جەتى جارىم جىل لاپىلداعان وتتىڭ وشاعىنا اينالىپ كەلگەن سيريا سوعىسىنىڭ سۇرەنى دە ءوزىنىڭ اقىرعى سوقپاعىنا قادام باسىپ كەلە جاتقان سياقتى. باتىس الەمى اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ ءاربىر وقىس قيمىل-ارەكەتىنە قاراپ, ايتقان سوزدەرىنە قۇلاق توسەپ وتىرعاندا, تاياۋ شىعىستاعى سوعىس كارتاسىنا ەلەۋلى وزگەرىستەر تۇسكەنىن اڭعارماي قالدى. ال سيريا جانجالى, شىنىندا, ءوزىنىڭ ارقاۋى شيراتىلىپ شىعا كەلەتىن شاعىنا جاقىن قالدى. سونىمەن بىرگە, ول باشار اسادتىڭ بۇل سوعىستا جەڭىسكە جەتكەنىن ايعاقتاپ بەرگەلى تۇر.
اقش-تىڭ «The Independent» گازەتىنىڭ ساياسي شولۋشىسى روبەرت فيسك ءوزىنىڭ كەزەكتى ماقالاسىندا وسىنداي تۇجىرىمعا قازىق بايلايدى. اۆتور سيريا اسكەرلەرىنىڭ الەپپونى «يسلام مەملەكەتى» تەررورلىق ۇيىمى سودىرلارىنان تولىق بوساتىپ, ەندى دەير-ەز-زوردى ازات ەتۋ جولىندا تابىستى سوعىس قيمىلدارىن جۇرگىزىپ جاتقانىنا توقتالادى. «شاماسى, بۇرىن ويعا كەلمەگەن جاعدايات ورىن الايىن دەپ جاتقان سەكىلدى: باشار اسادتىڭ اسكەرلەرى بۇل سوعىستا جەڭىسكە جەتەتىنگە ۇقسايدى. جوق, «ۇقسايدى» ەمەس, ونىڭ جەڭەتىنى انىق» دەگەن توقتامعا كەلەدى شولۋشى.
جۋرناليست سوسىن بريتانيالىقتاردىڭ قازىر «يشارانى ءتۇسىنىپ», ءوزىنىڭ اسكەري نۇسقاۋشىلارىن بۇل ەلدەن الىپ كەتىپ جاتقانىنا نازار اۋدارادى. ال مۇندا جىبەرىلگەندە ولارعا «اساد ۇكىمەتىن قۇلاتۋ» ءۇشىن كوتەرىلىسشىلەردى سوعىسقا دايىنداۋ تاپسىرىلعان ەدى. «سيريا اسكەرىنىڭ سوڭعى كەزدەرى جەڭىستەن جەڭىسكە جەتۋى ونىڭ ايماقتاعى ەڭ كۇشتى, «ۇرىستا شىڭدالعان» ارميا ەكەنىن كورسەتەدى. ونىڭ جاۋىنگەرلەرى باستارىن ولىمگە تىگىپ شايقاستى, قازىر بۇل ارميادا تۇراقتى ءوزارا بايلانىس قالىپتاسقان, سونداي-اق بارلاۋ قىزمەتى دە كۇشتى, باسقارۋ ءبىر ورتالىقتان جۇرگىزىلەدى» دەپ اتاپ وتەدى اۆتور.
سيريا ۇكىمەتىنىڭ جەڭىسكە جەتكەنىن قازىر الەم ەلدەرىنىڭ كوپشىلىگى مويىنداپ ۇلگەردى. سونىڭ اسەرى شىعار, باشار اسادتىڭ ورنىنان كەتۋىن تالاپ ەتۋشىلەر ساپ تىيىلدى. بۇرىن باستى تالابى وسى بولعان اقش قازىر بۇل تاقىرىپتا اڭگىمە قوزعاي قويمايدى. تۇركيا رەسەيمەن جاقىنداسقالى بەرى ونى ۇمىتتى. مۇنىڭ ۇستىنە, ۇزاققا سوزىلعان بۇل سوعىس سيريانىڭ ءوز حالقىن عانا ەمەس, ونى سىرتتاي باقىلاپ جۇرگەن جانە مۇنداعى قيمىلدارعا قاتىسى بار ەلدەردى دە ابدەن جالىقتىرىپ بىتكەنگە ۇقسايدى.
سوندىقتان 27 قازان كۇنى ىستانبۇلدا تۇركيانىڭ باستاماشى بولۋىمەن تاقىرىپتى تالقىلاۋعا ارنالعان ءتورت مەملەكەت باسشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن سامميت وتۋىنە ەشكىم قارسىلىق تانىتا قويعان جوق. وندا ماسەلەنى تۇركيا, رەسەي, فرانتسيا جانە گەرمانيا ليدەرلەرى تالقىعا سالدى. سيريا سوعىسى باستالعالى بەرى مۇنداي فورمات بولعان ەمەس. وعان ءبىرىنشى رەت اقش پەن يران باس وكىلدەرى شاقىرىلعان جوق. كەلىسسوزدەر قورىتىندىسىندا وعان قاتىسۋشىلار سيريا سوعىسىنا ءبىرجولا نۇكتە قويىلۋى كەرەك دەگەن شەشىمگە كەلدى. مۇندا تورتجاقتى كەلىسسوزدەن بولەك, ەكىجاقتى فورماتتى قىسقا كەزدەسۋلەر دە ءوتتى. بىراق ساراپشىلار بۇل فورماتتاعى جۇمىستاردىڭ الدىنا قويعان ماقساتتارىن تولىق ورىنداپ شىعا الاتىنىنا ونشالىقتى سەنىمدى دە ەمەس. بۇل ارەكەتتەن, مىسالى, اقش ءوزىن رەسەي ىعىستىرىپ شىعارىپ تاستادى دەپ ەسەپتەپ وتىر.
كەزدەسۋ الدىندا تۇرىك ليدەرى رەدجەپ تايپ ەردوعان كەلىسسوزدىڭ تياناقتى بولىپ جۇرگىزىلەتىنىنە سەنىم ارتاتىنىن جەتكىزدى. «بۇكىل الەم بۇگىن بىزگە قاراپ وتىر. مەن كەلىسسوزدىڭ شىنايى جانە تياناقتى قالىپتا وتەتىنىنە, ونىڭ ءبىزدىڭ سەنىمىمىزدى اقتايتىتىنا ۇمىتتەنەمىن» دەدى ول. ايتا كەتۋ كەرەك, انكارا ۇزاق ۋاقىت بويى سيرياداعى سودىرلارعا جاقتاس بولىپ, ولاردىڭ باشار اسادتى بيلىك باسىنان الىپ تاستايتىندارىنا سەنىمدى بولدى. الايدا ماسكەۋدىڭ قۋاتتى قولداۋ كورسەتۋى ارقاسىندا سيريا پرەزيدەنتى ءوزىنىڭ ورنىن ساقتاپ قانا قويعان جوق, سونىمەن قاتار تەررورشىلاردى كۇيرەتە جەڭەتىن شەككە دە جاقىنداپ قالدى. وتكەن ايدا رەسەي مەن تۇركيا يدليبتە بەيتاراپ ايماق جاساۋ جونىندە كەلىستى. سوسىن ونىڭ اۋماعىندا ەنى 20 شاقىرىمدى الاتىن بۋفەرلىك جولاق جاسالادى. سول بەلدەۋمەن بۇل جەردەن جيحادشىلار مەن اۋىر قارۋ-جاراقتاردى الىپ شىعۋعا بولادى. سامميتكە قاتىسۋشىلار كەزدەسۋدە سيرياداعى ساياسي جاعدايدى رەتتەۋ, يدليبتەگى احۋالدى دۇرىستاۋ, بوسقىنداردى ەلگە قايتارۋ ماسەلەلەرىن بىرنەشە ساعات بويى پىسىقتادى.
ەندى سيرياداعى سوعىستىڭ قالاي پايدا بولعانىنا دا توقتالا كەتكەن ءجون شىعار. ول 2011 جىلعى ناۋرىزدىڭ ورتاسىندا بەيبىت تۇرعىنداردىڭ باشار اساد رەجيمىنە نارازىلىق بىلدىرۋىنەن قانات جايدى. دەمونستراتسيا كەزىندە پوليتسەيلەردىڭ قارۋ قولدانۋلارى سالدارىنان بەيبىت تۇرعىندار وققا ۇشتى. وسى جايت بۇكىل ەلدىڭ سانالى جۇرتىن ورىندارىنان تىك تۇرعىزىپ اكەتتى. قولعا قارۋ الىپ, بيلىككە قارسى شىعۋ سودان كەيىن باستالىپ كەتتى.
سول كەزدىڭ وقيعالارىنا تەرەڭىرەك توقتالىپ وتسەك, 15 ناۋرىزدا سيريانىڭ بارلىق قالالارىندا «اشۋ كۇنى» دەپ اتالاتىن اكتسيا وتكىزىلگەن ەدى. كوشەگە شىققان شەرۋشىلەر ۇكىمەتكە قارسى گراففيتي ءۇشىن قۇلىپ استىنا الىنعان 15 ءجاسوسپىرىمدى بوساتۋدى تالاپ ەتتى. جاس تولقىن ۇيلەر قابىرعالارىنا «ءسىزدىڭ كەزەگىڭىز كەلدى, دوكتور» دەپ جازىپ قويدى. بۇل ماماندىعى بويىنشا دارىگەر-وفتالمولوگ بولىپ تابىلاتىن پرەزيدەنتكە ورنىنان كەتۋدى مەڭزەۋ بولاتىن. شەرۋشىلەر دە وسىنى ۇران ەتىپ الىپ, جارىسا ايعايعا باستى.
سول جىلدىڭ باسىندا تۋنيس پەن ەگيپەتتى تۇگەل قامتىعان قارسىلىق تولقىنى كۇللى الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن ەدى. الەم ساياساتكەرلەرى اراسىندا «اراب كوكتەمى» دەگەن ات العان سول قوزعالىس سيرياداعى شەرۋشىلەرگە دە دەم بەردى. ارادا ءۇش كۇن وتكەسىن دەراا قالاسىندا شەرۋشىلەردى قۋىپ تاراتۋ كەزىندە پوليتسيا توپقا قاراي بوراتا وق جاۋدىردى. ناتيجەسىندە, كەيىن ءمالىم بولعانىنداي, قارۋدان قاعاس ءتورت ادام قازا تاپتى. بۇل قاساقانا كىسى ءولتىرۋ وقيعاسى ۇزاققا سوزىلاتىن ازامات سوعىسىنا نەگىز قالادى.
وپپوزيتسيا سەركەلەرى دەم بەرگەن كوتەرىلىسشىلەر مەن ۇكىمەت اسكەرلەرى اراسىندا ءوتىپ جاتقان قارۋلى قاقتىعىستار سول ۋاقىتتان بەرى 500 مىڭعا جۋىق ادامنىڭ ومىرلەرىن جۇلىپ كەتتى. بۇدان بولەك, ميلليوننان استام ادام ءارتۇرلى دەنە جاراقاتىن الدى. سيريا اتتى ەجەلگى ەلدىڭ سوعىسقا دەيىنگى 12 ملن تۇرعىنىنىڭ جارتىسىنان استامى ءۇي-جايلارىن تاستاپ, شەت ەلدەرگە قاراي بوسىپ كەتتى. وسى جەتى جارىم جىلدىڭ ىشىندە ەجەلگى شام جەرىندە سوعىستان باسقا ەشتەڭەنى كورمەگەن تۇتاس ءبىر جاڭا ۇرپاق ومىرگە كەلدى.
ازامات سوعىسى جىلدارى مۇندا الۋان ءتۇرلى دەڭگەيدەگى راديكالدى قوزعالىستاردىڭ وكىلدەرى بوي كوتەردى. ولار اسادتىڭ بيلىگىنە قارسىلارمەن دە, ونى جاقتاۋشىلارمەن دە بىردەي سوعىستى. وسىنىڭ قالقاسىندا قازىرگى زامان تاريحىنداعى ەڭ قانقۇيلى, ەڭ قاتىگەز, ەڭ كوپ ساندى تەررورلىق قوزعالىستاردىڭ ءبىرى – «يسلام مەملەكەتى» پايدا بولدى. دايش-تىڭ قاتتى قۋات العان كەزى ونىڭ سيريا مەن يراك ايتارلىقتاي باسىم بولىگىن باسىپ الىپ, ولاردا حاليفات قۇرىلعانىن جاريالاعان 2014 جىلمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى.
سول جىلدىڭ كۇزىنە قاراي اقش باستاعان حالىقارالىق كواليتسيا يم باقىلاۋىنا العان اۋماقتى بومبىلاۋعا كىرىسەدى. بىراق ولار مۇنى سيريانىڭ كەلىسىمىنسىز جاسادى. ال ءبىر جىلدان كەيىن اسادتىڭ بۇرىن بىلدىرگەن ءوتىنىشىن ەسكە العان رەسەي سيريا جەرىندەگى اسكەري ينتەرۆەنتسياسىن باستادى. كواليتسيا قيمىلدارىنىڭ بەيبىت تۇرعىندارعا اكەلگەن جاقسىلىعىنان گورى زارداپتارى الدەقايدا كوپ بولدى. بۇعان قاراعاندا, رەسەي اسكەرلەرى ناقتىراق جۇمىس جاسادى.
بۇل سوعىستا الەپپونىڭ شىعىس بولىگى ءۇشىن بولعان ۇرىس كۇشتىڭ اراسالماعىن اساد جاعىنا قاراي اۋدارىپ بەردى. سول شايقاستا سيريا ۇكىمەتىنىڭ اسكەرلەرىنە رەسەي اۆياتسياسى مەن يراننىڭ جاياۋ اسكەرلەرى ەكى جاقتاپ قاتتى قولداۋ كورسەتتى. سونىڭ سەپتەمەسىندە بۇل جەردەن سودىرلار تۇگەل تۇرە قۋىلىپ تاستالدى. بىراق قالانىڭ تۇتاس ءبىر اۋداندارى مەن ماحاللالارى قيراتىلىپ, كۇل-تالقانعا اينالعان كۇيى قالدى. قيراندىعا الەپپودان باسقا حومس, راككە قالالارى دا ۇشىرادى. ولار ءالى سول القام-سالقام قالىپتارىندا ايراپ-جايراپ جاتىر. بۇعان سەبەپ, حالىقارالىق ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار سيريا بيلىگىنىڭ قاراۋىنا وتكەن قالالاردى قالپىنا كەلتىرۋگە ونشالىقتى ءبىر ىقىلاس تانىتىپ وتىرعان جوق. سوندىقتان ۇيىندىگە اينالعان ەلدى مەكەندەردىڭ تۇرعىندارى بۇل جۇمىستاردى وزدەرىنىڭ قولدارىنان كەلگەنىنشە اتقارىپ باعۋدا.
سيريا سوعىسىنداعى ەڭ قاندى ۇرىستاردىڭ ءبىرى 2018 جىلى ءوتتى. شام شاھارىنىڭ ءدال ىرگەسىندەگى شىعىس گۋتا قالاشىعى ءۇش اپتا بويى قارشا جاۋعان بومبىنىڭ استىندا قالىپ, مىڭنان استام ادام ءجانتاسىلىم ەتتى. شىعىس گۋتا قارۋلى وپپوزيتسيانىڭ ازامات سوعىسى العاش باستالعان كەزدەن ءوز باقىلاۋىنا العان اۋدانداردىڭ ءبىرى بولدى. 2013 جىلى ۇكىمەت اسكەرلەرى بۇل اۋداندى تولىق قورشاۋعا العان ەدى, بىراق سودىرلاردى بۇل جەردەن قۋىپ شىعا المادى. سودان بەرى شىعىس گۋتا قورشاۋدا تۇرىپ كەلدى. تاپ سول جىلى قالادا زارين مەن حلور قولدانۋ ارقىلى شابۋىل جاساۋ قولدانىلدى. مۇنى الەم جۇرتى قازىرگى زامانعى سوعىستاعى حيميالىق قارۋ پايدالانۋدىڭ وتە-موتە كەلەڭسىز كورىنىسى رەتىندە باتىل ايىپتادى. حيميالىق شابۋىلدىڭ زاردابىنا, ءارتۇرلى مالىمەتتەر بويىنشا, 300-دەن 1700 ادامعا دەيىن ۇشىرادى. الايدا سودىرلار مەن ۇكىمەت اسكەرلەرى بۇعان قارسىلاستارىن ايىپتاپ, قىلمىستى مويىندارىنا الا قويمادى.
بۇرىن تاياۋ شىعىستاعى ساياسي كونسەنسۋستى وسىنداعى اسكەري قۋاتى ەڭ كۇشتى ەل ءوز قولىنا ۇستاپ تۇرۋشى ەدى. سول ءۇردىس بۇدان بىرقاتار ۋاقىت بۇرىن بۇزىلىپ كەتتى. ال قازىر سول جاعدايعا قايتا جاقىنداپ كەلە جاتقان سياقتىمىز. بۇگىندە سونداي باسىمدىق جەتى جىلدىق سوعىستان شىڭدالىپ شىققان سيرياعا شوعىرلانىپ تۇرعانعا ۇقسايدى. ەندى ءوزىن تولىق قورعاپ شىققان اساد بيلىگى مۇنداعى جاعدايات ءۇشىن دە جاۋاپ بەرە الاتىن قاۋقارعا جەتىپ وتىر.
