جاتىپ, جاسىل جەلەك جامىلعان توبەشىكتى كورگەن ادام ونىڭ 70-جىلدارى بيىكتىگى 40 مەترگە دەيىن جەتەتىن قوقىس پوليگونى بولعانىن ءتىپتى كوزگە ەلەستەتە الماس ەدى. جەلدىڭ ۇيىتقي سوققان كەزىندە ءيىس-قوڭىمەن بىرگە ءارتۇرلى قالدىقتارى كۋرورتتى قالاعا قاراي ۇشاتىن «جيىركەنىشتى جەر» ينجەنەر-اگرونوم مانۋەل كابالەورونىڭ باستاماشىلدىعىمەن قىسقا مەرزىم ىشىندە بيىك پالمالار ساپ تۇزەپ, ەتەگى كوك شالعىنعا كومىلگەن كەرەمەت بوتانيكا باعىنا اينالىپ شىعا كەلدى. مۇنداي جاعىمدى جايتتار گەرمانيانىڭ دۋيسبۋرگ كەنتىندە دە تىركەلدى. اقش-تىڭ نيۋ-يورك قالاسىندا سونداي جولمەن «فرەشكيللس-پارك» قاتارعا قوسىلدى. جالپى, مۇنداي وقيعالار تاعى ونشاقتى قالادا ورىن الدى.
كۇل-قوقىس پوليگونىمەن كۇرەس ءبىزدىڭ قازاقستان قالالارى, سونىڭ ىشىندە استانا ءۇشىن دە تاڭسىق ەمەس. مۇنداي پروبلەمالار بىزدە دە جەتكىلىكتى. ەندى ونى شەشۋ جەرگىلىكتى بيلىك پەن ولارداعى ەنتۋزياست مامانداردىڭ وي-قيالدارىنىڭ شەڭبەرىنە قاراي جۇزەگە اساتىن بولسا كەرەك.
