شىندىقتى وزەك ەتتى

(قالامگەر تابىل قۇلىياستىڭ رۋحىنا)

 ومىر قاس-قاعىم ءسات ەكەن… تاكەڭ ەكەۋمىز 55 جىل وتاسقان جىلدارىمدى ويلاسام, كوزدى اشىپ-جۇمعانداي وتە شىعىپتى.

ادام بالاسى ءومىردىڭ بۇرالاڭداعان قيىن جولدارىنان امان-ەسەن ءوتىپ شىعۋ ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەندە ولشەۋلى ۋاقىتتىڭ ءبىتىپ قالعانىن سەزبەي قالادى ەكەنسىڭ. تابىلدىڭ سابيلىك, بالالىق شاعى كۇردەلى, قيىن كەزەڭدەردە وتكەن. ەكى جاسىندا اكەسى «حالىق جاۋى» اتانىپ, جازىقسىز اتىلىپ كەتسە, جەتى جاسىندا اسىراپ العان اكەسى قايتىس بولادى. ودان كەيىنگى ءومىرى قورعانسىزدىڭ كورگەن كۇنى بولعان. جاناشىر جان تابا الماي قينالعانىن, اشتىقتىڭ ازابىن قالاي تارتقانىن, تۇنەيتىن بۇرىش تابا الماي, جاسىرىنىپ كەلىپ تۇندە مەكتەپكە قونىپ جۇرگەنىن, وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بايقاپ قالىپ, ينتەرناتقا ورنالاستىرعانىن قينالا ەسكە الۋشى ەدى. بالالىقتىڭ بال داۋرەنىن كورمەي, 6-7 جاستان ءومىردىڭ باسقا تۇسكەن اۋىرتپالىعىن سەزىنىپ وسكەن بالا سول سىناقتى كوتەرە الماي, تەرىس جولعا ءتۇسىپ كەتۋى دە ابدەن مۇمكىن ەدى. بىراق پەندە اللانىڭ جىبەرگەن سىناعىنان قانشالىقتى سۇرىنبەي وتسە, سونشالىقتى سىي-سياپات الاتىن سياقتى. ولاي دەيتىنىم, ءومىرىنىڭ باسىندا سونداي الاپات قيىندىقتاردان سۇرىنبەي, جىعىلماي ءوتىپ, ومىرگە دەگەن قۇشتارلىق, سەرگەكتىك, جىگەر, قاجىماس قايرات سياقتى ىزگى قاسيەتتەر تابىلدىڭ بويىنان تابىلاتىن.

86 جىل عۇمىرىنىڭ 70 جىلدان استام ۋاقىتىن قازاق جۋرناليستيكاسىنا ارناعان كەزىندە ونىڭ وسى قاسيەتتەرىنە تاڭعالاتىنمىن. ىزدەنىمپازدىعى عالامات ەدى. 1984 جىلى وتباسىمىزبەن ودەسسا قالاسىنا باردىق. «جىلىنا ءبىر رەت الاتىن كەزەكتى دەمالىسىڭدا دۇرىستاپ دەمالسايشى» دەگەنىمە قاراماستان, ودەسسانىڭ مۇراجايىنا كىرۋگە رۇقسات الىپ, ىزدەندى. ناتيجەسىندە ەكى مارتە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى, تالعات بيگەلدينوۆتىڭ دوسى, ۇشقىش الەكسەەنكونى تاۋىپ الىپ, سۇحبات الدى. ەلگە كەلگەننەن كەيىن «ءجۇزى باسقا – جۇرەگى ءبىر, ءتىلى باسقا – تىلەگى ءبىر» دەگەن كولەمدى ماقالاسىن سول كەزدەگى «سوتسياليستىك قازاقستان» – قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالادى. جاريالانعان سۇحباتىن الەكسەەنكو اقساقالعا جىبەرىپ, ريزاشىلىعىن العانى ەسىمدە. «بۇل ساياسي جاعىنان دا ءمانى زور» دەپ تاۋىپ العانىنا قۋانىپ ەدى. شىندىققا قول جەتكىزۋ ءۇشىن بارلىق كۇش-جىگەرىن سالاتىن. كۇن-ءتۇن دەمەي ەل ارالاپ ىزدەنۋشى ەدى.

1970 جىلى تورعاي وبلىسى اشىلعاندا, تاكەڭ قازاق راديوسى مەن تەلەۆيدەنيەسىنىڭ تورعاي وبلىسىنداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى بوپ بەكىتىلدى. سول جىلدارى ول تورعاي دالاسىنىڭ ءار تۇكپىرىن جاياۋ ءجۇرىپ ارالادى دەسەم ارتىق بولماس. اسىرەسە, بۇرىنعى وبلىس ورتالىعى – قوستاناي شاھارىنان شالعاي جاتقان – تازا قازاقتار مەكەندەگەن جانگەلدى, امانگەلدى اۋداندارىنىڭ ەڭبەككەرلەرىن رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە ناسيحاتتاۋ ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتتى. اۋىل شارۋاشىلىعى, مەحانيزاتورلار, ونەر سالاسىنىڭ ماماندارىن دارىپتەپ, بىرنەشە دەرەكتى فيلمدەر, كونتسەرتتىك باعدارلامالاردى تاسپاعا ءتۇسىردى. سول كەزدەگى اۋا رايىنىڭ قاتالدىعىنا, كولىكتىڭ ازدىعىنا قاراماستان, قانشاما رەت يەن دالادا بوراندا قالىپ, ءولىم اۋزىنان قالسا دا تەز ۇمىتىپ قايتادان كىرىسىپ كەتەتىن.

تابىلدىڭ ءماندى-ماعىنالى وچەركتەرىنىڭ كەيىپكەرلەرى, ءار سالادا ەڭبەك ەتەتىن ادامدار تۋرالى رەسپۋبليكالىق راديو-تەلەۆيدەنيە, ءباسپاسوز بەتتەرىندە ۇزبەي جاريالانىپ تۇردى. سونىمەن قاتار ءومىردىڭ كولەڭكەلى جاقتارىن دا قالت جىبەرمەۋشى ەدى. اسىرەسە, جەمقورلىقپەن جانى قاس بولدى. سول كەزدەگى جەمقورلىق قازىرگى كەزدەگىمەن سالىستىرۋعا كەلمەسە دە, حالىققا قيانات جاساعىسى كەلگەندەردى اياماي سىنايتىن. وعان وتكىر فەلەتوندارى مىسال. تالاي شەكتەن شىققانداردى ورنىنا قويا ءبىلدى جانە ولار سول كەزدىڭ تالابى بويىنشا جازالانىپ وتىردى. ءتىپتى جەكە باسىنا قيىندىق تۋاتىنىن بىلە تۇرسا دا, العان بەتىنەن تا­يىنباي, اشىق جازاتىن. سول جىلدارى «كەسىلگەن بۇرىم», «ساۋدا ساقال سيپاعانشا», «قوڭىراۋلى كۇلكىگرامما» ساتيرالىق كىتاپتارى جارىق كوردى. قوعامداعى كەلەڭسىز جاعدايلاردى ساتيرانىڭ وتكىر تىلىمەن سىناپ جازدى.

1980-1982 جىلدارى «جەبە» اتتى ساتيرالىق جۋرنالىن شىعاردى. ول رەسپۋبليكانىڭ كولەمىن قامتيتىن ۇلكەن ساتيرالىق كينوجۋرنال ەدى. رەسەيدىڭ «فيتيل» جۋرنالىنىڭ بالاماسى رەتىندە بولاتىن. كوپ ەڭبەكتى, ءتىپتى جانقيارلىقتى تالاپ ەتەتىن دۇنيە بولدى. بىراق تاكەڭ باتىل كىرىسىپ, 1980 جىلدارداعى ءىرى ءوندىرىس ورىندارىنا جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردى سىنعا الدى. ول كەرەمەت, ەرەكشە جىلدار بولدى.

قاسيەتتى تورعاي جەرىنىڭ جاڭارىپ, گۇلدەنۋى بارشا قازاق بالاسىنا قۇلشىنىس, جىگەر بەردى. تورعاي دالاسىندا ول دەر شاعىندا كەلىپ, شىعارماشىلىعىنىڭ ورلەۋ جولىندا كوپ جەتىستىكتەرگە جەتتى دەپ ويلايمىن. كونە تورعاي توپىراعى قاسيەتتى دە, كيەلى عوي. ول ەلدى تولعانباي جازۋ مۇمكىن ەمەس. حالقىمىزدىڭ سۇيىكتى ۇلدارىنىڭ ءبىرى وزبەكالى جانىبەكوۆ سول جىلدارى يدەولوگيا حاتشىسى بولىپ كەلدى. سول كىسىمەن بىرگە جۇرگەن كەزەڭدەر تاكەڭ ءۇشىن ءبىر مەكتەپ بولدى. سول كىسىنىڭ حالقىنا دەگەن ءسۇ­يىسپەنشىلىگىن, ادالدىعىن كورىپ ريزاشىلىقپەن: «الاش ارىستارىنىڭ تۇياعىن كورگەندەي بولدىم» دەۋشى ەدى. ءيا, ول كەرەمەت جىلدار ەدى.

وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارىنداعى ناۋبەت تاكەڭدى ءومىر باقي تولعاندىرىپ كەلدى. سول اشتىق – قازاق حالقىن جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرە جازداعان زۇلمات. سول ءبىر زوبالاڭ كەزەڭنىڭ ۇرپاعى بولعاندىقتان با, جازىقسىز اتىلىپ كەتكەن اكە تاعدىرى ما, ايتەۋىر جازعان ەڭبەكتەرى وقتىن-وقتىن ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالانىپ تۇراتىن. ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان باستاپ تاكەڭ وسى تاقىرىپقا تەرەڭ بويلاپ, ناقتىلى فاكتىلەرمەن جازىپ, كەلەر ۇرپاققا تاپسىرسام دەگەن ماقساتپەن رەسەي مۇراجايلارىن ايلاپ وتىرىپ اقتارىپ, مولىنان دەرەك جينادى. مەملەكەتتەن قارجىلىق كومەك بولماعان سوڭ, ءوزىنىڭ قارجىسىنا 5-6 جىل بويى ەڭبەكتەنىپ, «قان كەشۋ», «قىرعىن», «قانجوسا عاسىر» روماندارى دۇنيەگە كەلدى.

قاي جانردا جازسا دا, ادىلدىك پەن شىندىقتى شىعارمانىڭ وزەگى ەتىپ الىپ, سول جولدان تايماي, ورلىكتىڭ تۋىن جوعارى ۇستاپ ءوتتى.

ءسوزىمدى تابىلدىڭ نەمەرەسى جيەمبەتكە ارناعان «ومىرگە ودا» ولەڭىمەن اياقتايمىن.

ءبۇرىپ الىپ كەۋدەنى,

ءتىلىپ جاتسا باسىنعان.

جاماندىقتى كوپ كوردىم,

قاتىگەزدەۋ عاسىردان.

قارا جەردە قان جۇتىپ,

قاسىرەتپەن جاسىعان.

ويلىلاردى كىسەندەپ,

ەلدەن, جەردەن قاشىرعان!

اياعىڭدى اڭداپ باس,

كەلە جاتقان جاس ۇلان!

وتكەن كۇنگە سالاۋات,

ۇلگىنى العىن اسىلدان!

ۇرپاققا جازىپ قالدىرام,

وتكەننىڭ ءبارىن باسىمنان.

ءتىل بەزەگەن اداممىن,

وي كەزەگەن جاسىمنان,

جاماندىققا توزبەيمىن,

جاقسىلىقتى كوزدەيمىن.

قالامدى السام قولىما,

كەرەمەتتەي اشىنام!

 كۇلاش ماحانوۆا, قالامگەردىڭ زايىبى