ەلورداداعى ۇلت رۋحانياتىنىڭ ءتورى سانالاتىن قاللەكي تەاترى ونەگەگە تولى جاقسى ءبىر باستامانى قولعا الدى. ونەر ورداسى جانىنان «تەاتر الەمى» اتتى سىرلاسۋ كلۋبى اشىلدى. وسى كلۋبتىڭ وتكەن جۇمادا تانىستىرىلىمى ءوتىپ, وعان العاشقى قوناق رەتىندە ««قوسىلعان قوس وزەن سەكىلدەنگەن» قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى تىلەكتەس اعامىزبەن ونىڭ زايىبى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى جۇماگۇل مەيراموۆا اپاي شاقىرىلىپ, تاماشا سىر-سۇحبات وتكىزدى. كەزدەسۋدى جاس تەاترتانۋشى ميراس ءابىل جۇرگىزىپ وتىردى.
كلۋبتىڭ اشىلۋىندا ءسوز العان ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ ديرەكتورى اسحات ماەميروۆ قاراشانىڭ العاشقى كۇنىمەن جۇپتاسىپ كەلگەن جۇماگۇل اپايدى مەرەيتويىمەن قۇتتىقتاپ, ونەر مايتالماندارىنا ىزگى لەبىزىن ءبىلدىردى.
بۇل كەزدەسۋدىڭ فورماتى اشىق سىرلاسۋ, وي ءبولىسۋ تاقىرىبىندا ءوتتى. تىلەكتەس اعا مەن جۇماگۇل اپاي ونەرگە كەلگەن كەزدەن باستاپ, وسى جولدا ۇلگى بولعان ارداقتى تۇلعالار جايىندا ەستەلىك ايتتى. ءبىز سول اڭگىمەنى ۇزىك-ۇزىك سىر رەتىندە بەرۋدى ءجون كوردىك.
تىلەكتەس مەيراموۆ:
– ءبىزدىڭ قايدا تۋعانىمىز, ونەر جولىن قالاي باستاعانىمىز تالاي سۇحباتتا ايتىلعان. بۇگىنگى ادامدى نە تولعاندىرادى, نە ويلاندىرادى؟ سول باعىتتا وي قوزعاعاندى ءجون كورەمىن. ويتكەنى تەاتر – قوعامنىڭ ايناسى. ءبىز الەمدى ازىرشە «اۋىز اشىپ, كوز جۇمدىراتىنداي» تەحنيكامەن تاڭعالدىرا الماي وتىرمىز. جەتىستىكتەرىمىز اراكىدىك بولسا دا بار, بىراق الەمدىك دەڭگەيدە تانىلعان نارسە جوق. ءبىز الەمدى ۇلتتىق ونەرىمىز, سالت-ءداستۇرىمىز ارقىلى عانا تاڭعالدىرامىز. قازاقتىڭ كيىز ءۇيىنىڭ قاسيەتىنە ەۋروپالىقتار قىزىعىپ قارايدى. «بۇل نە دەگەن دۇنيە؟!» دەيدى. قىستا جىلى, جازدا سالقىن, كوشكەندە الىپ جۇرۋگە دە ىڭعايلى. وسىنداي ءۇيدى كىم ويلاپ تاپقان؟» دەپ تامسانادى. وسىدان 4-5 جىل بۇرىن قاراعاندى تەاترى م.اۋەزوۆتىڭ «قاراگوز» سپەكتاكلىمەن ماكەدونياعا باردى. وعان ەۋروپانىڭ ءار تۇكپىرىنەن تەاترلار كەلدى. سوندا ءبىزدىڭ ونەرپازدارعا ءبىر تەاتر وكىلى كەلىپ: «سىزدەردە جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايتىن ءداستۇر بار دەيدى. سول ءالى كۇنگە ساقتالعان با؟» دەپ سۇراپتى. بىزدىكىلەر «بار, ءيا, ساقتالعان» دەپ جاۋاپ بەرەدى. سوندا ول: «وندا سىزدەر بولاشاعى بار حالىقسىزدار» دەپ تاڭعالىپتى. مىنە, ءبىز الەمدى وسىنداي ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزبەن تاڭداي قاقتىرامىز. تەاتر ءارتىسى ءۇشىن كورەرمەننىڭ وي-پىكىرى وتە قىمبات. ءبىر ءسات ولاردى دا تىڭداعىمىز كەلەدى. ول تەاترعا كەرەك. اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتپەي-اق قويايىن. ءبىزدىڭ ونەر ۇجىمى جىلدا ءبىر فەستيۆالعا قاتىسىپ, باس جۇلدەنى الىپ جاتادى. سونىڭ وزىندە كوڭىلىمىز تولماي جاتاتىن تۇستارىمىز جەتەرلىك. قالاي كورەرمەننىڭ كوڭىلىنەن شىعۋعا بولادى؟ قازىر «شوۋ» كوبەيگەن زامان بولدى. بىراق بىزگە وي سالاتىن, ادامدى تولقىتاتىن قويىلىمدار كەرەك.
* * *
– ءبىز وتە جاقسى مەكتەپتەن وتتىك. ءوزىم قازاق تەاتر ونەرىنىڭ ىرگەسىن قالاعان قاليبەك قۋانىشباەۆ اعامىز بەن راحيا قويشىباەۆا اپامىزدان باسقا تۇلعالاردى كوزىم كوردى. ولاردىڭ جۇرگەن ءجۇرىسى, سويلەگەن ءسوزى, ساحناداعى رولدەرىنىڭ ءوزى كەرەمەت ەدى. مىسالى, سەركە قوجامقۇلوۆ كەشكى جەتى جارىمدا بولاتىن قويىلىمعا ساعات بەستە كەلىپ, تاياعىمەن ساحنانى تىقىلداتىپ, تەكسەرىپ جۇرەدى. ەگەر ءبىر جەردەن اقاۋ كورىپ قالسا, دەرەۋ ساحنا ازىرلەۋشىلەردى شاقىرتىپ, رەتكە كەلتىرەتىن. قازىر قاراسام, سەراعاڭنىڭ سول كەزدەگى جاسى مەنەن كىشى. تەاتر تارلاندارىنىڭ اقىل-كەڭەستەرى دە بولەك ەدى. ولاردىڭ ارقايىسى ءبىر ەمەس, بىرنەشە كەشكە اڭگىمە بولادى. ءسابيرا مايقانوۆا اپامىزدىڭ ادامگەرشىلىگى, قامقورلىعىن سوزبەن جەتكىزە المايمىن. عاجايىپ اكتەر ءانۋار مولدابەكوۆتى تەك ساحنادان عانا كورۋ كەرەك. ول كوزى تىرىسىندە كوپتەگەن كينوعا ءتۇستى. كورەرمەن ونى قالاي قابىلداعانىن بىلمەيمىن, ءوز باسىم, ونى تەاترداعى رولدەرىمەن سالىستىرماس ەدىم. ءانۋاردىڭ جانكەشتىلىگى, تەمپەرامەنتى, ەڭبەكقورلىعىن بولەك ايتۋعا بولادى.
1985 جىلى ماسكەۋگە بارىپ «ۆانيا اعاي» قويىلىمىن قويدىق. وندا باستى ءرولدى ءانۋار سومدادى. ءانۋاردىڭ ويناعان بەينەسىن كورىپ ماسكەۋ سىنشىلارى اياعىنان تىك تۇرىپ, «مىناۋ قايدان شىققان ۇلى اكتەر؟» دەپ تامساندى. ول كىسى وتە ەموتسيونالدى بولاتىن. ەرتەمەن ءبىز جاتقان ەسىكتى قاعىپ جىلاپ ءجۇر. مەنى كوڭىلى تۇسسە «التىنىم», كوڭىلى تۇسپەسە «يتجەگىرىم» دەيدى. تەاتر سىنشىلارىنىڭ جوعارى باعالاعان پىكىرىن جەتكىزە الماي تولقىعانى جۇزىنەن كورىنىپ تۇر. ءانۋار اعا سونداي اكتەر ەدى. ونى وسىنداي ۇلى اكتەر بولعانى ءۇشىن جاقسى كورەمىن. العاش تەاترعا قابىلدانار كەزدە باسىمنان ءبىر قىزىق جاعداي ءوتتى. توردە الىپتاردىڭ ءبارى قازداي ءتىزىلىپ وتىر. اياق-قولىم ءدىر-ءدىر ەتىپ, ءسوزىمدى ۇمىتىپ قالماسام ەكەن دەيمىن. شاشىم ۇزىن بولاتىن. ءسويتىپ تۇرعاندا بىرەۋ شاشىمدى جۇلقا تارتىپ, «ونەردە كەيدە ناحال دا بولۋ كەرەك» دەپ ارتىمنان ءبىر تەپتى. سۇرىنە قابىنا ىشكە ەندىم. بۇرىلىپ قاراسام, ءانۋار ەكەن. كەيىن ەتىم ۇيرەنگەننەن كەيىن «نەگە تەپتىڭىز؟» دەپ سۇراسام, «مەن سەنىڭ قوبالجىپ تۇرعانىڭدى كوردىم» دەپ جاۋاپ بەردى. راسىندا, ءانۋار اعامنىڭ «ساباعىنان» بارلىق قورقىنىشىم بويىمنان كەتىپ قالدى. سويتكەن ارىس اعالارىمنىڭ ءبىرازى مارقۇم بولدى. سولاردان العان ءتالىم-تاربيەمىزدى قازىرگى جاستارعا ۇيرەتىپ ءجۇرمىز. ءبىزدىڭ كەزىمىزدە تەاترعا قابىلدانۋ قيىن بولاتىن. ءبىر جىلدا ءبىر بالا, اسىپ كەتسە ەكى بالا قابىلداناتىن.
* * *
– سەراعاڭ ەشقانداي وقۋ وقىماسا دا, وعان ونەر تابيعاتتان دارىعان. ازەكەڭ ونى تەاتردىڭ «قىزىل پاسپورتى» دەپ اتايتىن. ول كىسى كەلە جاتقاندا تەاتر ارتىستەرى تىك تۇرادى. ءبارىمىز قابىرعاعا جابىسىپ قالانا قالامىز. ەشكىممەن ۇرىسپايدى. ازىلدەپ, شۋاق شاشىپ جۇرەدى. بىردە مەن «انا – جەر-انا» قويىلىمىندا پوشتاشىنىڭ ءرولىن وينادىم. دايىندىق كەزىندە مەنىڭ ءرولىمدى شالىپ قالعان سەراعاڭ ەرىنبەي ساحناعا شىعىپ, وڭاشا شاقىرىپ: «ءاربىر ادامعا ءتان ءبىر ەرەكشە قيمىل-قوزعالىس بولادى. سەن شالدىڭ ءسوزىن دۇرىس ايتىپ شىقتىڭ. بىراق باسىنداعى قۇلاقشىننىڭ قۇلاعىن ەپتەپ تارتىپ قويساڭ, ول سەنىڭ رولىڭە قوسىمشا دەتال بولادى. ءسويتىپ, ول بەينە ەشكىمگە ۇقساماي شىعادى» دەپ ايتقانى ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى. الدىمىزداعى اعا-اپالارىمىزدىڭ ءبىر قاسيەتى – رەپەتيتسياعا باستان-اياق كەلىپ, كورىپ وتىرادى. سودان كەيىن وڭاشا «سەن سويتسەڭ قايتەدى؟» دەپ ويىن ايتادى. ەشقاشان بۇيىرىپ, «بىلاي ىستە» دەپ ايتىپ كورگەن ەمەس. سەركە اعامىزدىڭ سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعىن العان كۇنى دە ەسىمىزدە. سەمەيدە گاسترولدىك ساپاردا ءجۇرمىز. ارىپتەستەرىمنىڭ ءبارى «سەراعاڭ گەروي بولىپتى» دەپ شۋلاپ ءجۇر. تاڭەرتەڭ سالىپ ۇرىپ بولمەسىنە بارساق, كىشكەنتاي راديونى قۇلاعىنا تاقاپ ۇستاپ, تىڭداپ وتىر. ماسكەۋدەن اتاقتىڭ بەرىلگەنى تۋرالى ورىسشا حابارلاپ تۇر. ءبارىمىز جامىراپ قۇتتىقتاپ جاتىرمىز. «ەڭبەك, وسىنىڭ ءبارى ەڭبەك» دەپ اعانىڭ كوزىنەن جاسى دومالاپ بارادى. البىرت جاسپىز. سەراعا ەندى جۋىپ جىبەرمەيبىز بە دەسەك: «كەرەكپەيت. جاقسى اتاقتى جامان سۋمەن بىلعاپ كەرەكپەيت» دەدى. وسىنداي الىپتاردان ونەگە الدىق.
جۇماگۇل مەيراموۆا:
– مەن الماتىداعى ونەر ينستيتۋىندا قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىبي رەجيسسەرى اسقار توقپانوۆتىڭ توبىندا وقىدىم. ودان كەيىن اتاقتى شولپان جانداربەكوۆادان, ەسمۇقان وباەۆتان ءدارىس الدىم. اسقار اعا ساباق بەرىپ جۇرگەندە: «اقان سەرى قىزداردى بەس تۇرگە ءبولىپتى. ءبىزدىڭ جۇماگۇل سونىڭ بىرىنشىسىنە جاتادى» دەپ ايتىپ وتىراتىن. وقىپ جۇرگەندە تىلەكتەسكە اقاندى, ماعان اقتوتىنى ويناۋعا بەردى. كۇندە ەكەۋمىز رەپەتيتسيادا كەزدەسەمىز. سولاي ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا دوستىق باستالىپ, كەيىن ول ماحابباتقا ۇلاستى. ءتورتىنشى كۋرستىڭ اياعىندا وتاۋ قۇردىق.
ول كەزدە تەاتردا كوركەمدىك كەڭەس جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ قۇرامىندا ازەربايجان مامبەتوۆتان باستاپ, حاديشا بوكەەۆا, ءسابيرا مايقانوۆا, ىدىرىس نوعايباەۆ, فاريدا ءشارىپوۆا, بيكەن ريموۆا, شولپان جانداربەكوۆا, شاحان مۋسين سەكىلدى مايتالماندار بار. ءبارى دە – حالىق ارتىستەرى. جوعارى وقۋ ورنىن ەندى بىتىرگەن جاسپىز. شەبەرلىگىمىز دە كەم. سودان مەن تەاترعا ورنالاسۋ ءۇشىن كوركەمدىك كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ الدىندا اقتوقتىنىڭ مونولوگىن وقىپ بەرەتىن بولدىم. ءوزىم قورقىپ, تولقىپ ءجۇرمىن. مەنىڭ الدىمدا تىلەكتەس قوزىنىڭ ءرولىن جاقسى ويناپ, مەنىڭ جولىمدى اشىپ بەرگەندەي بولدى. كەڭەسكە كىرەر كەزىمدە تىلەكتەس قالتاسىنان تيىن الىپ, باسىمنان ءۇش اينالدىرىپ, لاقتىرىپ جىبەردى. «نەگە ولاي ىستەدىڭ؟» دەسەم, «ساداقا دەپ ايتتىم» دەيدى. سونىمەن جوعارىدا ايتقان اعا-اپالارىمنىڭ الدىندا اقتوتىنىڭ مونولوگىن وقىپ تۇرىپ, توقتاي الماي جىلادىم. ول كىسىلەر مەنى «شەبەرلىكپەن جىلاپتى» دەپ ويلاپتى. ال مەن قورىققانىمنان جىلادىم. قوبالجىعانىمدى كورگەن ءسابيرا اپاي اياپ كەتتى مە, ماعان «ءان ايتا بىلەسىڭ بە؟ مەن تەاترعا كىرگەندە «قاراتورعايدى» ايتقام, سەن سول ءاندى ورىنداپ بەرشى؟» دەدى. ءسويتىپ, «قاراتورعايدى» شىرقاپ بەردىم. ءبىر كەزدە ءسوز العان ازەربايجان اعا: «ەندى تەاتردا اقان سەرى-اقتوقتىنى قويامىن. جۇماگۇل سوندا باس ءرولدى سومدايدى. ءانۋار مولدابەكوۆ اقاندى وينايدى» دەدى. ءبىز بۇل قويىلىمنىڭ پرەمەراسىن سەمەي قالاسىندا وتكىزدىك.
* * *
– 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن ازەربايجان مامبەتوۆ شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «عاسىردان دا ۇزاق كۇن» پەساسىن قويدى. مەن وندا ءزاريپانى وينادىم. بۇل سپەكتاكلدى كورۋگە دىنمۇحامەد قوناەۆ كەلدى. ەندى قويىلىم وتە جوعارعى دەڭگەيدە بولدى. رەجيسسەر قويىلىم بارىسىندا ەكى اتتى ساحنادان شاپقىزىپ وتكىزدى. ءزاريپا – ءوزى كىشكەنە قىزدىڭ ءرولى. بىراق سونى ويناۋدىڭ كىلتىن تابا الماي قينالىپ ءجۇردىم. بىردە دالادا اق جاڭبىر توپەلەپ تۇردى. ازەكەڭ «ماعان جىلاۋدى دالاداعى جاڭبىرلاردان بارىپ ۇيرەن» دەپ سىرتقا شىعارىپ جىبەردى. اكتەرگە دەتالدى سولاي تاۋىپ بەرەتىن. كەيىن ول كىسى وسىندا جۇرگەندە الماتىداعى اكەم تەاترعا بارىپ, «ابايدى» قايتا جاڭعىرتىپ قويدى. مەن سوندا ايگەرىمدى سومدادىم. اعانىڭ جاسى بىرازعا كەلىپ قالعان, اۋىرىپ جۇرگەن كەزى ەكەن. بار ءومىرى وسى تەاتردا وتكەن. ءاربىر كىرپىشىن ءوز قولىمەن قالاعان. تالاي ساحنادا شوقتىعى بيىك تۋىندىلارىن قويعان. سونىڭ ءبارى ەسكە تۇسكەن بولۋى كەرەك, ازەربايجان اعا رەپەتيتسيا كەزىندە زالدا جىلاپ وتىر ەكەن. سونى بايقاپ قالدىم. ءبىر قاراعاندا, سۇستى كورىنەتىن اعانىڭ جانى تىم نازىك ەكەن.
