مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ءۇشىنشى وتىرىسىندا سويلەگەن سوزىندە «ءبىز باي تاريحي-مادەني مۇرالارىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن ارحەولوگيا سالاسىندا ءتارتىپ ورناتۋىمىز كەرەك. ەلىمىزدە كاسىبي ارحەولوگتار تاپشى, ارحەولوگيالىق قازبا جۇرگىزۋ ءۇشىن ليتسەنزيا بەرۋ ىسىندە شەشىمىن تاپپاعان تۇيتكىلدەر بار. Cونىڭ سالدارىنان قازاقستاندى ارحەولوگيا سالاسىنداعى كۇماندى ادامدار جايلاپ الدى» دەدى.
تونالىپ كەتكەن مۇرا كوپ
قۇرىلتايدا ەل باسشىسى ارحەولوگيالىق قازبالاردىڭ تونالىپ جاتقانىنا دا ايرىقشا نازار اۋداردى. «سوڭعى جيىرما جىل ىشىندە ەلىمىزدەگى اسا ماڭىزدى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردىڭ كوبى ابدەن تونالدى. ءتىپتى, ەلىمىزدىڭ اۋماعىنان تابىلعان قۇندى جادىگەرلەردى قازاقستانداعى, شەتەلدەگى جەكە كوللەكتسيالاردان جانە الەمنىڭ ءارتۇرلى مۇراجايلارىنان كورەتىن بولدىق. بۇل ماسەلەنى شۇعىل قولعا الۋ كەرەك. اتاپ ايتقاندا, ارحەولوگيا سالاسىنا قاتىستى زاڭداردى جەتىلدىرۋ, ليتسەنزيا بەرۋ ءىسىن رەتتەۋ جانە ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن زاڭسىز جۇرگىزگەنى ءۇشىن جازانى كۇشەيتۋ قاجەت» دەپ باسا ايتقان ەدى.
تاريحي جادىنى قالىپتاستىراتىن تاريح عىلىمدارى جۇيەسىندە جازبا تاريحى از قازاقستان ءۇشىن ارحەولوگيانىڭ الار ورنى ەرەكشە. ەۋرازيانىڭ كىندىگىندەگى قازاقستان – الەمدىك وركەنيەتكە ايرىقشا ۇلەس قوسقان, ادامزات دامۋىنىڭ قوس مودەلى (قالا مەن دالا) ۇيلەسىم تاپقان كيەلى مەكەن. 1969-1970 جىلدارى الماتى وبلىسى ماڭىنان تابىلعان «التىن ادام» الىس-جاقىن ەلدەردى ەلەڭ ەتكىزگەنى انىق. كەيىن اتىراۋدان, شىلىكتىدەن دە «التىن ادام» تابىلىپ, ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى باعالى جادىگەرلەرگە اينالدى. قويناۋى قۇت, ادامزاتتىڭ سان مىڭ جىلدان بەرى قۇتتى قونىسى بولعان قازاق جەرىندە مۇنان وزگە دە بايلىق, قۇندى مۇرالار از ەمەس. ولاردى تەكسەرىپ زەرتتەۋ, ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋ اسا جاۋاپكەرشىلىكتى جۇمىس.
دەي تۇرعانمەن, ەلىمىزدىڭ ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىنا ايرىقشا كوڭىل ءبولىنىپ وتىر دەپ ايتا المايمىز. بىلىكتى مامانداردى قارجىلىق جانە ساياساتتىق جاقتان قولداۋ وتە از. ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ تامىرىن ارحەولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەۋ جۇمىسى دا اقساپ تۇر. بۇل ءوز كەزەگىندە ەلىمىزدەگى تاريحي جادىگەرلەردىڭ تالاۋعا تۇسۋىنە, اقشاعا قۇنىققان اشكوزدەردىڭ باعالى جادىگەرلەر جاتقان ەجەلگى قابىرلەردى, جادىگەرلىك ورىنداردى ۇرلاپ قازۋىنا جول اشتى. تەك جەتىسۋ, الماتى وبلىستارىنىڭ توڭىرەگىنىڭ وزىندە تالاي قابىر ۇرلاپ قازىلىپ, تالاۋعا تۇسكەنىن جەرگىلىكتى جۇرت ۇنەمى ايتىپ كەلدى. بىراق وعان قۇلاق اسىپ, ماسەلەنى باقىلاۋعا العان قۇزىرلى ورگاندار جوق. مالشىلار, جەرگىلىكتى تۇرعىندار قىمباتتى جادىگەرلەردىڭ تونالىپ جاتقانىن زاڭ اتقارۋشى ورگاندارعا مالىمدەسە دە, كوبىنىڭ سوڭى جابۋلى كۇيدە قالىپ جاتىر. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن «سەمەي تاڭى» گازەتى «شىعىس قازاقستاندا تاريحي ماڭىزى بار قورىمدار تونالىپ جاتىر. ۇرىلار شىلىكتى جازىعىنداعى التىن ادام تابىلعان وبالاردىڭ ءبىرىن بەلدەن قازىپ, تابىتتارىن قيراتىپ كەتكەن» دەپ حابارلاعان ەدى. بۇل جونىندە قوعام بەلسەندىسى ەركەبۇلان زاعىپاروۆ سول كەزدە «التىن ادام شىققان شىلىكتىدەگى وبالار ەش قاراۋسىز جاتقالى قاشان؟! 2021 جىلدىڭ كۇزىندە ءبىر توپ ارحەولوگ پەن وبلىس اكىمى كەلىپ, 2022 جىلعا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جوسپارلاعان وباعا جاقىندا قاراقشىلار ءتۇسىپ, قازىپ, وبانى قايتا كومىپ كەتىپتى. وباداعى پاتشا نە پاتشايىم جاتقىزىلاتىن تابىت اعاشى دا شاشىلىپ, بەتىنە شىعىپ قالعان. بىلتىر قارا كۇزدە تاعى ءبىر وبا تاپ وسىلاي قازىلىپ كەتكەن ەكەن. مىناۋ – تونالعان ەكىنشى وبا» دەپ اشىنا ايتقانى ەسىمىزدە قالىپتى.
ءالسىز زاڭ – ۇرىنىڭ باعى
ارينە, تەك جەتىسۋ, شىعىس قازاقستان وبلىستارىندا عانا ەمەس, قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرىندە قابىر توناۋ, التىن ىزدەپ جەردى قىرىق شوقپىت قازىپ تاستاۋ ۇردىسكە اينالىپ بارادى. جاقىندا تالدىقورعان وبلىسىنىڭ مالشىلارى قورىس-قوپاسى شىققان جايىلىمدارىنىڭ فوتوسىن الەۋمەتتىك جەلىگە سالىپ, «التىن ىزدەگەندەر جايىلىمدى وسىلاي قازىپ, استىنداعى بايلىعىن توناپ جاتىر. ولار قازعان شۇڭقىرعا مالىمىز ءتۇسىپ ءولىپ جاتىر» دەپ زاڭ اتقارۋشى ورگانداردان بۇعان تىيىم سالۋدى تالاپ ەتكەن ەدى. ول دا اپتا وتپەي جاتىپ اياقسىز قالدى.
ەلىمىزدە مۇنداي جاعدايدىڭ ەتەك الۋىنا باستىسى زاڭنىڭ السىزدىگى مەن زاڭسىز التىن قازۋشىلارعا بەرىلەتىن جازانىڭ جەڭىلدىگى سەبەپ بولىپ وتىر. جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەمقورلىق, توناۋشى مەن زاڭ اتقارۋشىلارمەن بىرلەسە جۇمىس ىستەيتىن قىلمىستىق توپتار دا تاريحي جادىگەرلەرگە بولعان توناۋشىلىقتى كۇشەيتىپ جىبەردى. پرەزيدەنتتىڭ «قازاقستاندى ارحەولوگيا سالاسىنداعى كۇماندى ادامدار جايلاپ الدى. ولار قۇرىلىس فيرمالارىنا جەكەلەگەن جەر تەلىمدەرىنىڭ تاريحي-ارحەولوگيالىق ماڭىزى جوق دەگەن جالعان عىلىمي قورىتىندىلار بەرىپ ءجۇر. وسى قىزمەتى ءۇشىن قىرۋار اقشا الادى» دەپ باسا ايتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا.
كورشىڭ نەگە كوش ىلگەرى؟
قىتايدا 1950 جىلدان بەرى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن رەتتەۋگە بايلانىستى 20-عا جۋىق نورماتيۆتىك قۇجات قابىلدانعان. ولاردىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدىسى – 1982 جىلى جارىق كورگەن «مادەني مۇرالاردى قورعاۋ» تۋرالى قحر زاڭى. بىرنەشە مارتە تولىقتىرۋ مەن تۇزەتۋ ەنگىزىلگەن وسى زاڭ قىتايدا ارحەولوگيا سالاسىنىڭ قۇقىقتىق نەگىزدەرىن ايقىندايدى. اتالعان زاڭدا «قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىنداعى جەر استىندا, ىشكى سۋ الابىندا جانە اۋماقتىق تەڭىزدە ساقتالعان بارلىق مادەني ەسكەرتكىشتەر مەملەكەت مەنشىگىندە» دەپ اتاپ كورسەتىلگەن. زاڭنىڭ وسى بابىنا سايكەس, مەملەكەت قىتاي اۋماعىنان تابىلعان كەز كەلگەن تاريحي-مادەني جادىگەرلىكتى از عانا وتەماقىمەن ءتيىستى مەكەمەلەردىڭ كوللەكتسياسىنا جيناقتاي الادى. سونداي-اق وسى زاڭدا «بارلىق ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى رۇقسات بەرۋ پروتسەدۋرالارىنان ءوتۋى كەرەك» دەپ انىق كورسەتىلگەن. بۇل زاڭدى جانە زاڭسىز قازبا جۇمىستارىن اجىراتۋدىڭ قۇقىقتىق نەگىزى سانالادى.
قىتايدان ۇلگى الار ەندىگى ءبىر تاجىريبە – ارحەولوگيالىق ساۋاتتاندىرۋ, ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردى حالىق يگىلىگىنە اسىرۋ, تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋعا قىزمەت ەتۋ. سوندىقتان ەلىمىز دە شەتەل تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ, مىنا تۇيىندەرگە باسا نازار اۋدارعان ابزال. ءبىرىنشى, ارحەولوگيا ءىسى بويىنشا ارناۋلى سايت اشىلىپ, ەلدىڭ بارلىق اۋماعىندا قازىرگە دەيىن جۇرگىزىلگەن جانە جۇرگىزىلىپ جاتقان ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ مەن قازبا جۇمىستارىنىڭ ەسەپتەرىن جيناقتاۋ; قارجىلىق ەسەبىن دە ازاماتتاردىڭ باقىلاۋىنا قوسا ۇسىنۋ. ەكىنشى, ارحەولوگيالىق ساۋاتتاندىرۋ شارالارىن قولعا الىپ, قازاق دالاسىنداعى ارحەولوگيالىق نىساندار مەن ولجالار بويىنشا بالالارعا, جاستارعا جانە قالىڭ كوپشىلىككە ارنالعان تانىمدىق ەڭبەكتەر ازىرلەۋ, باسپادان شىعارۋ جۇمىسىن قولعا الۋ. ءۇشىنشى, تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ بويىنشا ۇيلەستىرۋ جۇمىستارىن ۆانداليزممەن كۇرەستىڭ ماڭىزدى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە ايقىنداپ, تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى ءبۇلدىرۋ, ەسكى قابىرلەردى قيراتۋ, قازبا جۇمىستارىن رۇقساتسىز ۇيىمداستىرۋ, جادىگەرلىكتەر كونترابانداسى بويىنشا جازانى قاتاڭداتۋ, اسىرەسە قىتايلىق تاجىريبە بويىنشا ەسكى مولالار مەن قابىرلەردى قازۋ, مادەني جادىگەرلىكتەردى كونتراباندالىق جولمەن شەتەل اسىرۋ, ت. ب. قىلمىستارعا اۋىر جازا قولدانۋ (قىتايدا بۇنداي قىلمىستارعا ءولىم جازاسىنا دەيىن كوزدەلگەن). ءتورتىنشى, ارحەولوگيالىق قازبا نىساندارىندا اسپان استىنداعى مۇراجاي نەمەسە تۋريستىك كەشەن سالۋ ءىسىن ءبىر ىزگە كەلتىرۋ, قۇرىلىس نىساندارىنىڭ اۋدانىن, ۋچاسكەلىك اۋماعىن, قابىلداناتىن تۋريستەردىڭ شەكتى سانىن, بيلەت باعاسىن, تۇسكەن تابىستىڭ پايدالانۋ ماقساتىن باقىلاۋدا ۇستاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تەتىكتەر ازىرلەۋ.
ماماندار نە دەيدى؟
زەينوللا ساماشەۆ, ارحەولوگ, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور:
– پرەزيدەنتتىڭ ۇلتتىق قۇرىلتايداعى تاپسىرماسىنان كەيىن ەلىمىزدە ارحەولوگيا سالاسىنا كوڭىل اۋدارىلا باستادى. بىراق بارلىق ماسەلە وسىمەن شەشىم تاۋىپ كەتەدى دەپ ايتۋ قيىن. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە قاتىستى ليتسەنزيا ماسەلەسىنە كەلسەك, پارلامەنت زاڭ قابىلداپ, كوپ جۇمىستارعا ليتسەنزيا بەردى عوي, سول قاتاردا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنا دا ليتسەنزيالاۋ تالابى قويىلعان. بۇرىن «اشىق پاراق» دەگەن بار ەدى, ونى مادەنيەت مينيسترلىگى ارحەولوگيا ينستيتۋتىمەن كەلىسە وتىرىپ, ءبىر جىلعا, سوسىن ناقتى ەسكەرتكىشكە بەرەتىن ەدى. ال ليتسەنزيا بەرىلە باستاعاننان كەيىن ليتسەنزيا قۇجاتتارىن دۇرىستاپ وتكىزگەن ادام ءومىر بويى ارحەولوگيا جۇمىستارىمەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك الدى جانە ول تۇتاس قازاقستان اۋماعىندا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزە الادى. ونىڭ اراسىندا ماماندارى دا, مامان ەمەستەرى دە بار. ياعني بۇكىل قازاقستاندا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە ءومىر باقي رۇقسات بەرۋ دۇرىس ەمەس. ماسەلەن, قولىندا ليتسەنزياسى بار ادام شىمكەنتتە وتىرىپ, التايداعى توڭ باسقان قورعانداردى قازادى. بۇل دۇرىس ەمەس, وعان مامان بولۋى كەرەك. ءسويتىپ, ليتسەنزيا الۋ جانە ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كاسىپكە, بيزنەسكە اينالىپ كەتتى.
ەكىنشى ءبىر ماسەلە, ليتسەنزيا الىپ قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ, ەسەپ تاپسىرمايتىندار كوبەيدى. قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى ەسەپتەردە كورسەتىلىپ, ولاردىڭ بارلىعى ءبىر جەرگە جينالىپ تۇرۋى كەرەك. بۇرىن ول ارحەولوگيالىق ينستيتۋتتىڭ ارحيۆىندە جينالاتىن. ول سوندا عانا عىلىمي اينالىمعا تۇسەدى. ليتسەنزيا العان ادام قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ, تاپقان زاتىن بەرمەي, ەسەپ وتكىزبەسە, وندا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ قاجەتى قانشا؟! ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى نە ءۇشىن جۇرگىزىلەدى؟ ليتسەنزيا نە ءۇشىن بەرىلدى؟ كەز كەلگەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى ءبىزدىڭ كونە, ورتا عاسىرلىق تاريحىمىزداعى بىزگە بەلگىسىز ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن جۇرگىزىلەدى.
قازىرگى تاڭدا بۇكىل قازاقستان بويىنشا زاڭسىز ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ سانى كوبەيۋدە. ونىڭ ىشىندە «قارا ارحەولوگتاردان» كەلەتىن زالال جەتەرلىك. بۇكىل قازاقستاندا قاپتاپ ءجۇر. ونى زاڭ اتقارۋ تاراۋلارى دا بىلەدى, ۇستالعاندارى دا بار. بىراق ونىڭ بىرەۋى دە سوتتالعان جوق. بۇعان قاتاڭ شارا قولدانباسا, ولاردى توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس.
اقان وڭعارۇلى, ءا.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى:
– قازاقستاننىڭ ءار وڭىرىندە ەسكەرتكىشتەردى توناۋدىڭ قارقىن العانى راس. ارحەولوگيادان حابارى جوق قولىنا تاياق ۇستاعان مالشى بالاسىنان باستاپ, جادىگەرلەردى توناۋدى ارنايى تابىس كوزىنە اينالدىرعان قالتالى ازاماتتارعا دەيىن قازىر «التىن ىزدەۋدى» كاسىبى مەن ءناسىبى ەتىپ ءجۇر. 2015 جىلعا دەيىن مۇنداي قادامعا بىرەن-ساران ادامدار بارسا, قازىر بۇل بىرەۋلەردىڭ تابىس كوزىنە, كەيبىرەۋلەردىڭ حوببيىنە اينالدى.
ارحەولوگيالىق ليتسەنزيا دەگەنىمىز, قاراپايىم سوزبەن ايتقاندا, قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە قاجەتتى رۇقساتتاما قۇجات. ونى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ مادەنيەت كوميتەتى بەرەدى. 2019 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا «تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتىلەرىن قورعاۋ جانە پايدالانۋ تۋرالى» جاڭا زاڭ قابىلداندى. دەگەنمەن بۇل زاڭ سالاداعى ماسەلەنى شەشپەدى. بيىل اتىراۋداعى III ۇلتتىق قۇرىلتايدا مەملەكەت باسشىسى «ءبىز باي تاريحي-مادەني مۇرالارىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن ارحەولوگيا سالاسىندا ءتارتىپ ورناتۋىمىز كەرەك. ەلىمىزدە كاسىبي ارحەولوگتار تاپشى, ارحەولوگيالىق قازبا جۇرگىزۋ ءۇشىن ليتسەنزيا بەرۋ ىسىندە شەشىمىن تاپپاعان تۇيتكىلدەر بار» دەپ ناقتى تاپسىرما بەردى. سوعان ساي بۇگىندە مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى مەن عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ اراسىندا ارناۋلى جۇمىس توبى قۇرىلىپ, اتالعان زاڭعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ بويىنشا جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى – ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ مەن ەسكەرتكىشتەردى توناۋعا قاتىستى زاڭ تالاپتارىن قاتايتۋ جانە دالالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدەن باستاپ الىنعان ماتەريالدى وڭدەپ, عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋگە دەيىنگى بارلىق كەزەڭدى مەملەكەتتىك باقىلاۋدى ەنگىزۋ. سەبەبى مادەني مۇرانىڭ جويىلۋى, جوعالۋى بارلىق ەلدە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى بولىپ تابىلادى. سونداي-اق اسپان استى مۇراجاي دەپ ەسەپتەلەتىن ەلىمىزدەگى ەسكەرتكىشتەردىڭ بىرىككەن اقپاراتتىق جۇيەسىن – ەلەكتروندى مالىمەتتەر قورىن جاساقتايتىن كەز كەلدى.
ارينە, ارحەولوگيا عىلىمى تۇرعىسىنان ايتساق, ەڭ باستى ەسكەرۋگە ءتيىستى ماسەلە – قازاقستان بويىنشا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق جۇمىستاردان تابىلعان جاپپاي تابىلىمدار, ماتەريالدار (زووارحەولوگيالىق, پالەوانتروپولوگيالىق) مەن عىلىمي ۇلگىلەردى ءبىر ورتالىققا جيناۋ, عىلىمي زەرتتەۋ ادىستەرى كۇن سايىن وزگەرىپ جاتقان مىنا داۋىردە عىلىمي ماتەريال رەتىندە بولاشاققا ساقتاۋ جانە قولدا بار عىلىمي كادر الەۋەتى جانە قۇرىلعىلاردى پايدالانا وتىرىپ, شەتەلدىك ارىپتەستەردى تارتا وتىرىپ, كەشەندى, ماقساتتى تۇردە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ. ارينە, ونداي دەپوزيتاريدى ءار ءوڭىر وزىندە قۇرسا, حالىقارالىق ستاندارتقا ساي ماتەريالدار ساقتالسا, نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. وكىنىشكە قاراي, وعان وڭىرلەر ءازىر دايىن ەمەس. سونىمەن قاتار قازاقستان ارحەولوگياسىندا ناشار زەرتتەلىنگەن اقتاڭداق وڭىرلەر (قاراتاۋ, اباي ەلى, ۇلىتاۋ, ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرت, اتىراۋ, بەتپاقدالا, قىزىلقۇم) مەن ءار ولكەدە عىلىمي ءتۇيىنى شەشىلمەگەن تاريحي كەزەڭدەر دە (قولا داۋىرىندەگى سىرداريا مەن قاراتاۋ, تورعاي, قازاق التايى, تارباعاتاي, الاكول, قازاقستاننىڭ باتىسى, ورتا عاسىرداعى سارىارقا, باتىس جانە شىعىس قازاقستان ت. ب.) بار. سوندىقتان تاريحي تولىق مالىمەت الۋ ءۇشىن كەشەندى دالالىق زەرتتەۋلەردى جالعاستىرۋ دا وزەكتى.
