جاھاندىق دەڭگەيدەگى وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى – ەكولوگيا. تۋعان ولكەنىڭ فلوراسى مەن فاۋناسىن قورعاۋ جانە ساقتاۋدىڭ ماڭىزى ارتىپ كەلەدى. وسى باعىتتاعى جۇمىستارعا بايلانىستى قويعان سۇراقتارىمىزعا استانا قالاسى قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە تابيعاتتى پايدالانۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى ءاليا قوجاباەۆا جاۋاپ بەردى.
– باسقارمانىڭ فۋنكتسيونالدىق مىندەتى قانداي؟ سۇراقتى وسىدان باستاساق.
– ءبىزدىڭ باسقارمانىڭ مىندەتى اۋقىمدى. ەكوجۇيەدەگى تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋىنا جاۋاپ بەرىپ, ەكولوگيالىق اپاتتاردىڭ الدىن الۋعا جاۋاپتىمىز. ماسەلەن, قۇرىلىس ۋچاسكەسىنىڭ استىنداعى جەر قويناۋىندا پايدالى قازبالاردىڭ جوق ەكەنى نەمەسە ماڭىزى تۋرالى قورىتىندى بەرەمىز. ءبىزدىڭ قىزمەتكە پايدالى قازبالار جاتقان اۋماقتاردى سالۋعا جانە II ساناتتاعى وبەكتىلەرگە اسەر ەتۋگە ەكولوگيالىق رۇقسات بەرۋ جاتادى. سونداي-اق جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار جۇزەگە اسىراتىن مەملەكەتتىك ەكولوگيالىق ساراپتامانىڭ قورىتىندىسىن بەرۋ, ءتىپتى اعاشتى كەسۋدىڭ قاجەتتىلىگىن انىقتايمىز. قاۋىپتى وندىرىستىك وبەكتىلەردى سالۋعا, كەڭەيتۋگە, رەكونسترۋكتسيالاۋعا, جاڭعىرتۋعا جانە جويۋعا ارنالعان جوبالىق قۇجاتتاماعا كەلىسىم بەرۋ باسقارمانىڭ قۇزىرەتىنە كىرەدى. بۇل جۇمىستار اۋقىمدى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى ءارى ايماقتىڭ دامۋىندا شەشۋشى ءرول اتقارادى.
– وسى باعىتتاعى قىزمەتتىڭ ساپاسىنا توقتالساڭىز.
– جىل باسىنان بەرى 613 مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتىلدى. ونىڭ ىشىندە II ساناتتاعى وبەكتىلەرگە اسەر ەتۋگە ەكولوگيالىق رۇقسات بەرۋ 218-گە جەتتى. جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ مەملەكەتتىك ەكولوگيالىق ساراپتاما قورىتىندىسى – 391, قۇرىلىس ۋچاسكەسىنىڭ استىنداعى جەر قويناۋىندا پايدالى قازبالاردىڭ جوعى نەمەسە ماڭىزى تۋرالى قورىتىندىسى 4-ءتى قۇرادى.
بيىل گاز وتىنىنا 320 رەسمي تاكسي قىزمەتى اۋىستى. قالانىڭ كوممۋنالدىق كاسىپورىنىنىڭ 1200 اۆتوكولىك قۇرالىنىڭ 854-ءى گاز-موتورلى وتىنعا كوشتى. سونداي-اق گاز باللوندى جابدىققا 28 مىڭ جەكە اۆتوكولىك قۇرالى اۋىستىرىلدى (2014 جىلدان 2022 جىلعا دەيىن)
مەملەكەتتىك قىزمەت ساپاسىن ارتتىرىپ, جەمقورلىق تاۋەكەلىن ازايتۋدا سالانى تسيفرلاندىرۋ – ماڭىزدى مىندەت. بۇگىندە elicense.kz پورتالى ىسكە قوسىلىپ, تۇتىنۋشىلار اۆتوماتتاندىرىلعان قىزمەت ءتۇرىن الادى.
– قازىرگى وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى – اتموسفەرالىق اۋانىڭ لاستانۋى. بۇعان استانا قالاسى بويىنشا ءسىز باسقاراتىن مەكەمە جاۋاپتى. سولاي ما؟
– راسىندا, بيوسفەرادا قالىپتى تىرشىلىككە قاجەتتى جاعدايدى ساقتاۋ كۇردەلەنىپ كەلەدى. اسىرەسە دامۋشى ەلدەردەگى ءوندىرىس ورىندارى اۋانى قاتتى لاستاۋدا. ورماندى القاپتار ازايىپ, جەر بەتىندە تاقىر جەرلەر مەن ءشولدى اۋماقتار پايدا بولۋدا. بارىنەن بۇرىن مۇزدىقتاردىڭ كولەمى ازايىپ, ترانسشەكارالىق وزەندەردىڭ سۋى تارتىلىپ, سۋدىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ورىن الا باستادى. مۇحيتتار مەن تەڭىزدەردە توننالاپ قالدىق زاتتار قالقىپ ءجۇر. مۇنىڭ ءبارى ەكولوگيالىق ماسەلەنى قۇردەلەندىرە تۇسۋدە.
ەندى اۋانىڭ لاستانۋىنا كەلەتىن بولساق, سوڭعى 3 جىلدا اتموسفەرانى لاستاۋشى زات 9 پايىزعا وسكەنىن كورۋگە بولادى. سونىڭ ىشىندە ەڭ كوپ ۇلەس كولىككە تيەسىلى. ياعني اۆتوموبيل كولىگىنىڭ قوزعالتقىشىنان شىعاتىن قالدىق گازدىڭ ۇلەسى 53 پايىزعا تەڭ. جەو 31 پايىزدى قۇرايدى.
– دەمەك, اۋانىڭ لاستانۋىندا كولىك پەن جەو جوعارى كورسەتكىشكە يە.
– سولاي! ماسەلەن, جەو جىلىنا 55,6 مىڭ توننا (30,6 پايىز), كولىكتەن جىلىنا 55,1 مىڭ توننا (30,3 پايىز) قالدىق شىعادى. اۆتونومدى قازاندىق, ءوندىرىس, كاسىپورىن جانە ت. ب. جىلىنا 33,4 مىڭ توننا (18,3 پايىز), جەكە سەكتوردان جىلىنا 37,8 مىڭ توننا (24 پايىز) اۋانى لاستاۋشى گاز شىعادى.
– استانا قالاسىنداعى اتموسفەرالىق اۋانىڭ لاستانۋ دەڭگەيى قالاي؟
– ەلوردادا زاۋىتتار كوپ ەمەس. باس قالاعا تابيعي گاز كەلدى. ونىڭ ۇستىنە, استانانىڭ جان-جاعىندا تابيعي پوليس – ورماندى القاپتار بار. قىستا قالىڭ قار تۇسەدى. ۇنەمى جەل تۇرىپ, اۋا ماسساسى الماسىپ تۇرادى. مۇنىڭ ءبارى سالىستىرمالى تۇردە اتموسفەرانىڭ ادامعا جايلى بولۋىنا اسەر ەتەدى. قالانىڭ اتموسفەرالىق جاي-كۇيىن باقىلاۋدى «قازگيدرومەت» رمك-نىڭ 10 بەكەتى جۇرگىزەدى.
باس قالادا شامامەن 1 ميلليون 400 مىڭ اعاش, ال «جاسىل بەلدەۋ» اۋماعىندا 14 ميلليون جاسىل جەلەك وسەدى. 2021 جىلى 1 ميلليون جاسىل جەلەك وتىرعىزىلدى. 2022 جىلعى 1 قاراشاداعى جاعداي بويىنشا وتىرعىزىلعان اعاشتار سانى 449331 مىڭعا جەتتى
– اۋانى كوپ مولشەردە لاستايتىن كولىكتىڭ سانى جىل وتكەن سايىن ارتىپ كەلەدى. گاز كەلدى, دەگەنمەن جەو ءداستۇرلى كومىر جاعۋدان ءالى ارىلعان جوق. اتموسفەرانى شامادان تىس لاستاۋدان ساقتاۋ باعىتىندا قانداي جۇمىس جۇرگىزۋدەسىزدەر؟
– اۋانى لاستاۋشى زاتتاردى ازايتۋ ماقساتىندا بىرقاتار شارانى قولعا الدىق.
بىرىنشىدەن, گازداندىرۋ (جەو, جەكە سەكتور) ءىسى. بۇل اتموسفەراعا زۆ شىعارىندىسىن جىلىنا 39,3 مىڭ تونناعا تومەندەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى (جەكە سەكتوردان جىلىنا 19,3 مىڭ تونناعا, جەو-دان جىلىنا 20,0 مىڭ تونناعا).
ەكىنشىدەن, كولىكتىڭ ەكولوگيالىق تازا ءتۇرىن ەنگىزۋدى جالعاستىرۋ. قالانىڭ قوعامدىق كولىگى رەتىندە ەلەكتر اۆتوبۋستارىن ەنگىزۋ بويىنشا قاناتقاقتى جوبا ىسكە اسۋدا. «№1 اۆتوبۋس پاركى» اق-تە 661 بىرلىك قوعامدىق كولىك بار. بيىل 100 «Yutong» ماركالى ەلەكترواۆتوبۋس ساتىپ الىندى. قالعان 561 اۆتوبۋس ەۋرو-5 ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىك ستاندارتىنا سايكەس كەلەدى. قالادا حالىقارالىق ساپا ستاندارتىنا سايكەس كەلەتىن «FALCON M. ADI» ۇلگىسىندەگى III بۋىندى ەلەكتر اۆتوبۋسى بار, قازىرگى زامانعى جالپىقالالىق ماڭىزى بار ساياباقتىڭ قۇرىلىسى جۇرگىزىلۋدە.
ۇشىنشىدەن, كولىكتەردى گازعا كەزەڭ-كەزەڭىمەن اۋىسۋىنا باسىمدىق بەرىپ, ەسكى كولىكتى جاڭا ەكولوگيالىق ماشينالارعا اۋىستىرۋ جۇزەگە اسىرىلادى (ەۋرو-5, ەۋرو-6 كلاستى). ماسەلەن, بيىل گاز وتىنىنا 320 رەسمي تاكسي قىزمەتى اۋىستى. قالانىڭ كوممۋنالدىق كاسىپورىنىنىڭ 1200 اۆتوكولىك قۇرالىنىڭ 854-ءى گاز-موتورلى وتىنعا كوشتى. سونداي-اق گاز باللوندى جابدىققا 28 مىڭ جەكە اۆتوكولىك قۇرالى اۋىستىرىلدى (2014 جىلدان 2022 جىلعا دەيىن).
ەلوردادا اۆتوكولىك قۇرالدارىنىڭ ەكولوگيالىق مونيتورينگى بويىنشا قاناتقاقتى جوبا جۇرگىزۋدەمىز. پوليتسيا دەپارتامەنتىمەن بىرلەسكەن مەموراندۋم جاسادىق. ءتورت ءموبيلدى ەكولوگيالىق پوست قالاعا كىرۋگە نەگىزدەلدى.
بيىل 22143 كولىكتەن شىعاتىن گازداردىڭ ۋىتتىلىعى تەكسەرىلدى, جىل سوڭىنا دەيىن 23769 كولىكتى قامتۋ جوسپاردا بار.
– الدىمىزداعى ۇلكەن مىندەتتىڭ ءبىرى – تۇرعىنداردىڭ ەكولوگيالىق مادەنيەتىن كوتەرۋ. ونسىز قالانىڭ تازارۋى قيىن. وسى باعىتتا قانداي جۇمىس بار؟
– دۇرىس ايتاسىز, حالىقتىڭ ەكولوگيالىق مادەنيەتى قورشاعان ورتانىڭ تازالىعىن ساقتاۋدا شەشۋشى رولگە يە. بۇل باعىتتا ءتۇرلى اكتسيالار ۇيىمداستىرىپ, قالا تۇرعىندارىن بەلسەندى قاتىسۋعا شاقىرامىز. 266 مىڭنان اسا ادامدى قامتىعان «بىرگە – تازا قازاقستان!» رەسپۋبليكالىق اكتسياسى مەن «تابيعاتتا قوقىس جوق!» جالپىۇلتتىق اكتسياسىن ەرەكشە اتاۋعا بولادى.
تازالىقتى ساقتاۋدا تۇرمىستىق قاتتى زاتتاردى تاستايتىن ارنايى كونتەينەرلەردىڭ بولۋى دا ماڭىزدى. بۇگىندە ەلوردادا 5000-نان استام كونتەينەر الاڭىندا 17 مىڭ كونتەينەر ورنالاستىرىلدى. سونىڭ ىشىندە 4137 دانا قۇرعاق زاتتاردى جيناۋعا ارنالعان سارى كونتەينەر, 10190 دانا دىمقىل فراكتسيانى جيناۋعا ارنالعان جاسىل جانە مەتالل كونتەينەر, 308 دانا پلاستيك جيناۋعا ارنالعان سارى كونتەينەر, 648 دانا قۇرامىندا سىناپ بار قالدىقتى جيناۋعا ارنالعان قىزعىلت سارى كونتەينەر, 1300 دانا نان ءونىمىنىڭ قالدىعىنا ارنالعان جاسىل كونتەينەردى قۇرايدى.
ءساۋىر ايىنان باستاپ ەلوردادا قاناتقاقتى رەجيمدە حالىقتىڭ نان قالدىعىن قايتا وڭدەۋ جوباسى ىسكە قوسىلدى. ينۆەستور ءوز قاراجاتى ەسەبىنەن قالادا 1300 دانا كونتەينەر ورناتتى. تاۋلىگىنە 1 تونناعا جۋىق نان قالدىعىن جينايدى.
– بارەكەلدى! حالقىمىزدا «اس اتاسى – نان» دەگەن ۇلاعات بار. كەيىنگى جىلدارى ءار جەردە شاشىلىپ جاتقان نان ونىمدەرىن كورىپ كوڭىلىمىز جىلايتىن. ال تۇرمىستىق قاتتى زاتتاردى وڭدەۋدى جولعا قاشان قويامىز؟
– بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردى جوققا شىعارا المايمىز. 2012 جىلى ەلوردا اۋماعىندا پايدا بولعان قالدىق زاتتاردى وڭدەۋ كەشەنى جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ ءبىر جىلداعى قۋاتى – 250 مىڭ تونناعا جۋىق. كەشەندە قالدىقتار سۇرىپتالادى جانە بريكەتتەلەدى. وندا ورتا ەسەپپەن تاۋلىگىنە 1000 تونناعا دەيىن قتق قابىلدايدى.
سۇرىپتاۋ پروتسەسىندە پلاستيك بوتەلكەلەر, قارا جانە ءتۇستى مەتالل, پلاستيكتىڭ بارلىق ءتۇرى, پوليەتيلەن, پوليپروپيلەن, جەڭىل قوقىس فراكتسيالارى, ورگانيكالىق قالدىقتار بولىنەدى جانە سۇرىپتالادى. ال سۇرىپتالعان زاتتار قايتا وڭدەۋگە جىبەرىلەدى. بۇل ءونىم ءارى قاراي وڭدەۋ ءۇشىن مامانداندىرىلعان كاسىپورىندارعا ساتىلادى.
ءتورت جىلدا ەلوردادا قايتا وڭدەلەتىن شيكىزاتتى سۇرىپتاۋ ۇلەسى 2,5 ەسەگە جۋىق ءوستى (2019 جىلى – 7 پايىز, 2022 جىلى – 17 پايىز). قايتا وڭدەۋگە جاتپايتىن زاتتار كومۋ ءۇشىن پوليگونعا شىعارىلادى.
قازىرگى ۋاقىتتا قتق پوليگونى 2-ۇياشىعىنىڭ تولىمدىلىعى 1,4 ملن توننادان اسادى. وسىعان بايلانىستى پوليگوننىڭ 3-ۇياشىعىنىڭ قۇرىلىسىن جوبالاۋ جۇمىسى باستالدى.
– تۇرمىستىق قاتتى زاتتاردان بولەك, قۇرىلىستان شىعاتىن قالدىقتار دا بار. ولاردى قالاي كادەگە جاراتۋداسىزدار؟
– 2021 جىلى قۇرىلىس قالدىقتارىن قايتا وڭدەۋ جانە كادەگە جاراتۋ ۇلەسىن ارتتىرۋ ءۇشىن «سولتۇستىك جوتاسى» قۇرىلىس قالدىعىن قايتا وڭدەۋگە ارنالعان الاڭنىڭ قۇرىلىسى اياقتالدى.
الاڭدا قۇرىلىس قالدىقتارىن (اسفالت, كىرپىش, بەتون جانە ت. ب.) وڭدەۋگە ارنالعان قۋاتى جىلىنا 196000 شارشى مەتر ۇساقتاۋ كەشەنى, جۇكتەمە ولشەۋ كەشەنى, اۋدانى 0,5 گا ءتۇسىرۋ الاڭى جانە اۋدانى 7,4 گا قالدىقتاردى جيناۋعا ارنالعان ۇياشىق ورناتىلدى. قازىرگى ۋاقىتتا الاڭدى كەيىننەن ساتىپ الۋ قۇقىعىنسىز سەنىمگەرلىك باسقارۋعا بەرۋ بويىنشا كونكۋرس جۇرگىزىلۋدە.
– باسقارمانىڭ مىندەتىنە كىرەتىن اسا جاۋاپتى مىندەتتىڭ ءبىرى – سۋ رەسۋرستارىن لاستانۋدان ساقتاۋ. قازىر وزەن-كولدەردىڭ لاستانۋىمەن قاتار, سۋىنىڭ تارتىلۋى ۇلكەن ماسەلەگە اينالدى.
– جىل سايىن سۋ رەسۋرستارىنىڭ لاستانۋىن بولدىرماۋ ماقساتىندا ەسىل وزەنىندە, اقبۇلاق جانە سارىبۇلاق وزەندەرىندە بىرقاتار تابيعات قورعاۋ ءىس-شاراسىن جۇرگىزەمىز. ولار: سۋ ايدىنىنىڭ سۋ بەتىن جانە وزەن ارناسىن تازارتۋ, سۋ قويماسىنىڭ ارناسى بويىنشا وسىمدىك-تامىر جامىلعىسىن الىپ تاستاۋ, ءشوپ پەن قامىستى شابۋ, ەسىل وزەنىنىڭ ءتۇبىن تۇنبا شوگىندىلەرىنەن تازارتۋ جۇمىسى.
قازىر وتتەگىمەن قانىقتىرۋ جانە ەلوردا سۋ ايدىندارىندا بالىقتاردىڭ قاتىپ قالۋىن بولدىرماۋ ماقساتىندا تۇنشىعۋعا قارسى ءىس-شارالار (اەراتسيا) جۇرگىزىلۋدە.
قازان ايىنىڭ باسىندا ەسىل وزەنىن بالىقتاندىرۋ شاراسى قولعا الىنىپ, 100000 اق امۋر جانە 96798 تۇقى بالىعى جىبەرىلدى.
سۋ ايدىنىنا «Chlorella vulgaris SKO A RKM-0870» سۋسپەنزياسىن ەنگىزۋدى قامتيتىن «اقبۇلاق اعىنىن بيولوگيالىق رەمەدياتسيالاۋ (وڭالتۋ)» بويىنشا پيلوتتىق جوبانى ىسكە قوستىق.
– ەگەر جەر بەتىندە اۋا بولماسا, ادام ءبىر سەكۋند تا ءومىر سۇرە المايتىنى اقيقات. ال اۋانىڭ تازالىعىن ساقتاۋدا ورمان القابىنىڭ ماڭىزى زور. مۇنى كەز كەلگەن ادام بىلەدى. ەلوردانىڭ جان-جاعىندا ورمان وركەن جايىپ كەلەدى. جالپى اۋماعى قانشا؟
– باس قالادا شامامەن 1 ميلليون 400 مىڭ اعاش, ال «جاسىل بەلدەۋ» اۋماعىندا 14 ميلليون جاسىل جەلەك وسەدى. 2021 جىلى 1 ميلليون جاسىل جەلەك وتىرعىزىلدى. 2022 جىلعى 1 قاراشاداعى جاعداي بويىنشا وتىرعىزىلعان اعاشتار سانى 449331 مىڭعا جەتتى.
قازىرگى ۋاقىتتا ەلوردا اۋماعىندا جاسىل جەلەكتەردىڭ جاي-كۇيىن تۇگەندەۋ جانە ورمان-پاتولوگيالىق تەكسەرۋ جۇمىسى جۇرگىزىلۋدە.
تۇگەندەۋ كەزەڭى اياقتالعاننان كەيىن «ەلوردانى كوگالداندىرۋ تۇجىرىمداماسىن» ودان ءارى ازىرلەۋ ءۇشىن «ەلوردانىڭ جاسىل جەلەكتەر ءتىزىلىمىن» قۇرۋ جوسپارلانۋدا.
ەلوردانىڭ شەتكى اۋماقتارى – ۇركەر, كوكتال, ينتەرناتسيونالنىي, جەلەزنودوروجنىيدا قوعامدىق كەڭىستىكتەر سالۋعا كوڭىل ءبولىنىپ, 358,4 گەكتاردى قامتيتىن 3 ساياباق پەن 18 گۇلزار سالىندى.
– ءسىز باسقارمانىڭ نەگىزگى جۇمىسىنا زەرتتەۋ كىرەتىنىن ايتتىڭىز. وسىنى اشىپ بەرىڭىزشى.
– جاڭا ەكولوگيالىق كودەكسىنىڭ ەرەجەسىنە بايلانىستى «استانا قالاسىنىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ جونىندەگى 2023-2025 جىلعا ارنالعان ءىس-شارالار جوسپارىن» ازىرلەۋدى جۇرگىزۋدەمىز. بۇعان قوسا, باس قالانىڭ 2023-2028 جىلعا ارنالعان قورشاعان ورتا ساپاسىنىڭ نىسانالى كورسەتكىشىن دايىنداۋدامىز. ونداعى ماقسات – استانا قالاسىنىڭ قورشاعان جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ورتاسىنا شارۋاشىلىق جانە وزگە دە قىزمەتتىڭ تەرىس اسەرىن بولدىرماۋ جانە ازايتۋ.
سونىمەن قاتار كوممۋنالدىق قالدىقتاردىڭ ءتۇزىلۋ جانە جيناقتالۋ نورماسىن ەسەپتەۋ جانە تۇرعىن ءۇي قورى وبەكتىسىنىڭ بارلىق تۇرلەرىنە (قوقىس كونتەينەرىندە) كوممۋنالدىق قالدىقتىڭ ءتۇزىلۋ جانە جيناقتالۋ نورماسىن ەسەپتەۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋدەمىز. جۇمىستاردى ورىنداۋ كەستەسىنە سايكەس, ەسەپتەۋلەر مەن ولشەۋلەر ءبىر جىل ىشىندە (قىس, كوكتەم, جاز, كۇز) جۇرگىزىلىپ, 2023 جىلدىڭ سوڭىندا اياقتالادى.
