حالىقارالىق ماركەتينگتىك زەرتتەۋلەر بويىنشا قازىرگى كەزدە بالالارعا ارنالعان ءونىمدەر نارىعى جىل سايىن 15-20 پايىزعا ءوسىپ وتىر ەكەن. بۇل سالاداعى تاۋارلاردىڭ شامامەن 40 پايىزىن ويىنشىقتار قۇرايدى.
ويىنشىقتاردىڭ تۇرلەرى وتە كوپ. كومپيۋتەر ويىندارى, اۆتوماتتى ويىنشىقتار مەن قۇراستىرعىشتاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە, جىلدا قۋىرشاقتاردىڭ سان ءتۇرى جاسالىپ شىعادى. ارنايى زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا, الدا تاعى قانداي قۋىرشاق پايدا بولاتىنىن كينو جانە مۋلتفيلم جاساۋشىلاردىڭ بەلگىلەگەن جوسپارلارىنا قاراپ بولجاۋعا بولادى ەكەن. الايدا, ويىنشىق ءوندىرۋشى كومپانيالار ءوز ونىمدەرى كىمگە ارنالاتىنىن ەسكەرىپ ءجۇر مە؟ جاڭا قۋىرشاق تۇرلەرىن نەمەسە باسقا دا ويىنشىقتار شىعارعاندا ونىڭ تۇتىنۋشىعا ىقپالىن, پسيحولوگيالىق اسەرىن, تاربيەلىك ءمانىن نازارعا الا ما؟ جالپى, ءوندىرۋشىنىڭ قوعامدىق جاۋاپكەرشىلىگى, كاسىپكەرلىك مادەنيەتى قانداي؟
ويىنشىقتاردىڭ 70 پايىزى قىتايدىكى
ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە قاراعاندا, دۇنيەجۇزىندە ويىنشىق ونىمدەرىن ەكسپورتتاۋ بويىنشا شۆەيتساريا, نورۆەگيا, بولگاريا, اقش, كانادا, تايلاند العاشقى ورىنداردا. ال ەۋرووداق بويىنشا ۇلىبريتانيا, فرانتسيا, گەرمانيا, يتاليا جانە يسپانيادا ويىنشىق نارىعى جەدەل قارقىنمەن ءوسىپ كەلەدى. بۇل ەلدەردە, اسىرەسە, كىشكەنتاي سابيلەرگە ارنالعان ويىنشىقتار, كونسترۋكتورلار مەن ويىنشىق-مۋلت-كينوكەيىپكەرلەر ءوتىمدى ەكەن. دەسە دە, ويىنشىق ءوندىرۋشى كومپانيالار ءار ەلدەن بولعانىمەن, ولاردىڭ ونىمدەرىنىڭ 70 پايىزى قىتايدا قۇراستىرىلاتىنى جاسىرىن ەمەس. قىتايدا, اسىرەسە, ويىنشىق ءوندىرىسى دامىعانى سونشا, بۇل ەلدە تەك قانا ويىنشىقتار جاساپ شىعاراتىن 8000-نان استام كومپانيا تىركەلىپ, جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ولار جىل سايىن ويىنشىقتىڭ 30 مىڭ ءتۇرىن وندىرەتىن كورىنەدى.
بۇل, ارينە, الەمدىك نارىقتى قىتاي وندىرۋشىلەرى بيلەپ وتىر دەگەن ءسوز. قىتاي كەز كەلگەن تاپسىرىستى تومەن باعامەن دايىنداپ بەرەتىندىكتەن, كوپتەگەن ەلدەردە يندۋستريا سالاسىنىڭ توقىراۋعا ۇشىراپ, جۇمىسسىزدىق بەلەڭ الۋىنا ىقپال ەتىپ وتىرعانى دا شىندىق. ءماسەلەن, سوڭعى ون جىلدا اقش-تىڭ وزىندە ويىنشىق وندىرەتىن مەكەمەلەردىڭ تەڭ جارتىسى قىسقارعان, دەيدى دەرەكتەر. سوندىقتان كەيبىر ەلدەردە وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەردى استىرتىن قولداۋ شارالارى قولعا الىنعان. ال برازيليا سوڭعى جىلدارى شەت ەلدەردە وندىرىلگەن ويىنشىقتاردى جارنامالاۋعا شەك قويىپ كەلە جاتىر. بۇل, ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە, ەل بولاشاعى – بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن باقىتىنا الاڭداۋشىلىقتان دا تۋعان قادام. ولاي دەيتىنىمىز, قوعامدىق ساراپتامالار زياندى دەپ تابىلعان ويىنشىق تۇرلەرىنىڭ 85 پايىزى قىتايدا وندىرىلگەنىن انىقتاپ وتىر.
قورقىنىشتى ويىنشىقتار ساتىلمايدى
سوڭعى جىلدارى الەمدە ويىنشىق تاپانشانى «قارۋ» قىلىپ, توناۋشىلىق جاسالعانى تۋرالى از اقپارات تارالعان جوق. دۋبايدا بەت-اۋزىن تۇمشالاپ, ويىنشىق تاپانشانى كەزەپ, ۆاليۋتا ايىرباستاۋ پۋنكتىنە باسا-كوكتەپ كىرگەن قىرعىزستان ازاماتتارى ۇستالدى. وسىعان ۇقساس وقيعالار رەسەيدە, ءوز ەلىمىزدە – اقتاۋ مەن تەمىرتاۋ قالالارىندا دا ورىن الدى.
بۇگىنگى كۇنى دامىعان تەحنولوگيانىڭ كۇشىمەن اينىتپاي ۇقساتىپ شىعارىلاتىنى بولماسا, ويىنشىق قارۋ-جاراقتاردىڭ قىرىق جىلدان بەرى جاسالىپ كەلە جاتقانى بارشاعا ايان. ءوز تۇستاستارىمىزدىڭ دا ۇزىنشا كەلگەن اۆتومات پەن تاپانشا ۇستانىپ, «نەمىس-قازاق سوعىسىن» ويناپ وسكەنى وتىرىك ەمەس. ەندەشە, ويىنشىقپەن اينالاعا قاۋىپ ءتوندىرىپ, ويىن قۇرالىن قىلمىس قارۋىنا اينالدىرۋ جيىلەگەنىن نەدەن كورەمىز؟
پسيحولوگ ليمانا قويشيەۆانىڭ ايتۋىنشا, اتا-انالار بالالارعا ويىنشىق تاڭداعاندا ونىڭ ۋاقىت وتكىزۋ, الدانىش قۇرالى عانا ەمەس, سونىمەن قاتار تاربيە قۇرالى ەكەنىن دە ەسكەرۋى قاجەت. ەندەشە, ويىنشىقتىڭ ساپاسىن جاسالۋ قۇرامىمەن عانا ولشەمەي, ونىڭ سىرتقى فورماسىنا دا كوپ ءمان بەرۋ كەرەك ەكەن. «رەسەي قازىرگى كۇنى ۇلتتىق تاربيەگە اسا ءمان بەرىپ وتىر. سول ءۇشىن وزدەرىنىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان ۇلتتىق ەرتەگىلەرىن دامىتىپ, زامان ۇلگىسىنە ساي تۇرلەندىرىپ, بوبەكتەرىنە ۇسىنىپ وتىر. مۇنىمەن ارناۋلى ورىندار, پسيحولوگ, پەداگوگ, فيلوسوف ماماندار اينالىسۋدا. مۋلتفيلم كەيىپكەرلەرىن قۋىرشاق تۇرىندە دە شىعارىپ, سول ارقىلى ۇلتتىق تاربيەنى ساناعا ءسىڭىرىپ جاتىر. ال ءبىز مۇندايعا ءمان بەرە الماي كەلەمىز. ەڭ قاۋىپتىسى, قازىر ءبىزدىڭ بازارلاردا, دۇكەندەردە «مونستر حاي», اۋزىنان قان اققان, قولىمەن قارۋ كەزەڭگەن ويىنشىق كەيىپكەرلەر دە, قۇبىجىق بەينەسىندەگى قۋىرشاقتار دا ساتىلىپ جاتىر. اتىس-شابىس قۇرالدارى وتە كوپ. بۇلاردىڭ ءبارى بالانىڭ ىشكى اگرەسسياسىن وياتىپ, پسيحيكاسىن بۇزادى. بالالاردى قاتىگەزدىككە شاقىرادى» دەيدى پسيحولوگ.
2007 جىلى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەن «ويىنشىقتاردىڭ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى» قر زاڭىندا بۇل ماسەلە نەگىزىندە از قامتىلعان. زاڭنىڭ 3-تاراۋىندا قانداي ويىنشىقتار قازاقستان نارىعىنا جول تاباتىنى ەگجەي-تەگجەيلى جازىلعان. سول سەكىلدى, وسى قۇجاتتىڭ 8-بابىندا: «ويىنشىقتار بالانى: اگرەسسيالىق ءىس-ارەكەتتەرگە; قاتىگەزدىك تانىتۋعا; ونەگەسىز ءىس-ارەكەتتەر مەن زورلىق-زومبىلىققا; بالانىڭ جاس ەرەكشەلىگى قۇزىرەتىنىڭ اياسىنان شىعاتىن سەكسۋالدىق پروبلەمالارعا جاعىمسىز قىزىعۋشىلىققا; بالالار مەن ەرەسەكتەردىڭ ءناسىلدىك ەرەكشەلىكتەرىنە جانە دەنەسىنىڭ كەمشىلىكتەرىنە مەنسىنەي جانە تەرىس قاراۋعا يتەرمەلەمەۋگە ءتيىس» دەلىنگەن. وسى ماقساتتا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ نارىعىندا ويىنشىقتاردى ورنالاستىراتىن تۇلعا ويىنشىقتاردىڭ پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق ساراپتاماسىنىڭ قورىتىندىسىنا يە بولۋعا ءمىندەتتى» ەكەنى دە كورسەتىلگەن. الايدا بۇل زاڭ تالابى ورىندالىپ وتىرعان جوق.
دەسەك تە, تاياۋدا قر ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى اتالعان ماسەلەنى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق كولەمىندە شەشۋدى قولعا الدى. ەەو قۇرامىنا ەنگەن مەملەكەتتەردە بالالاردىڭ سانا-سەزىمىنە, دامۋىنا كەرى اسەر ەتەتىن, ولاردىڭ قورقىنىشىن تۋدىرىپ, اگرەسسياسىن كۇشەيتەتىن ويىنشىقتاردىڭ ساتىلۋىنا تىيىم سالۋ ماقساتىندا «ويىنشىقتاردىڭ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى» زاڭدى قاتاڭداتۋ ءۇشىن باستاما كوتەردى. قازىرگى كۇنى ارناۋلى كوميسسيادا قارالىپ, قوعامدىق تالقىلاۋعا تۇسكەن بۇل زاڭ جوباسى قابىلداناتىن بولسا, ەەو-عا مۇشە ەلدەرگە تارالاتىن ويىنشىقتار مىندەتتى تۇردە پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق ساراپتامادان وتەتىن بولادى.
بۇل زاڭدى تالقىلاۋ 30 قاراشاعا دەيىن ۇزارتىلعان.
تاۋار سەرتيفيكاتىن تالاپ ەتىپ ءجۇرمىز بە؟
بۇگىنگى كۇنى كوپتەگەن مەملەكەتتەردە بالالاردىڭ تۇتىنۋشىلىق قۇقىن ساقتاۋعا باعىتتالعان ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار بار. مۇنداي تاجىريبەنى رەسەيدەن دە كورۋگە بولادى. رەسەيدەگى ءبىر عانا ويىنشىق ءوندىرۋشىلەردىڭ ۇلتتىق اسسوتسياتسياسى ويىنشىقتاردىڭ ساپاسىن باقىلاپ, ويىنشىق نارىعىن زەرتتەۋمەن اينالىسادى.
ال ءبىز بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگى دەگەن ماسەلەگە ءاتۇستى قارايتىن سەكىلدىمىز. بۇعان تاعى ءبىر دالەل: الەۋمەتتىك ساراپتاۋ كەزىندە ەلىمىزدە اتا-انالاردىڭ 70 پايىزى بالالارىنا ويىنشىقتى بازارلاردان ساتىپ الاتىنى بايقالىپتى. بۇل قادامعا ازاماتتار دۇكەندەردە تاۋار باعاسى تىم جوعارى ەكەندىگىمەن تۇسىندىرگەن. دەسە دە, بازاردا ساتىلاتىن ويىنشىقتاردىڭ كوپشىلىگى قانشالىقتى ارزان بولسا, سونشالىقتى ساپاسىز ەكەنىن دە اتا-انالار جوققا شىعارمايدى.
ماسەلەن, ورتالىق بازار, «شانحاي» بازارى, «ارتەم», «الەم» ساۋدا ورتالىعىنىڭ بارىندە ساتىلىمداعى ويىنشىقتاردىڭ 90 پايىزىنىڭ سەرتيفيكاتى جوق. مۇنى ساتۋشىلار سەرتيفيكاتپەن كەلەتىن ويىنشىقتاردىڭ قىمباتقا تۇسەتىنىمەن ءتۇسىندىردى. ءيا, ءمالىم بولعانداي, باسقا تاۋارلار سەكىلدى ويىنشىقتاردىڭ ءبارى استاناعا دا قىتايدان اكەلىنەدى. ءتىپتى, رەسەي ءونىمى دەپ اتالعاندارىنىڭ وتانى دا قىتاي ەكەنى انىق. الايدا «اتا-انالاردىڭ كوپشىلىگى بىزدەن ويىنشىق العاندا سەرتيفيكات تالاپ ەتە بەرمەيدى» دەيدى
«ارتەم» ساۋدا ورتالىعىنداعى مارجان ەسىمدى ساتۋشى قىز. «ويتكەنى ولار سەرتيفيكاتى بار ويىنشىقتاردىڭ كەمى 30 پايىزعا قىمباتقا تۇسەتىنىن بىلەدى».
قازاقستاندا جاسالعان ويىنشىقتار نەگە از؟
«اسىق ويناعان ازار, دوپ ويناعان توزار, بارىنەن دە قوي باعىپ, قۇيرىق جەگەن وزار» دەيتىن بۇرىنعىلار. الايدا قاپتاعان قىتايدىڭ ويىنشىقتارىنا اۋەس بالالاردان گورى, اسىق ويناپ, مەرگەندىك ونەرىنە ءبىر تابان جاقىنداعان بالالاردى كورسەك, ءىشىمىز جىلىپ سالا بەرەتىنى رياسىز شىندىق.
ايتا كەتەر جايت, وتكەن جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا وسى سالاعا ەل نازارىن اۋدارۋ ماقساتىندا ارنايى ويىنشىق ونىمدەرىنىڭ كورمەسى ۇيىمداستىرىلعان. وعان شىمكەنت قالاسىندا ءوز يدەياسىمەن ويىنشىق جاساپ, شىعارىپ جاتقان رابيعا بايتەمىروۆا, «بال-بالا» ويىنشىقتارىنىڭ اۆتورى قىدىرالi بولمانوۆ, «شىمكەنت-پلاستيك» ويىنشىق زاۋىتىنىڭ باسشىلارى, تاعى باسقا ازاماتتار قاتىسىپ, ءوز بۇيىمدارىن سورەلەرگە قويعان ەدى. الايدا ويىنشىق سالاسىندا قازاقستاندىق ونىمدەر قاتارى تىم از. كوپ جاعدايدا ءوز ويىنشىعىمىزدى ىزدەسەڭ, الدىڭنان جاسالۋ بەينەتى دە جوعارى, باعاسى دا قىمبات قولونەر بۇيىمدارى شىعا كەلەتىنى جاسىرىن ەمەس. ال جەدەل قارقىنمەن دامىپ, ءوسىپ كەلە جاتقان ويىنشىق ونىمدەرى نارىعىنان از دا بولسا ۇلەس الۋ ءۇشىن قازاقستاندىق كاسىپكەرلەرگە قارقىندى جۇمىس ىستەۋ قاجەت سەكىلدى.
ءتۇرلى-ءتۇستى تاۋارلارىمەن كوز اربايتىن قىتايدى باسىپ وزۋ, ارينە, قازىرشە مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن نامىس ماسەلەسى كاسىپكەرلەرىمىزدىڭ قۇلشىنىسىن ارتتىرىپ, بالالار قاۋىپسىزدىگى دەگەن قاستەرلى مىندەت قاي تۇستا دا جول تاۋىپ شىعارلىق قايرات بەرسە ەكەن دەيسىڭ.
ءنازيرا بايىربەك
