سوڭعى كەزدە تەلەديدار كورمەيتىنىن ايتاتىندار كوپ. ءوزىم دە سولاردىڭ ءبىرىمىن. بىراق بۇل تەلەارنالاردىڭ ونىمىنەن بەيحابارمىن دەگەن ءسوز ەمەس. مەن وزىمە قاجەت باعدارلامانى ارنالاردىڭ ۆەب-سايتتارىنان نەمەسە youtube كانالدارىنان كورەمىن. بۇل – مەنىڭ ۋاقىتىمدى جوسپارلاۋىما ىڭعايلى ءتاسىل. ۋاقىتتىڭ تاپشىلىعىن ابدەن سەزىنەتىن زامانداستارىمنىڭ ءبىرازى وسىلاي ىستەيدى.
دەگەنمەن مەملەكەت مەگاپوليس پەن ەلدىڭ ورداسىندا عۇمىر كەشىپ جاتقانداردان عانا تۇرمايدى. ينتەرنەت جيىلىگى ءالى دە ءالسىز, بوس ۋاقىتىن تەلەديدارداعى باعدارلامالار مەن سەريالدارعا نازار سالۋمەن وتكەرەتىن كورەرمەن بار جانە ولاردىڭ كوبى – اۋىلداعى قازاقتار. كەز كەلگەن اۋىلعا بارا قالساڭىز, «قالاۋلىم» دەگەن حاباردى ۇزبەي كورەتىندەردى كەزىكتىرەسىز. ءتىپتى ولار باعدارلاما كەيىپكەرلەرىن اڭىز قىلىپ ايتىپ جۇرەدى. الەۋمەتتىك جەلىدە بۇل «قالاۋلىم» جايىندا اجەپتەۋىر سىن ايتىلىپ ءجۇر. مەن ءوز باسىم قىز بەن جىگىتتىڭ تانىستىعىنا ارنالعان جوباعا كونتەنت بولا الماس ەدىم. ال اۋىلدا تاڭداۋ جوق. وتاۋ تۆ ارقىلى كورسەتەتىن كانالدارداعى باعدارلامانى ولار مىندەتتى تۇردە تاماشالايدى. جوبانى ۇسىنۋشىلار مۇنىڭ بارلىعىن الدىن الا زەردەلەپ العان.
سيۋجەت قۇرۋدا ادامداردى قىزىقتىرۋدىڭ ءتۇرلى جولدارى بار. سونىڭ العاشقى تىزىمىندە كونفليكت دەگەن ۇعىم تۇرادى. دەمەك, كونفليكتى بار باعدارلامانىڭ مىندەتتى تۇردە كورەرمەنى بولادى. ال سول كونفليكت بىزگە قاجەت پە؟ ونى كورگەننەن ءبىز نە ۇتامىز؟ جوبانى ۇسىنعانداردىڭ ۇپايى تۇگەل. ولار كونفليكت ارقىلى رەيتينگ قالىپتاستىرادى. ال رەيتينگ – قىپ-قىزىل اقشا. ۇلتتىق ماسەلەسى «مەنمۇندالاپ» تۇرعان حالىق ءۇشىن تۇرمىستىق دەڭگەيدەگى كونفليكتپەن ۋاقىت ءولتىرۋدىڭ قانداي وكىنىش ەكەنىن بىلەسىز بە؟
بىرىنشىدەن, اۋىل ءبىزدىڭ تۇنىعىمىز بولاتىن. قوناقجايلىلىق پەن ۇلكەنگە دەگەن قۇرمەت, كىشىگە ىزەت سىندى عاسىرلار بويى قالىپتاستىرعان ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ءبىر ساقتاسا, اۋىل تۇرعىندارى ساقتاي الار ەدى. بىراق ولار دا كوك تەرەزەنىڭ ارعى جاعىنداعى ۇعىمدار مەن تانىمداردى بۇزۋعا ارنالعان باعدارلامالارمەن سۋسىنداپ جاتىر. قۇددى ءبىر رەيتينگ دەگەندى ەشكىمدى ۇرماي-سوقپاي, قارۋ-جاراققا شىعىندالماي بولمىستى جويىپ تاستاۋعا ارنالعان ارنايى وپەراتسيا دەرسىڭ. زامانالار ەلەگىنەن ءوتىپ بارىپ, بۇگىنگە جەتكەن قازاقى تانىمدارعا ەسكىلىكتىڭ قالدىعى دەگەن كوزقاراس ورنىقتى.
دامىعان ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋدى كوكسەيتىن مەملەكەتتىڭ ەڭ نەگىزگى تەلەارنالار ۋاقىتىن شوۋ باعدارلامالار: ايەلدىڭ باقىتى (اسحانا, سۇلۋلىق, پسيحولوگيا), ءان شەرۋ سەكىلدى حابارلار قامتيدى. ال عىلىمي-تانىمدىق باعدارلامالار قايدا؟ عارىش ايلاعى بار مەملەكەتتىڭ باستى ارناسىندا اسپان دەنەلەرى, وعان قاتىستى زەرتتەۋلەر, جۇلدىزدارعا ارنالعان ۇلتتىق تانىمدار تۋرالى جوبا جوق. ارنالاردى باسقارىپ وتىرعاندار كورەرمەن تاراپىنان ونداي جوبالارعا قىزىعۋشىلىق جوق دەپ ويلايدى.
كوك تەرەزەنىڭ ارعى جاعىنان ءان ايتاتىن دا, باعدارلاما جۇرگىزەتىن دە, بايلىعىمەن ماقتاناتىن دا, اقىلشى ءھام پسيحولوگ تا – انشىلەر. ارينە, وسىدان كەيىن قازاق بالالارى دارىگەر, مۇعالىم, ۇشقىش بولۋدى ارماندامايدى. ءانشى بولۋدى ارماندايدى. تەرەزەگە تەلمىرە قالساڭىز, «بۇكىل قازاق دالاسىنىڭ ءان سالىپ تۇرعانىن» كورەسىز. اندەتىپ ءجۇرىپ دامىعان وتىز ەلدى قۋىپ جەتىپ, رۋحى جاڭعىرعان ەل ەكەنىمىزدى دالەلدەمەك دامەمىز بار. ءان بولعاندا قانداي ءان؟ قازاقىلىقتىڭ ءيىسى شىقپايتىن اۋەزدەر. نەگە؟ تويدا ايتۋعا جارامدى, بيلەۋگە نەگىزدەلگەن تۇرىك پەن وزبەكتىڭ ءيىرىمى قوسىلعان اندەر ارقىلى ورىنداۋشىلار بىرنەشە كونتەنتتى قامتي الادى. ءان, اۋەز دەگەن ادامزاتتىڭ ىشكى ءبىر كۇيى عوي. مۇڭ مەن سەزىمنىڭ ىشقىنىپ كەلىپ, تىسقا ونەر بولىپ شىققان كۇيى ساز دەلىك. سوندا ءبىز قازاقشا مۇڭايىپ, دۇنيەگە ءبىر قازاقتىڭ كوزىمەن قاراۋدان قالىپ بارا جاتقانىمىز با؟
ەل بولعان سوڭ, ەل ىشىندە قوردالانعان ماسەلەلەر بولادى. «قارەكەت» باعدارلاماسى – ماسەلەنى ايتىپ قانا قويماي, شىرمالىستى شەشىپ كورۋگە بەكىنگەن جوبا. بۇل باعدارلامانى قاراعان سايىن, كوپتەگەن ماسەلە زاڭدى بىلمەۋدەن قوردالانىپ جاتقانىن بايقايمىن. ەندەشە ەلدىڭ زاڭدىق ساۋاتىن اشۋعا ارنالعان جوبا كەرەك. زاڭدى بىلمەگەن ادام – تالاپ ەتۋدى دە بىلمەيدى. تالاپ ەتىلمەگەن سوڭ, بەلدەن باسۋ, جەمقورلىق سەكىلدى تۇسىنىكتەرگە جول اشىلادى.
ۇلتتىق ارنانىڭ «پاراسات مايدانى» دەپ اتالاتىن جوباسىن كوزى قاراقتى كورەرمەن جاقسى قابىلدادى. كوزى قاراقتى دەگەن ەپيتەتتى مەن جايدان جاي تىركەپ وتىرعانىم جوق. بۇل جوبا اۋىل تۇرعىندارىنىڭ سۇيىكتى حابارى ەكەنى داۋسىز. سەبەبى تاڭعى التىدا مالىن ورگىزىپ, كۇنمەن تالاسىپ تۇرۋدى ادەتكە اينالدىرعان ول كەڭىستىكتەگىلەر ءۇشىن حاباردىڭ ۋاقىتى تىم قولايسىز ساعاتقا قويىلعان. نەگە ولاردىڭ قۇقىقتارى ەسكەرىلمەگەن؟ ولار دا سالىق تولەۋشىلەر. قانداي دا ءبىر جوبانى ۇسىناردا الماتى مەن استانانىڭ تۇرعىندارىنىڭ مۇمكىندىگى مەن ۋاقىتىنا قاراپ جوسپارلاۋ دۇرىس ەمەس. قازاقستان – بايتاق. بايتاق جەردىڭ ءاربىر تۇرعىنى مەملەكەتكە سالىق تولەيدى. ەندەشە ازاماتتىڭ قالىپتاسىپ, دامۋىنا نەگىزدەلگەن تانىمدىق, عىلىمي باعدارلامالار تاماشالاۋعا ولاردىڭ تولىق حاقىسى بار ەمەس پە؟ ءبىر قىزىعى, رۋحاني جاڭعىرىپ, دامۋدى كوزدەيتىن ءبىزدىڭ ارنايى ءدىني تەلەارنا بار دا, عىلىمي ارنا جوق. كاسىپكەرلەر مەن جالپى ەكونوميكاعا ارنالعان ارنايى ارنا اشىلدى. قارجىلاي ساۋاتتى بولعان, كاسىپ اشقان جاقسى. ءبىلىم مەن عىلىم, مادەنيەت پەن ونەردى دە ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. تاعى ءبىر قىزىقتى ايتا كەتەيىن, بارلىق تەلەارنالاردا قىز-كەلىنشەكتەر مەن انالارعا ارنالعان ءبىر ەمەس, بىرنەشە باعدارلاما بار ەكەن. ماسەلەن, «Qazaqstan» ارناسىندا – «باقىتتى ايەل», «حابار» ارناسىندا – «ايتۇمار», «انا مەن بالا», «7 ارنادا» – «قىزدار اراسىندا», «تاقياسىز پەرىشتە», «كتك»-دا – «كەل, كەلىنىم», «ەۋرازيا ءبىرىنشى»-دە – «ايەل سىرى», «قالاۋلىم»…. نەگە ارنالار نەگىزى كونتەنتتى ايەلدەرگە ارناپ جاسايدى؟ ەر ازاماتتار تەلەديدار كورمەي مە؟ ەندى وسى باعدارلامالاردىڭ دەنى ايەل كوزقاراسىن وزگەرتۋگە نەگىزدەلگەن. نەگە ءبىزدىڭ بارلىق تەلەارنالار ايەل تاقىرىبىنا جۇمىلعان جۇدىرىقتاي كىرىسىپ كەتتى؟ بۇل دا قايران قالدىرادى. ويتكەنى تەلەارنا تاپسىرىسىمەن دايىندالعان تەلەحيكايالار «توقال بولعىم كەلەدى», «ابىسىندار», «تاعدىرىم شەشىلگەن كۇن», «ەليف»… بولىپ كەتە بەرەدى.
وزگە اتا-انالار سەكىلدى مەن دە سەگىز ساعاتتىڭ جۇمىسقا تاڭىلعان وسى مەملەكەتتىڭ ازاماتىمىن. بالانىڭ تاربيەسىن بالاباقشاداعى اپايلار مەن ارنالارعا امالسىز تاپسىرىپ قويعانىمدى نەسىنە جاسىرامىن. قازاقتىلدى كونتەنتتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە مەنىڭ دە بالالارىم «بالاپان» ارناسىن كورەدى. ءتىپتى ۇيدەگى كوك جاشىكتىڭ يەسى بالالار ەكەنى دە راس. ولاردىڭ ءليفتى – جەدەل ساتى, تۋنەلدى – جەراستى جولى, وفيتسيانتتى – داياشى, قالا بەردى مەنى اناشىم دەپ ايتاتىنى قالاي قۋانتپاسىن؟! جەدەلساتى دەپ تۇرعانى اۋدارما ەكەنىن ولار ۇقپايدى دا, دۇنيەنى تانىپ, جان-جاعىنا قاراسا, تەلەديدار كورسە, ەل جەدەلساتى دەپ ءجۇر ەكەن. الىمساقتان قازاق ونى سولاي ايتىپ كەلە جاتقانداي قابىلداپ, الگى اۋدارماعا جان ءبىتىرىپ, ومىردە سويلەپ جۇرگەندەر دە سولار. وسى قۇبىلىسقا قارايمىن دا, اۋدارمادان دا سونشالىقتى ۇركە بەرۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەن-اۋ دەپ ويلايمىن. ستسەناريستەر كينومىز اۋدارما تىلىندە سويلەنىپ جاتقاندىقتان اكتەرلەر سونداي نانىمسىز وينايدى دەپ دابىل قاعادى. ال ايتىپ تۇرعان سوزىنە اكتەر نەگە سەنبەيدى؟ ومىردە قازاقشا ويلاپ, قازاقشا سويلەمەيتىنىنە كورەرمەن كىنالى ەمەس قوي.
ارنالار «جۇلدىزدى دەرتتەن» ارىلماي, قازاقستاندىقتار رۋحاني جاڭعىرمايدى. سەبەبى بارلىق ارنالاردا ءانشى جۇرگىزۋشىلەردەن بولەك, ەستراداعا, شوۋعا ارنالعان ۇشتەن-تورتتەن تەلەجوبالار بار. تۇيمەنى باسقان (پۋلت) سايىن جەردەگى جۇلدىزدارعا شالىنىپ, جىعىلىپ جاتقان رۋحتىڭ جوعىن كەيىن قىرۋار قارجىمەن تۇگەندەي المايسىڭ. رۋحسىز ادامعا وتان دا, ۇلت پەن سالت-ءداستۇر, ءبىلىم مەن عىلىم دا كەرەك ەمەس. ال ەگەر ءبىزدىڭ يدەولوگتاردىڭ كوزدەگەنى وسى بولسا, مارحابات ءسىزدى جەڭىستەرىڭىزبەن قۇتتىقتايمىن!
اينۇر تولەۋ,
اقىن, مادەنيەتتانۋشى
