«حالىق قاھارمانىن» حالىققا تانىستىرۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار. ەكى مارتە جانە ەڭ ۇزاق ۋاقىت قورعانىس مينيسترلىگىن باسقارىپ, سوڭعى ۋاقىتتا سەناتتا قىزمەت اتقارعان مۇحتار التىنباەۆ ەسىمى ەلگە ەتەنە تانىس.
ەلباسىنىڭ 1992 جىلعى قر قارۋلى كۇشتەرىن قۇرۋ تۋرالى تاريحي جارلىعىنان باستاپ ەلىمىزدىڭ اسكەري قۇرىلىسىن نىعايتۋعا بەلسەنە اتسالىسقان مۇحتار قاپاشۇلى 75 جاسقا تولىپ وتىر. ءبىز بۇگىن مۇقاڭنىڭ كوپشىلىككە بەيمالىم قىرلارىن اڭگىمەلەۋدى ماقسات تۇتتىق.
ارمانسىز ادام –قاناتسىز قۇس
ءبىر سۇحباتىندا كەيىپكەرىمىز ۇشقىش بولۋدى بالا كەزدەن ارمانداپ, داڭقتى ۇشقىشتاردى ۇلگى تۇتقانىن ايتادى. ولاردىڭ ىشىندە قاراعاندىلىق جەرلەسى, ءوزى سياقتى شاحتادا ەڭبەك ەتكەن نۇركەن ءابدىروۆ تە بار.
جەرگىلىكتى اەروكلۋبقا العاش بارعاندا جاسىڭ جەتپەيدى دەپ قابىلداماي قويعان ەكەن. كەلەسى جىلى بارلىق ەمتيحانداردى ۇزدىك باعاعا تاپسىرىپ, تاڭداعان ماماندىعىنىڭ قىر-سىرىن مەڭگەرە باستايدى. مەكتەپتەن قول ۇزبەي اەروكلۋبتا ەكى جىل ءبىلىم الادى.
«مەكتەپتەن سوڭ شاحتاعا جۇمىسقا تۇرسام دا ۇشۋعا دەگەن قۇشتارلىق ماعان مازا بەرگەن ەمەس. ارمانسىز ادام – قاناتسىز قۇسپەن تەڭ ەمەس پە؟» دەيدى مۇحتار قاپاشۇلى وتكەندى ەسكە الىپ. ەكى جىلدان سوڭ زاپاستاعى سەرجانتتاردىڭ ون ءبىر ايلىق اسكەري جيىنىنا شاقىرادى. سول جولى ميگ-17 ۇشاعىن مەڭگەرىپ, زاپاستاعى وفيتسەر اتاعىن العان سوڭ قايتا شاحتاعا ورالادى.
دەگەنمەن قالاي دا ۇشقىش بولۋ ويىنان ءبىر شىققان ەمەس. شاحتادا التى جىل ەڭبەك ەتسە دە اسپانعا دەگەن شەكسىز ماحاببات اقىرى ءوز دەگەنىن ىستەپ, 1969 جىلى اسكەر قاتارىنا شاقىرىلادى. ارماۆيردەگى اسكەري اۆياتسيا ۋچيليششەسىن جەدەل بىتىرگەن سوڭ اسكەري ۇشقىشتىڭ قيىن دا قىزىقتى ءومىرى باستالادى. ءبىر عانا مىسال, قىسقا مەرزىمدە كىشى لەيتەنانتتان پولك كومانديرىنە دەيىن كوتەرىلۋ تاباندىلىق پەن ەڭبەكقورلىقتىڭ جارقىن بەلگىسى بولسا كەرەك.
كەيىن گ.ك.جۋكوۆ اتىنداعى اسكەري اكادەميانى ۇزدىك ءبىتىرىپ, كورپۋس سوسىن ديۆيزيا سياقتى ءىرى اسكەري قۇرامالارعا باسشىلىق جاسايدى. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك, كەڭەس وداعى كەزىندە گەنەرال اتاعىن الىپ, ديۆيزيا باسقارعان قازاقتاردىڭ سانى اسا كوپ ەمەس.
ەڭ العاشقى ماحاببات – ماحابباتتىڭ پاتشاسى
كەز كەلگەن مىقتى ازاماتتىڭ ارتىندا مىقتى ايەل تۇر دەگەن ءتامسىل بار. البەتتە ايەل وتباسىنىڭ ۇيتقىسى, شاڭىراقتىڭ بەرەكەسى ەكەنى ءمالىم. ال اتتىڭ جالى, اتاننىڭ قومىندا جۇرەتىن اسكەري ادامنىڭ جۇبايى بولۋ بۇل سالماقتى ەسەلەي تۇسپەك.
باق وكىلدەرىنە بەرگەن بارلىق سۇحباتتارىندا مۇحتار قاپاشۇلى ءوزىنىڭ قۇداي قوسقان قوساعى, جان-جارى تۋرالى ۇنەمى اسقان جىلىلىقپەن, ەرەكشە ىلتيپاتپەن ەسكە الىپ وتىرادى. ءبىر جولى «ءومىر بويى مەنىمەن بىرگە اسكەري قىزمەتتىڭ بار اۋىرتپالىعى مەن ىستىق-سۋىعىن تەڭ بولىسكەن جۇبايىمدى ايەل ادامنىڭ يدەالى دەپ ايتار ەدىم» دەپ اعىنان جارىلعان ەكەن.
بىرەۋ بىلەر, بىرەۋ بىلمەس مۇقاڭ بولاشاق جارىمەن ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ ون جىل ءبىر مەكتەپتە وقىعان. وسىندايدا «ەنيسەي مەن ەدىلدى شاتاستىرىپ كارتادان, ەڭ العاشقى ماحاببات باستالادى پارتادان» دەگەن ەل اۋزىنداعى ءان ەسكە تۇسەدى. ون سەگىز جاسىندا وتباسىن قۇرىپ, گۇلبانۋ راحىمبايقىزىمەن ەلۋ جىلدان استام تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇردى. وكىنىشكە قاراي, اسىل جەڭگەمىزدىڭ ومىردەن وزعانىنا دا مىنە, ءتورت جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى…
پارلامەنت قابىرعاسىنداعى پىكىرتالاستار
2003 جىلدىڭ 30 مامىرىندا قر پارلامەنتى قازاقستاندىق اسكەري قىزمەتشىلەردى بىتىمگەرشىلىك ميسسياسىن ورىنداۋ ماقساتىندا يراكقا جىبەرۋگە كەلىسىم بەردى. ەڭ الدىمەن قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ پارلامەنت دەپۋتاتتارىنا ارنالعان ۇندەۋىن قورعانىس ءمينيسترى م.التىنباەۆ وقىپ بەرىپ, ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق مىندەتتەمەلەرى مەن اتالعان ميسسيانىڭ ماڭىزى تۋرالى ءسوز سويلەدى. تالقىلاۋ مەن پىكىرتالاس ۇزاققا سوزىلدى. الدەن ۋاقىتتا قاراتاي تۇرىسوۆ اقساقال ارىپتەستەرىنە باسۋ ايتىپ, قولداپ داۋىس بەرۋگە شاقىرعانى ەسىمدە. پارلامەنت كوپشىلىك داۋىسپەن قاۋلى قابىلدادى. الايدا 1 سەناتور مەن 4 ماجىلىسمەن قالىس قالىپ, 3 سەناتور مەن 2 ماجىلىسمەن قارسى داۋىس بەرگەن بولاتىن.
وسى ماسەلەنىڭ ماڭىزدى ەكەنىن كەيىن ۋاقىت دالەلدەدى. قازاقستاندىق اسكەريلەر يراكتان سوڭ باتىس ساحارادا, كوت-د’يۆۋاردا جانە ليۆاندا بۇۇ-نىڭ اياسىندا بىتىمگەرشىلىك ميسسياسىنا قاتىسىپ, مول تاجىريبە جيناقتادى.
وسى جەردە ءوزىم كۋا بولعان پارلامەنتتەگى تاعى ءبىر كەزدەسۋ ەسكە ءتۇسىپ وتىر. ول تۋرالى شەرحان مۇرتازا اعامىز «ءبىر كەم دۇنيە» كىتابىندا جازدى دا. شەراعاڭنىڭ ءسوزىن قاز-قالپىندا كەلتىرەيىك:
«پارلامەنتتىڭ ءماجىلىس پالاتاسى. قورعانىس ءمينيسترى, كەلبەتى كەلىسكەن گەنەرال مۇحتار التىنباەۆ مىنبەگە كوتەرىلدى. قازاقشا سويلەي باستادى. بۇل ءوزى ادەيى جوسپارلانعان كەزدەسۋ. سويتە تۇرا, زال گۋ-گۋ. ەكەۋ-ەكەۋ, توپ-توپ بولىپ سويلەسىپ وتىرعان دەپۋتاتتار. ءارى-بەرى, ەرسىلى-قارسىلى جۇرگەندەر دە بار.
گەنەرال زال تىنىشتالار ما ەكەن دەپ ءبىراز ءۇنسىز تۇرىپ ەدى, گۋ-گۋ تىيىلمادى.
سوندا گەنەرال:
– ال ەندەشە, مەن ورىسشا دا سويلەي الامىن, – دەپ ورىسشاعا كوشىپ ەدى, زال قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىندى دا قالدى. قۇداي سورلاتقاندا, سول دەپۋتاتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقتار ەدى.
وسىنىڭ ءبارىن ءوز كوزىممەن كورىپ, ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەن مەن ەدىم. وكىنىشتەن ورتەنىپ كەتە جازداعانىم ەسىمدە.
ە, قۇداي! ءبىز بەيباققا ءوزىڭ سانا-سەزىم بەرە گور! ءبىر كەم دۇنيە».
باسپاسوزگە باسقاشا كوزقاراس
مۇحتار قاپاشۇلى باق وكىلدەرىمەن وتە تىعىز قارىم-قاتىناستا بولدى. وتكىر سۇراقتاردان قاشپايتىن, قاشان دا ەكى تىلدە ەركىن, ساۋاتتى جاۋاپ بەرەتىن. جۋرناليستەر دە سول ءۇشىن ونى ۇنەمى ءىش تارتىپ تۇراتىن. سول تۇستا مۇقاڭنىڭ باستاماسىمەن ءباسپاسوز كۇنىنە وراي باق وكىلدەرىنىڭ باسىن قوسىپ, پوليگوندا ماراپاتتاۋ ءراسىمى داستۇرگە اينالدى. بۇل يگى ءداستۇر ءالى كۇنگە جالعاسىپ كەلەدى.
سول جىلدارى ەلىمىزدىڭ شىعىسىندا ءىس-ساپاردا جۇرگەن ءبىر توپ جۋرناليست جول اپاتىنا ۇشىرادى. ونى ەستي سالا ارنايى ۇشاق جىبەرىپ اۋىر جاراقات العانداردى الماتىعا, قالعاندارىن جەرگىلىكتى اسكەري گوسپيتالعا جەتكىزگەن بولاتىن. وسى وقيعانى ارىپتەستەرىم ءالى ۇمىتقان جوق.
جۋرناليست قاۋىمىمەن ءازىل-قالجىڭى دا جاراسىمدى ەدى. 1998 جىلى حالىقارالىق «ورتازبات» جاتتىعۋىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى وش قالاسىنىڭ تۇبىندە ءوتتى. ءبىر توپ قازاقستاندىق جۋرناليست اسكەري ۇشاقپەن كۇنى بۇرىن كەلدىك. قىرعىز قىزى گۇلميرا بورىباەۆامەن سول جولى ءباسپاسوز ورتالىعىندا تانىسقانبىز. وش تەلەديدارىندا قىزمەت ىستەيدى ەكەن. سۇراستىرا كەلە, قازاققا جيەن بولىپ شىقتى. ءوزى اۋزىن اشسا جۇرەگى كورىنەتىن, كوركىنە مىنەزى ساي, اقجارقىن قىز ەكەن. جاقسىدا جاتتىق جوق, سالعان جەردەن ەتەنە ارالاسىپ كەتتىك.
ەرتەسىنە الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلگەن ارىپتەستەرمەن بىرگە باق وكىلدەرىنە ارنالعان الاڭقايدا تۇرعانبىز. جاتتىعۋعا قاتىسۋشى ەلدەردىڭ قورعانىس مينيسترلەرى VIP-تريبۋناعا كوتەرىلىپ جاتتى. م.التىنباەۆ بولسا «ەڭ اۋەلى جۋرناليستەرمەن سالەمدەسەيىن» دەپ بىزگە قاراي بۇرىلدى. اماندىقتان سوڭ قازاقستاننان قانشا ادام كەلگەنىن سۇرادى. ءبىر كەزدە گۇلميرانى مەڭزەپ: «مىنا ادەمى قىز دا الماتىدان با؟» – دەدى.
– جوق. وسى جەردەن, وش تەلەديدارىنان.
– وندا كەلىن قىلىپ الىپ كەتەيىك. سەن بىزدە بويداق ەمەسسىڭ بە؟
– قۇپ بولادى!
قالجىڭعا قالجىڭمەن جاۋاپ بەردىم. قاۋمالاپ تۇرعان جۋرناليستەر: «قالىڭ مال قايدا؟» – دەپ دۋىلداسا جونەلدى.
– ءبىز مۇندا ەكى ۇشاقپەن كەلدىك, كوپ بولسا, بىرەۋىن تاستاپ كەتەرمىز…
ىلە-شالا ساڭق ەتكەن داۋىسقا ءبارىمىز جالت قاراستىق:
– قىزىمدى قىرعىز بەن وزبەككە تەگىن بەرمەس ەدىم. قازاقتىڭ بالاسى ەكەن, قالىڭسىز-اق السىن!
سويتسەك, بۇل گۇلميرانىڭ اناسى بولىپ شىقتى. جۇرت كۇلكىگە كومىلىپ قالدى. ءبىز سول كۇنى ەلگە ۇشىپ كەتتىك. بۇل وقيعا سونىمەن ۇمىت بولعان.
ارادا ءۇش جىل وتكەن سوڭ ناتو-تىڭ ەۋروپاداعى رامشتاين اسكەري بازاسىندا گۇلميرا الدىمنان شىقتى. كورگەن جەردەن دۇرسە قويا بەرسىن:
– قازاقتاردىڭ قالىڭ مالى قايدا؟ وڭ جاقتا وتىرىپ قارتاياتىن بولدىم عوي…
ءتۇيىن
م.التىنباەۆتىڭ قارۋلى كۇشتەرىمىزدى نىعايتۋعا قوسقان ەڭبەگىن تاريحشى ماماندار مەن ساراپشىلار ءالى زەرتتەي جاتار. ءبىز تەك سونىڭ بىرقاتارىنا قىسقاشا توقتالا كەتەيىك. كەيىپكەرىمىز مينيستر بولعان كەزەڭدە ءۇش (قۇرلىق, اۋە جانە تەڭىز) اسكەر ءتۇرى قۇرىلدى, «قازبات» قالىپتاستى, اسكەري پوليتسيا پايدا بولدى, جاۋىنگەرلىك دايىندىقتىڭ دەڭگەيى ءوستى, حالىقارالىق اسكەري ىنتىماقتاستىق ارتا ءتۇستى, اسكەري قىزمەتشىلەر شەتەلدەردە ءبىلىم الا باستادى جانە ت.ب.
مۇحتار قاپاشۇلى قازىر رەسپۋبليكالىق «قارۋلى كۇشتەر ارداگەرلەرى» ۇيىمىنىڭ ورتالىق كەڭەسىن باسقارادى. قوعامدىق ومىرگە بەلسەنە ارالاسىپ, وسكەلەڭ ۇرپاقتى وتانسۇيگىشتىك رۋحتا تاربيەلەۋگە ءوز ۇلەسىن قوسۋدا.
ابۋباكىر سمايىلوۆ,
اسكەري جۋرناليست
سۋرەتتەردى تۇسىرگەن
قايىر ءدىنبايانوۆ
