قازاق مادەنيەتى مەن رۋحانياتىندا وزىندىك ەرەكشە ورنى, قايتالانباس قولتاڭباسى بار يليا جاقانوۆتى الەمدى جايلاعان ىندەت سىرت اينالىپ وتپەپتى دەگەن حابار ەستىگەن سوڭ اتىراۋعا تەلەفون سوعىپ, جازۋشى-كومپوزيتور اعامىزدىڭ جاي-كۇيىن بىلگەن ەدىك. داۋىسى جارقىن, كوڭىل كۇيى دۇرىس ەكەن. قۇداي قوسقان قوساعى – تيىشكۇل اپا ەكەۋى دە ەمدەلىپ, ساۋىعىپ شىعىپتى. «اۋىر دەرت ەكەن, دارىگەرلەرگە مىڭ العىس!» دەيدى سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان ابىز اقساقال. دەنساۋلىق پەن جان تىنىشتىعىن تىلەدىك ۇجىم اتىنان. ول كىسى قابىرعاسى قالانعانىنا وتىز جىل تولىپ وتىرعان «استانا اقشامى» گازەتىندەگى ارىپتەستەرىنە شابىت, تابىس تىلەدى. الپىس جىلدان اسقان شىعارماشىلىق عۇمىرىنداعى بۇكىل اندەرىنىڭ تۋ تاريحىن تاپسىرلەگەن «ەدىل-جايىق» دەپ اتالاتىن ۇلكەن ەڭبەگىن جازىپ ءبىتىرىپتى. ءبىز بۇگىن يليا اعامىزعا قولقا سالىپ, وسى قابىرعالى شىعارمادان ءبىر ۇزىك بەرىپ وتىرمىز.
سۇلۋ قىزدىڭ قوس بۇرىمىنداي سىلاڭداپ اققان ەكى ۇلى داريا – ەدىل مەن جايىقتىڭ جايساڭ جاعاسىندا ءومىرىمنىڭ ۇلعايعان شاعىندا ەمىن-ەركىن عۇمىر كەشەم دەگەن وي قاپەرىمە كەلىپ پە ەدى, تەگى… ءبىر زامانداردا اتا-بابالارىمىز, ءيا, تاريحتىڭ ءدال سوزىمەن ايتساق – ۇلى باتىرلار – اكەلى-بالالى نارىك, شورالار جايلاعان قاسيەتتى مەكەندى كورمەي ءجۇرىپ ۇز-ا-ا-اق جىلداردىڭ اڭساۋلى ساعىنىشىمەن جازىپ ەدىم «ەدىل-جايىقتى». وسى ءان جان-جۇرەگىمدى ءدايىم تەبىرەنىسكە سالاتىن ىڭكارلىك سەزىممەن ءالى كۇنگە دەيىن تەربەتۋمەن كەلەدى. سونىڭ قۋاتتى لەبىمەن كوكىرەگىمنەن قانشاما اندەردىڭ كاۋسار لەبىن اقتاردىم. وسى اندەردىڭ ىشىندە «ىرعىز», «شالقار», «اعادى جايىق, اعادى», «ويىل تولقىنى», «ورالدىڭ ەركە سامالى»… ءيا, بۇلارعا قوسا ارناعا سىيماي تولىپ اققان قيعاش سۋىنىڭ بويىندا شىعارعان ليريكالىق «اقمارال» ءانىن ايتسام دا جەتىپ ارتىلادى. ەدىلدىڭ جاعاسىندا ءجيى-ءجيى بولىپ جۇرەم. ەدىلدىڭ كەرىلىپ جاتقان كەربەز ايدىنى قيالىمدى شارىقتاتىپ اكەتەدى… التىن وردا, نوعايلى زامانى ەلەس بەرەدى… تولعانتادى, ويدى وي قوزعايدى, سەزىمگە بەرىلەسىڭ. وسىنداي تەبىرەنىستى ساتتەردە تىلمەن بەينەلەپ بولمايتىن ءبىر سىرلى اۋەز وزگەشە ءبىر اسەرمەن جۇرەك قىلىمدى شەرتكەنى. قالاي ويلاسام دا ءشوپ باسىنا تۇنا قالعان تاڭعى شىقتاي مولدىرلىگى اركەز يسىندىرۋمەن جانىمدى ءلاززاتتى سەزىممەن باۋراي بەردى. كەلە-كەلە كوڭىلىمە ابدەن ورنىقتى. ويلى. قوڭىر لەبى كەڭ تىنىستى باريتوندى ەلەستەتەدى. وسى بولمىسىنا قاراپ بۇل ءاندى «اعادى جايىق, اعادى» ءانىمنىڭ ەكىنشى ءبىر ۆاريانتىنداي سەزىنىپ ءجۇردىم. ءبىر اڭساۋلى كوڭىلدىڭ جاستىق سىرى سەكىلدى ويلاندىرادى. وسىنداي ساتتە ءوزىم اركەز جۇزدەسىپ, سىرلاسىپ جۇرەتىن باقتىقوجا ىزمۇحامبەتوۆتىڭ ء(دال وسى كەزدە باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى ەدى) قوڭىرلاتا تارتقان گيتارا مەن دومبىراسىن, وعان ادەمى قوسىلاتىن سىرلى ءۇنىن ەسكە الامىن…
كەيدە ساتتىلىك دەگەنىڭىز ويدا جوقتا كەلە قالادى ەكەن. ءبىر جولى جولىم ءتۇسىپ, وردا مەن قازتالوۆكادا, اقجايىق اۋدانىندا جۇرتشىلىقپەن كەزدەسۋ كەشتەرىن وتكىزىپ ءجۇرىپ, ەندى اتىراۋعا قايتار ساپاردا ورالدا باقتىقوجانىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن قوناق بولعانىم ۇمىتىلا قويماس تەگى. باقتىقوجانىڭ ۇيىندەگى سول ءبىر كەلىستى وتىرىس… ايلى اسپاننىڭ استىندا ماۋجىراعان ماقپال تۇندە باقتىقوجا تارتقان گيتارا ءۇنى, قوڭىرلاتا شەرتىلگەن دومبىرا كوكەيىمدە جۇرگەن الگى اۋەزدى اپ-انىق ەتىپ قوزعاعانى. مەن ويدا جوقتا ىڭىلداپ وتىرعانىمدى سەزدىم, سەزبەدىم. ءبىر عاجايىپ قۇبىلىس بويىمدى تولقىتىپ, قيالىمدى شارىقتاتا باستادى. جاڭا ءاننىڭ نوبايى, سۇلباسى ەمەس, سيرەك ءبىتىمدى كەلبەتىن كوردىم. جۇرەك تۇكپىرىنە ابدەن ورنىققان سەكىلدى. مەن ىڭىلداي بەردىم. مۇنى سەزە قويعان باقتىقوجا گيتارامەن سۇيەمەلدەپ سۇيسىنە تەبىرەندى. ەكەۋىمىز ۇندەسە قالدىق. باقتىقوجا مەنىڭ جۇرەك پەرنەمدى ءدال باستى. وسىلايشا تولقىپ كەتكەنى سونداي: – ءىل-اعا, سوزىمەن… سوزىمەن, – دەپ گيتارانى جان-راحاتى عىپ بالبىراتتى.
مەن نە دەرىمدى بىلمەدىم. «ءسوزى جوق» دەپ ايتۋعا ءتىل شىركىننىڭ دە يكەمى كەلمەدى. ىشتەي بۋلىقتىرعان شابىت وتى قىزدىردى دا وتىردى. انگە بار جانىمەن يىلگەن باقتىقوجا سول قولى گيتارانىڭ ءدىرىل قاققان شەگىندە, وڭ قولى داستارقان شەتىندە جاتقان اق قاعازعا اسىعىس-ۇسىگىس:
جارقىراپ ەدىل اعادى,
ارالاپ كەربەز دالانى.
قايتارىن ويلاپ
جايىققا,
قيا الماي جىگىت قارادى, – دەگەن شۋماقتى بىردەن قۇيىلدىرىپ دەسەم دە, مولدىرەتىپ دەسەم دە مەنى ەرىكسىز تاڭعالدىرىپ جازا سالدى.
ءيا, تاڭعالعانىم سونداي, ءوزىنىڭ ءبىر سىرلاسقان ساتتەردە: «مەن ينستيتۋتتا ۋفا قالاسىندا وقىدىم. باشقۇرت اعايىنداردىڭ قىز-جىگىتتەرمەن بىرگە جۇردىك, جاستىق رومانتيكاعا بەرىلىپ. جاقسى كۇندەرىمىز ءوتتى عوي, شىركىن! ال ءبىر كۇنى وقۋىمىزدى ءبىتىرىپ ەلگە, اق جايىعىمىزعا قايتاتىن ساتتەردە ەدىلدى قيماي, ءبىر جاعى ەلدى دە ويلاپ, ءتىل جەتپەيتىن ءبىر سىرلى سەزىمگە بەرىلگەنىم ەسىمنەن كەتەر ەمەس. ءسىزدىڭ مىنا ءانىڭىز مەنىڭ سول ساتتەگى جان-تولقۋىمدى قوزعاپ جىبەردى» دەدى كۇلىمسىرەپ.
الگى شۋماقتان كەيىن باقتىقوجا گيتارا ءۇنىن سىبىرلەپ اتىپ كەلە جاتقان تاڭداي عىپ تامساندىرا شەرتىپ, داستارقان باسىندا وتىرعان بىزدەردى مۇلدە ۇمىتقانداي بوپ:
ەركەلەپ ەدىل اعادى,
دۋمانعا بولەپ جاعانى.
تولقىنى تەربەپ اسەم ءان,
جايىققا كەتىپ بارادى, – دەپ عاشىعىن اڭساعان البىرت جىگىتتىڭ ماحابباتىن سەزدىرگەندەي بولدى ما, قۇداي-اۋ, مەن ءوز ءانىمنىڭ كەسكىن-كەلبەتىن, ىنتىقتىرعان ىڭكار كوڭىلدىڭ بەيمازا ءدىتىن ەندى عانا انىق سەزگەندەي تاعى ءبىر… تاعى ءبىر شۋماق جالعانسا ەكەن دەپ تىلەدىم.
باقتىقوجا مەنىڭ وسى ويىمدى اڭداعان جانشا: – تيىش اپا, مەن ويدا جوقتا وسىلاي دەپ قالدىم. دۇرىس پا؟ مىنا ءان وسىلاي دەگىزىپ وتىر. ەش سەكىرەتى جوق, كەيدە ءوستىپ ليريكاعا بەرىلەتىنىم بار. ءىل-اعانىڭ ليريكالىق اندەرى مەن رومانستارىنا ەش نارسەنى تەڭگەرمەيمىن, بۇل شىن ءسوزىم, – دەدى.
بۇعان تيىش اپاسى دا, نەمەرەلەرىمىز ايگەرىم مەن ءاليحان قۋانا باس يزەستى. باقتىقوجا دا ەكى بالاعا قىزىعا قاراپ: – وي, اينالايىندار! – دەپ ەمىرەندى. بالاجان ەكەن.
مەن ەندى ەركىنسىپ شەشىلە سويلەگىم كەلدى مە: – وسى ءاندى كەيدە ىشتەي ىڭىلداعاندا: «اعادى جايىق, اعادى» دەگەن ءانىمنىڭ سوزىمەن دە ايتىپ قالاتىن ساتتەرىم بولادى, – دەدىم.
باقتىقوجا كۇلىمسىرەپ: – ال ماعان ەرىك بەرسەڭىز, – دەدى دە, گيتارانى سابىرلى باپپەن شەرتتى. سول ساتتە قوڭىر كوزىنە وي تۇنعان باقتىقوجا ءان اۋەزىن قاز-قالپىندا مولدىرەتىپ:
تولىقسىپ ەدىل اعادى,
قۇلپىرتىپ ساي مەن
سالانى,
جايىققا جەتكەن سول
ءبىر ءان,
جۇرەكتىڭ وتىن جاعادى, – دەپ كوزبە-كوز ەكسپرومت شۋماقتى ايتىپ توقتادى.
و, شىركىن, نۇرلى دۇنيەنىڭ وسىنداي ساتىنە نە جەتەدى… نە جەتەدى. پوەزيا مەن مۋزىكا انانىڭ بەسىك جىرىنداي تەربەتتى. جان-ءتانىڭ, پاك كوڭىلىڭ قانداي تاپ-تازا بوپ جارقىرايدى! ومىردەن تىلەيتىنىم وسىنداي ءسات. ءبىز جۇلدىزى الىستان جىمىڭداعان ايلى تۇندە وسى انمەن تىنىستادىق تا وتىردىق. باقتىقوجا ەكەۋمىزدىڭ ءدىلىمىز بەن ءدىتىمىز وسىلايشا ۇيلەستى.
كەلە-كەلە بۇل ءاندى ورالدىڭ باريتوندارى مەن اتىراۋدىڭ دۋەتتەرى ۇلكەن كونتسەرتتەردە ورىنداي باستادى. مەنىڭ اندەرىمە قىزىعاتىن كەيبىر اقىندار باقتىقوجانىڭ مىنا ولەڭىنە تاڭعالا ويلانىپ: «اقىندىعى دا بار ەكەن عوي» دەگەن سوزدەردى ايتىپ قاپ ءجۇردى. ونداي ساتتە مەن باقتىقوجانىڭ:
قىس بولسا جەردى قار
باسىپ,
كەتۋىن كۇتىپ جۇرەمىز.
كوكتەم دە جازعا جالعاسىپ,
كەلەدى تاعى كۇرەڭ كۇز.
ءومىر دە سولاي قاراساڭ,
جىلايمىز, كەيدە كۇلەمىز.
توڭىرەگىمىزدە ارقاشان
قۋانىش, قايعى ءجۇر ەگىز.
قىس كەزى, مەيلى كۇز كەزى,
جاقسىلىق كۇتىپ
ءار تاڭدا.
ۇزىلمەي كۇننىڭ تىزبەگى,
جۇرگەيمىن, دوستار, ورتاڭدا! – دەپ جازعان ءبىر ولەڭىن ويلى سەزىممەن, رومانس اۋەزىمەن ايتىپ بەرەتىنىم بار. مۇنداي تەبىرەنىستى جۇرەكتەن تەك قانا مەيىرىم نۇرى تارايدى ەكەن.
بۇل – ورالدا سۇراپىل تاسقىن بولعان جىلدىڭ جازى…
يليا جاقانوۆ, جازۋشى-كومپوزيتور,
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
