جاڭا قوعامدىق فورماتسيا – نارىقتىق ەكونوميكاعا ءوتۋ كەزىندەگى ابىر-سابىردىڭ تۇسىندا مەملەكەتتىگىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى كەيبىر ءماسەلەلەردى مۇلدەم نازاردان تىس قالدىردىق. ءبىزدىڭ ويىمىزشا, سونداي ۇمىتىپ بارا جاتقان ءماسەلەمىزدىڭ ءبىرى – جاس ۇرپاعىمىزدىڭ ءتاربيەسى.
بۇرىن تاربيە مەن ءبىلىم ەگىز دەيتىنبىز. قازىر سول ەگىزدىڭ سىڭارىنىڭ ءبىرى دارىپتەلىپ, ەكىنشىسى اۋىزعا الىنبايتىن, الىنسا دا مۇلدە سيرەك الىناتىن بولىپ ءجۇر. شاماسى, شەكتەن تىس پراگماتيك بولىپ العان ءبىز وقۋ, ءبىلىم مەن عىلىم, جاڭا تەحنولوگيا بولسا بولدى ەمەس پە, تاربيە قايدا قاشار دەيتىن بولۋىمىز كەرەك. ال شىن مانىندە ەڭ الدىمەن تاربيە, سول تاربيە سالعان ىزبەن ءبىلىم مەن عىلىم ءجۇرۋى كەرەك قوي. ويتكەنى ادامزات ءناسىلى عاسىرلار بويى قالىپتاستىرعان تاربيەمەن سۋارىلعان ءبىلىم مەن عىلىم عانا قوعامدى باقىتقا باستاي الماق. ەگەر بار ماسەلە تەك وقۋعا, بىلىمگە تىرەلىپ تۇرسا, قازاقستان بۇل جاعىنان دۇنيە ءجۇزى مەملەكەتتەرىنىڭ ەڭ الدىڭعى قاتارىنىڭ بىرىنەن ورىن الادى. سوندىقتان بىزدە وقىعاندار جەتەرلىك. ال بىراق ءبىزدىڭ سول وقىعانداردىڭ اراسىنان ادامگەرشىلىك جاعىنان جەتىلمەي قالعان نادانداردىڭ, كىسى اقىسىن جەگىش وبىرلاردىڭ, كۇشتىلەرگە عانا شىبىنداپ باس يزەگىش جاعىمپازداردىڭ نەشە اتاسىن ۇشىراتاتىنىمىز قالاي؟ ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ قالتالارىندا قۇرىعاندا ءبىر نەمەسە ەكى-ءۇش ديپلومى بار ەمەس پە؟ جانە اناۋ-مىناۋ ەمەس, ينستيتۋتتار مەن اكادەميالاردىڭ, ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ديپلومدارى. ەندەشە, وسىنشاما مارتەبەلى ءبىلىم وردالارىن بىتىرگەن وسى جاندار ادامگەرشىلىك جاعىنان نەگە مۇنشا قۇلدىراپ كەتكەن؟ مىنە, قازاق قاۋىمىنىڭ تەك قازاق ەمەس-اۋ, بۇتكىل ادامزات قوعامىنىڭ الدىندا تۇرعان قازىرگى زامانعى ەڭ باستى ساۋال – وسى.
باسە, شىنىندا دا, ايدىڭ كۇننىڭ امانىندا نەعىپ وسىنداي رۋحاني تىعىرىققا تىرەلىپ وتىرمىز؟
بۇل ساۋالعا ءبىر-اق سوزبەن جاۋاپ بەرۋگە بولادى: ءبىزدىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك ينستيتۋتتارىمىز ءوز ازاماتتارىنا جەتكىلىكتى دارەجەدە ءبىلىم بەرگەنمەن, سونداي دارەجەدە تاربيە بەرە العان جوق. سونىڭ ناتيجەسىندە بۇل كۇندەرى ءبىز وقىمىستى سىبايلاس جەمقورلارعا, جارلى-جاقىباي ەڭبەكشى حالىقتىڭ كوز جاسىنا سەلت ەتپەيتىن قاتىگەز, بىراق بىلمەيتىندەرى جەتى قات جەردىڭ استىنداعى سۇڭعىلا شەنەۋنىكتەرگە, باسقا دا سان قيلى الاياق ينتەللەكتۋالدارعا جەم بولىپ وتىرمىز. ءبىر عاجابى, بۇلار ەكى اياقتارى سالبىراپ, كوكتەن تۇسكەن جوق, ولاردى ءوزىمىزدىڭ مەكتەپتەرىمىز بەن ۋنيۆەرسيتەتتەرىمىز دايارلاپ شىعاردى. بەينەلەپ ايتساق, ولار – ءبىزدىڭ تاربيە جۇيەمىزدىڭ اعاشىندا ءوسىپ-ونگەن جەمىستەر. ەندەشە, ءبىزدىڭ تاربيە جۇيەمىزدىڭ ناشار بولعانى عوي.
شىنىندا دا, بۇل جۇيەنى تۇبەگەيلى وزگەرتپەيىنشە, ونى عاسىرلار بويى قازاق قاۋىمى مەن بۇكىل ادامزات بالاسى بال اراسىنداي ەرىنبەي-جالىقپاي جيناعان ادامگەرشىلىك ساباقتارىنىڭ شىرىنىمەن نارلەندىرمەيىنشە, ءىس العا باسپايدى. ول ءۇشىن قۇرعاق اقىل, ناسيحات تۇرىندەگى سحولاستيكالىق تاربيەدەن باس تارتۋىمىز كەرەك. بۇل – ەڭ ءبىر ءتيىمسىز جول. تاربيە وبرازدار ءتىلى ارقىلى عانا قانعا سىڭبەك. سوندىقتان مەكتەپتەردەگى ۇلتتىق ادەبيەت پەن كوركەمونەر پاندەرىنىڭ ءتيىستى دارەجەدە وقىتىلۋىنا, ولاردىڭ ساباق كەستەسىندەگى ساعات سانىن كوبەيتۋگە ايرىقشا ماڭىز بەرىلۋى كەرەك. ادامدى ادام ەتىپ شىعارۋعا قۇدىرەتى جەتەتىن ءبىر ۇلى كۇش بولسا, ول وسى – كوركەم ادەبيەت پەن ونەر. مۇنى تاجىريبەلى پەداگوگتار مەن تاربيەشىلەردىڭ ءبارى دەرلىك مويىنداعان. ءبىر-اق مىسال. اكادەميك د.ليحاچەۆتان وقىرمانداردىڭ ءبىرى: «ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ورىس سولداتتارى نە سەبەپتى جەڭىپ شىقتى دەپ ويلايسىز؟» دەپ سۇراعاندا, ول: «پۋشكين مەن تولستوي, دوستوەۆسكي سەكىلدى دانىشپان سۋرەتكەرلەردىڭ شىعارمالارىنداعى ادالدىق, ەرلىك, پاتريوتيزم, ادىلەتتىكتىڭ عاجايىپ ۇلگىلەرىمەن سۋسىنداپ وسكەن ورىس حالقىنىڭ بۇل سوعىستا جەڭىسكە جەتپەۋگە ەشقانداي حاقىسى جوق ەدى» دەپ جاۋاپ بەرەدى. كوركەم ادەبيەت پەن ونەردىڭ ادام رۋحىن شىڭداۋداعى ۇلى ميسسياسىن اقباس اكادەميك ءدوپ باسىپ-اق تۇرعان جوق پا؟!
سوڭعى كەزدەرى ءبىز قازاق قاۋىمىنىڭ ءوز ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن, ەركىندىگىن قورعاۋدا ولاردىڭ بويىندا وتانسۇيگىشتىك سەزىمدەردىڭ جەتىسە بەرمەيتىنىن ءجيى ايتىپ ءجۇرمىز عوي, ەگەر جاعداي شىنىمەن وسىلاي بولسا, وندا بۇل – ءبىزدىڭ مەكتەپتەرىمىز بەن جوعارى وقۋ ورىندارىمىزدا شالكيىزدىڭ, قازتۋعاننىڭ, اقتامبەردىنىڭ, دۋلاتتىڭ, ماحامبەتتىڭ, ابايدىڭ, بازاردىڭ, سۇلتانماحمۇتتىڭ, ماعجاننىڭ, احمەتتىڭ, مۇستافا شوقايدىڭ, جۇسىپبەكتىڭ, بەيىمبەتتىڭ, مۇحتاردىڭ جانە تاعى باسقا كلاسسيكتەرىمىزدىڭ شىعارمالارى ءتيىستى دارەجەدە وقىتىلمايدى دەگەن ءسوز.
تاربيەنىڭ, ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق تاربيەنىڭ دە تاعى ءبىر قاينار كوزى – ءدىن. راس, ءبىز كونستيتۋتسيامىزدا ءوز ەلىمىزدى زايىرلى مەملەكەت دەپ جاريالادىق. بىراق بۇعان قاراپ قازاقستاندى مۇلدە ءدىنسىز مەملەكەت دەگەن قورىتىندى شىعارۋعا بولمايدى عوي. اقش-تا, تۇركيا دا, گەرمانيا دا, يزرايل دا, فرانتسيا دا زايىرلى مەملەكەتتەر, بىراق بۇل مەملەكەتتەردىڭ بىرىندە حريستيان, ەكىنشىسىندە يسلام, ءۇشىنشى بىرىندە يۋدايزم وسى ەلدەر مادەنيەتىنىڭ ۇستىنى, ىرگەتاسى سانالادى. زايىرلى مەملەكەتتەر مەكتەپتەرىندە دە ءدىن ساباعى وتەدى, ولار مەكتەپ قابىرعاسىندا جاس ۇرپاعىنىڭ بويىنا ەڭ بولماسا ءدىننىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن ءسىڭىرىپ شىعارادى. ال 70 جىل بويى ابدەن ءدىنسىز بولىپ جامان ۇيرەنىپ قالعان ءبىزدىڭ كەيبىر پەداگوگتارىمىزدىڭ ءدىن ساباعى دەسە كىرپىشە جيىرىلاتىندارى بار. ءبىز ەڭ بولماسا جوعارى سىنىپتاردا جۇماسىنا قۇرىعاندا ءبىر ساعات مۇسىلمان ءدىنىنىڭ قاعيدالارىن وقىتىپ, مەكتەپ قابىرعاسىنداعى بالالارىمىزعا يماني ءومىردىڭ الىپپەسىن ۇيرەتىپ شىعارۋىمىز كەرەك-اق. قازىرگى وركەنيەت بيىگىنە كوتەرىلگەن ۇلتتاردىڭ ەشقايسىسى ءوز دىنىنەن, سول ءدىنى ارقىلى بويلارىنا سىڭىرگەن يمانىنان بەزىنىپ وتىرعان جوق. ويتكەنى ولار بۇل ومىردەگى ۇرلىق-قارلىق, كىسى ءولتىرۋ, جاس نارەستەسى مەن كارى اتا-انالارىن قاراۋسىز قالدىرۋ سەكىلدى مەيىرىمسىزدىكتەردىڭ ءبارى ادامنىڭ, قوعامنىڭ يمانسىزدىعىنان تۋىندايتىنىن الدەقاشان جاقسى ءتۇسىنىپ قويعان.
سول سەكىلدى ءبىزدىڭ ورتا مەكتەپتەرىمىزدىڭ جوعارى سىنىپتارىندا قوعام مۇشەلەرىنىڭ ءبىر-بىرىمەن قالاي قارىم-قاتىناس جاساۋ كەرەكتىگىن, دوس تابۋ مەن جار تاڭداۋدىڭ, وتباسىن قۇرۋدىڭ قيىنشىلىقتارى مەن قىزىقتارىن, ءبىر سوزبەن ايتقاندا, ادامشا ءومىر ءسۇرۋ جولدارىن ۇيرەتەتىن «ادامگەرشىلىك نەگىزدەرى» («ەكونوميكا مەن قۇقىق نەگىزدەرى» دەگەن سەكىلدى) اتتى ءپاندى وقىتۋ دا اۋاداي قاجەت. كەزىندە بۇل تۋرالى كورنەكتى جازۋشى ل.تولستوي: «ءبىزدىڭ مەكتەپتەرىمىز قاجەتى شامالى پاندەردى وقىتۋعا كەلگەندە جومارت-اق, ال بىراق ءوز شاكىرتتەرىنە ەڭ قاجەتتى ساباقتى – ادامگەرشىلىك نەگىزدەرىن مۇلدە وقىتپايدى, ءسويتىپ نادان, ادامگەرشىلىگى جاعىنان شالا-جانسار «وقىمىستىلاردى» تاربيەلەپ شىعارادى» دەپ تالاي قىنجىلعان-دى. تولستويدىڭ بۇل پەداگوگيكالىق كونتسەپتسياسىن كەزىندە پاتشا, كەيىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ وقۋ-اعارتۋ جۇيەسى قۇلاعىنا دا ىلگەن جوق. ال ەسەسىنە اقىلدى جاپوندار مەن ەۋروپالىقتار ءدال وسى پىكىردى وزدەرىنىڭ پەداگوگيكالىق وقۋ-اعارتۋ جۇيەسىنىڭ التىن ارقاۋى رەتىندە ۇستاندى. ودان كىم ۇتتى, كىم ۇتىلدى – ول جاعى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى, ارينە.
جالپى, ءبىزدىڭ دانا حالقىمىز ەرتەدە-اق وسىلاردىڭ ءبارىن ءبىر-اق اۋىز سوزگە سىيعىزىپ: «تاربيەسىز ءبىلىم – تۇل» دەپ ابدەن ءبىلىپ ايتقان عوي. ەگەر قازىرگى تاڭدا كۇللى وركەنيەتتى الەم وقىتۋ, ءبىلىم پروتسەسىن ىزگىلەندىرۋ قاجەت, ايتپەسە, ءبىلىم مەن عىلىم ادامزاتتى جەرجۇزىلىك جاپپاي باقىتقا ەمەس, اپاتقا الىپ بارۋى مۇمكىن دەپ دابىل قاعىپ جاتسا, بۇنى ءدال وسى تاربيەنىڭ جاسامپاز كۇشىن ايقىن سەزىنگەندىكتەن تۋعان دابىل دەپ تۇسىنگەن ءلازىم.
