جۇرت اراسىندا «قاسقىردان كەيىن ەتتى كوپ جەيتىن – قازاقتار» دەيتىن ءازىل-شىنى ارالاس ءسوز بار. راسىندا دا, سارىارقانىڭ سارىشۇناق ايازىندا قازاقتىڭ ءومىرىن قىزىلسىز ەلەستەتۋ قيىننىڭ قيىنى. سول سەبەپتى بولسا كەرەك, جاڭا جىل جاقىنداعان كەزدە, ەكى قازاقتىڭ ءبىرىنىڭ اڭگىمەسى سوعىم جايلى بولادى. ونىڭ ۇستىنە قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە سوعىمعا ارنالعان قوس بىردەي سايت جۇمىس جاساپ وتىر. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى, استانالىقتار قىستىق سوعىمدى قايدان جانە قانداي باعادا الىپ جاتىر؟
قانشا جەردەن ءوز-ءوزىمىزدى «قاسقىردان كەيىن ەتتى كوپ جەيتىن حالىقپىز» دەپ ماقتاعانىمىزبەن, شىن مانىسىندە, جاعداي باسقاشا بولىپ وتىر. بريتان باسىلىمى جازعان اقپاراتقا سەنسەك, الەمدەگى ەتتى ەڭ كوپ تۇتىناتىن ەل اقش كورىنەدى. ماسەلەن, بۇل ەلدە ەتتى جان باسىنا شاققاندا 120,2 كەلى تۇتىنادى ەكەن. اقش-تان كەيىن كۋۆەيت – 119,2 كەلى, اۆستراليا 111,5 كەلى ەت جەيدى. ال ەتتى ەڭ از تۇتىناتىن ەل بانگلادەش (4 كەلى) پەن ءۇندىستان (4,4 كەلى) ەلى كورىنەدى.
سونداي-اق, وڭتۇستىك ازيادا ورنالاسقان بىرنەشە مەملەكەت ەتتى از تۇتىناتىن ەلدەر قاتارىنا قوسىلىپ وتىر. ءبىزدىڭ كورشىلەس ەلدەرىمىز تاجىكستان – 14,7 كەلى, وزبەكستان – 28,4 كەلى, ازەربايجان – 32 كەلى, قىرعىزستان 36 كەلى ەت تۇتىنادى ەكەن. ال قازاقستاندىقتار جىل سايىن 56 كەلى ەت تۇتىنىپ, ەت جەگىش ەلدەردىڭ ورتاسىندا عانا تۇر. الەمدەگى الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ الدىندا تۇرماساق تا, ەلىمىز ەتتى جاقسى كورەتىن مەملەكەتتەردىڭ بەل ورتاسىندا تۇر. بۇل, ارينە, بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ قۋانباساق تا, شۇكىر دەۋگە بولاتىن ستاتيستيكا.
قالتاعا ىڭعايلىسىقوي مەن سيىر ەتى
نەگىزىنەن, ەلوردا تۇرعىندارى ەتتى «شاپاعات» كوممۋنالدىق بازارى مەن «الەم» ساۋدا ورتالىعىنان الادى. ماسەلەن, «شاپاعات» بازارىنا بارعانىمىزدا, ونداعى جىلقى ەتىنىڭ 1 كەلىسى 1300-1350 تەڭگەدەن ساتىلىپ جاتقانىن بايقادىق. بازارداعى ىعى-جىعى حالىق, نەگىزىنەن, جىلقى ەتىن الۋعا قۇمار-اق. الايدا قالتاعا ىڭعايلىسى قوي مەن سيىر ەتى بولىپ وتىر. ويتكەنى اتالعان تۇلەكتەردىڭ ەتى 1200 تەڭگەنىڭ كولەمىندە ساتىلىپ جاتىر ەكەن. ساپارباي ەسىمدى ازامات 6 كەلى جىلقىنىڭ ەتىن 1300 تەڭگەگە ساتىپ العانىن ايتادى. ويتكەنى ول بۇدان كولەمدى ەتىپ ەت ساتىپ الۋعا قارجىلىق مۇمكىندىگى جوق ەكەنىن جاسىرمايدى. سەبەبى جىلقىنىڭ ءبىر اياعىن تۇتاس ساتىپ الۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 100 مىڭ تەڭگە كەرەك. ال مۇنداي قارجى قالتادا بولماعاننان كەيىن, اي سايىن بىرنەشە كەلى ساتىپ الۋعا تۋرا كەلەدى.
استانالىقتاردىڭ ەت الۋ ءۇشىن باراتىن بازارلارىنىڭ ءبىرى «الەم» ساۋدا ورتالىعى بولىپ وتىر. مۇندا باعا «شاپاعات» بازارىمەن سالىستىرعاندا اناۋ ايتقانداي قىمبات كورىنەدى. ماسەلەن, مۇندا جىلقى ەتىنىڭ 1 كەلىسى 1600-1650 تەڭگەدەن ساتىلىپ جاتىر. ال قوي مەن سيىردىڭ ەتى 1300-1350 تەڭگەنىڭ اينالاسىندا. «شاپاعات» سياقتى «الەم» ساۋدا ورتالىعىندا دا حالىقتىڭ قاراسى قالىڭ ەكەن. الۋشى مەن ساتۋشىنىڭ ءوزارا اڭگىمەسىنەن سارىارقانىڭ سارىشۇناق
ايازىندا ەتتىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى.
جالپى, ەلوردالىق ساۋداگەرلەر ەتتى اقمولا, قوستاناي, قاراعاندى وبلىستارىنان كەلەتىنىن ايتادى. اتالعان وڭىرلەر ەلورداعا جاقىن بولعاندىقتان, مۇندا, نەگىزىنەن, اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن اكەلۋ قولايلى.
قاساپشى ەسكەرتەدى
استانادا «شاپاعات» كوممۋنالدىق بازارى مەن «الەم» ساۋدا ورتالىعىنان باسقا جەرلەردە دە ەت ۇزدىكسىز ساتىلىپ جاتىر. ءبىر بايقاعانىمىز, ول جەرلەردە وزگە تاۋارلار سياقتى ەتتىڭ وتپەي قالىپ جاتقانى كەزدەسپەيدى. ويتكەنى قىزىلعا دەگەن سۇرانىس ءبىر ساتكە دە تولاستاعان ەمەس. الايدا ەت ساتۋمەن اينالىساتىن قاساپشى جانات ايدارۇلى بازار ەتىن بايقاپ جەۋ كەرەك ەكەنىن ەسكەرتەدى. ويتكەنى بازارداعى ەت پەن ءوزىڭىز كوزبەن كورىپ سويعان مال ەتىنىڭ اراسىندا جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىق بار.
– قازىرگى تاڭدا استاناداعى كەز كەلگەن بازاردان ەت ساتىپ الىپ, جەۋگە بولادى. بىراق بازارداعى ەتتىڭ بارلىعى بىردەي كوڭىلدەن شىعا بەرمەسى انىق. ماسەلەن, قالادا بورداقىلانعان جىلقىنىڭ ەتى اپپاق بولادى. جىلقىنىڭ ەتى اپپاق بولعاننان كەيىن جۇرت ونى «مايلى ەكەن» دەپ الۋعا قۇمارتادى. ال شىن مانىسىندە جىلقىنىڭ ەتى اق نەمەسە سارى بولماۋى كەرەك. تەك قانا بورداقىلانعان جىلقىنىڭ ەتى اپپاق بولادى. كوپشىلىك قاۋىم وسى ماسەلەنى ءجىتى نازاردا ۇستاۋى كەرەك. سونداي-اق, استانالىقتار رەسەيدەن كەلىپ جاتقان جىلقى ەتىنەن ساق بولۋى قاجەت. ويتكەنى اربا تارتۋعا ارنالعان ۇلكەن-ۇلكەن جىلقىلاردىڭ ەتتەرى تىم قاتتى بولادى. رەسەي جىلقىسى مىڭ جەردەن ۇلكەن بولعانىمەن, ولاردىڭ ەتتەرى ءوزىمىزدىڭ جىلقىلاردىڭ ەتىندەي ءتاتتى بولمايدى. سوندىقتان دا مەن تۇتىنۋشىلاردى رەسەي جىلقىسىنان ساق بولۋعا شاقىرامىن, – دەيدى جانات ايدارۇلى.
قاساپشىنىڭ «ساق بولىڭىزدار» دەگەن ەسكەرتۋىنەن سوڭ «قاراپايىم تۇتىنۋشى قانداي ەت الۋى كەرەك؟» دەپ سۇرادىق. ونىڭ ايتۋىنشا, جۇرت بورداقىلانعان جىلقىدان قاراعاندا دالادا جايىلىپ جۇرگەن جانۋاردىڭ ەتىن العانى ءجون.
– شىن مانىسىندە جىلقىنىڭ ەتىن بىلەتىندەر الىس اۋدانداردان ساتىپ اكەلەدى. ويتكەنى بورداقىلانعان جىلقىعا قاراعاندا يەن دالادا جايىلىپ جۇرگەن جىلقىنىڭ ەتى دامدىرەك بولادى. نەگە؟ ويتكەنى استانانىڭ ىرگەسىندەگى اۋىلداردا جىلقىلاردى بورداقىلاپ, ءوز ونىمدەرىن بازارعا اكەلىپ ساتادى. جالپى, تۇتىنۋشى رەتىندە بازاردان ەت ساتىپ الماۋعا تىرىسامىن. سەبەبى بازارداعى ەت توڭازىتقىشتا مۇزداتىلعاننان كەيىن ونىڭ ساپاسى تومەن بولادى. مىسالى, استانانىڭ ىرگەسىندەگى شارۋالار ارىق جىلقىلاردى سىرتتان ساتىپ اكەلەدى دە, تەك قانا جەممەن سەمىرتەدى. ونىڭ ۇستىنە جىلقى تەز سەمىرسىن دەپ ولار ارنايى مالعا ءارتۇرلى دارۋمەندەر بەرەدى. مۇنداي مالدىڭ ەتى كوڭىلىڭىزدەن شىقپاۋى مۇمكىن. نەگىزى, دالانىڭ شوبىمەن جەمدەنگەن جىلقىنىڭ ەتى بورداقىلانعان جىلقىنىڭ ەتىنەن ءدامدى بولادى, – دەيدى جانات ايدارۇلى.
قاساپشى كولىگى بار ازاماتتار, مۇمكىندىك بولسا, سىرتتان جىلقى ساتىپ الىپ كەلىپ, سويعان دۇرىس ەكەنىن ايتادى. ەگەر وسىلاي جاساساڭىز, بازارداعى باعادان الدەقايدا ءتيىمدى قارجىعا سوعىم الۋعا مۇمكىندىك بار. مىسالى ءۇشىن, ءبىر جارىم جاسار تايدى 280-300 مىڭ تەڭگەگە ساتىپ الۋعا بولادى. قازىرگى تاڭدا الىپساتارلار سىرتتان 90-100 مىڭ تەڭگەگە جاباعى ساتىپ الىپ, مۇندا 150 مىڭ تەڭگەگە ساتىپ جاتىر.
سوعىمعا ارنالعان سايت
بۇگىندە اقشاڭ بولسا, كەز كەلگەن كۇردەلى ماسەلەنى وڭاي شەشۋگە بولادى. مىسالى, قالانىڭ قاق ورتاسىندا تۇرساڭىز, جىلقىنىڭ ەتىن sogym.com.kz جانە sogym.kz سايتتارى ارقىلى ونلاين تۇردە ساتىپ الۋعا بولادى. ماسەلەن, وتكەن جىلى اشىلعان sogym.com.kz سايتى بۇگىندە ەلوردالىق تۇتىنۋشىلاردى ەتپەن قامتاماسىز ەتىپ جاتىر. اماندىق قورعانۇلىنىڭ ايتۋىنشا, اتالعان سايت ارقىلى ەت ساتىپ الۋدىڭ بىرنەشە تيىمدىلىگى بار. ايتالىق, بىرىنشىدەن, بازارعا بارىپ, ۋاقىت جوعالتپايسىز; ەكىنشىدەن, قاراجاتىڭىزدى ۇنەمدەيسىز. سونداي-اق, ادال سويىلعان جىلقى مەن سيىر ەتىنە تاپسىرىس بەرىپ, ۇيىڭىزگە جىلىكتەلگەن دايىن ەتتى الدىرتاسىز.
– ءبىز sogym.com.kz سايتىن وتكەن جىلى ىسكە قوسقان بولاتىنبىز. ءبىرىنشى جىلدان باستاپ ينتەرنەت ارقىلى ەت ساتۋعا بولاتىنىنا كوزىمىز جەتتى. ايتكەنمەن ءالى دە بولسا ادامداردى ونلاين ساۋداعا ۇيرەتە ءتۇسۋ كەرەك. مىسالى, كۇنى بويى جۇمىستا بولعان ادامنىڭ بازارعا بارىپ, ەت ساتىپ الۋعا ۋاقىتى جوق. ونىڭ ۇستىنە قالانىڭ ادامى بولعاننان كەيىن ەتتى جىلىكتەپ مۇشەلەۋدى ۇمىتىپ بارا جاتىرمىز. بىراق قازاقتىق قاسيەتىمىز بولعاندىقتان, ەت جەۋدى ۇمىتقان جوقپىز. ال ءبىزدىڭ كومەك قالانىڭ جۇمىسباستى ادامىنا ىزدەگەنگە سۇراعان بولىپ وتىر. قازىرگى تاڭدا استانانىڭ حالقى 1 ميلليوننان اسىپ بارا جاتىر. مىنە, وسى نارىق ونلاين ساۋداعا ابدەن ۇيرەنگەننەن كەيىن سوعىمدى ينتەرنەت ارقىلى الدىرىپ الاتىن بولادى. قازىر امەريكا مەن ەۋروپا ەلدەرىندە ونلاين ساۋدا الدەقاشان دامىپ كەتتى. وكىنىشكە قاراي, ءبىز ولاردان كەم دەگەندە 50 جىلعا ارتتا كەلە جاتىرمىز, – دەيدى اماندىق قورعانۇلى.
ونىڭ ايتۋىنشا, ونلاين تۇردە ەت ساتىپ الۋ نارىقتاعى باعادان شامالى بولسا دا قىمباتتاۋ. سەبەبى ەتتى جىلىكتەپ, ۇيىڭىزگە اكەلىپ بەرۋ جولىندا كوپتەگەن ادامدار ەڭبەك ەتەدى. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى, اتباساردىڭ ەتىنە استانالىقتاردىڭ سۇرانىسى جوعارى بولىپ وتىر.
سەرىك قۇدايبەرگەنۇلى
