سوت جۇيەسىن جەتىلدىرۋ – ءوزىن ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋدى باسىمدىلىق رەتىندە تانىعان قۇقىقتىق مەملەكەت دەپ بەلگىلەيتىن ءاربىر مەملەكەتتىڭ باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى ەكەنى انىق. سوت تورەلىگى ينستيتۋتىنىڭ اشىقتىعى, ادىلدىك, زاڭدىلىق, سوتتاردىڭ تاۋەلسىزدىگى – بۇنىڭ بارلىعى ەڭ باستى قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن سوت جۇيەسىنە دەگەن حالىق سەنىمىنىڭ كەپىلى.
ۇلتتىق سوت جۇيەسىنىڭ رەفورمالاۋ ىرگەلى ستراتەگيالىق وزگەرىستەردىڭ ءبىرى ەكەنى داۋسىز. قازاقستاننىڭ قۇقىقتىق جۇيەسى دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭىن باستان كەشىرىپ جاتىر. سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدىڭ سوت جۇيەسىندە ەلەۋلى وڭ وزگەرىستەر ورىن الىپ جاتقانىنىڭ كۋاسى بولىپ ءجۇرمىز. سوت جۇيەسى رەفورماسىنىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە سوتتاردىڭ جۇمىسىندا زامانۋي الدىنعى قاتارلى اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋدى اتاپ وتۋگە بولادى. وسى ورايدا 15-20 جىل بۇرىن ارمانداۋعا دا ءداتىمىز بارمايتىن جاڭا يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار قولدانىسقا ەنگىزىلۋ ۇستىندە.
سوت ورگاندارىمەن «ەلەكتروندىق سوت تورەلەگىن» ودان ءارى جەتىلدىرۋ مەن قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋگە باعىتتالعان اۋقىمدى جۇمىستار اتقارىلۋدا. بۇگىنگى كۇنى ازاماتتار مەن زاڭدى تۇلعالارعا وزدەرىنىڭ سوتپەن قورعاۋ قۇقىعىن نەعۇرلىم اشىق جانە ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جاڭا اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيالىق تەحنولوگيالار قولدانىسقا ەنگىزىلىپ, جۇمىس جاساپ تۇر. تىڭ وزگەرىستەر قۇجاتتاردى قابىلداۋدان باستاپ اتقارۋ پاراقتارىن بەرۋگە دەيىنگى سوت تورەلىگىن اتقارۋدىڭ بارلىق ساتىلارىن قامتىعان.
سوتتار تولىققاندى ەلەكتروندىق ءىس جۇرگىزۋگە كوشىرىلدى, ونى سوت ورگاندارىنىڭ «تورەلىك» اۆتوماتتاندىرىلعان اقپاراتتىق-تالداۋ جۇيەسى قاتاماسىز ەتەدى. بۇل جۇيەدە سوتتارداعى ءىس جۇرگىزۋدىڭ بارلىق ىشكى پروتسەستەرى جوعىرلانعان: ىستەردى اۆتوماتتى تۇردە ءبولۋ, ەلەكتروندىق قۇجاتتاردى, ەسەپتەردى قالىپتاستىرۋ, مۇراعاتتاۋ جانە ت.ب. «تورەلىك» جۇيەسى بارلىق قولدانىستاعى ەلەكتروندىق سەرۆيستەردى ءبىر جۇيەگە بىرىكتىرۋگە مۇمكىندىك بەردى. ونىڭ ىشىندە ىشكى پورتال, كادر جۇيەسى, سوتتاردىڭ ينتەرنەت-رەسۋرستارى, سوت قۇجاتتارىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن سەرۆيستەر, «سوت كابينەتى». ول اقپاراتتىق مالىمەتتەردىڭ جەدەل الماسۋعا جانە جوعارعى دارەجەدەگى قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى, اۆتوماتتاندىرىلعان ەسەپكە الۋ, پروتسەسسۋالدىق مەرزىمدەردى قاداعالاۋ, ستاتيستيكالىق جانە تالداۋ ەسەپتەرىن قالىپتاستىرۋ, جالپى ءىس جۇرگىزۋدى, سونىڭ ىشىندە سوت ءىسىن جۇرگىزۋدى جەڭىلدەتۋ بويىنشا ماسەلەلەردى شەشەدى, قۇجاتتارمەن جۇمىس جاساعان كەزدە قاعازباستىلىقتان ارىلۋعا جاعداي تۋزىعىزادى. سەبەبى جۇيە بارلىق باقىلاۋ مەرزىمدەرىن تالداپ وتىرادى.
2017 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنان باستاپ «تورەلىك» اقپاراتتىق جۇيەسىنە سۋديالاردىڭ جۇمىسىن جەڭىلدەتۋگە باعىتتالعان تاعى ءبىر تىڭ جاڭاشىلدىق ەنگىزىلدى. ول – «جازا تاعايىنداۋ» سەرۆيسى.
بۇل سەرۆيس جاساعان قىلمىسقا جانە سوتتالعان ادامنىڭ جەكە باسىنا ساي جازا تاعايىنداۋدى دۇرىس باعدارلاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن, قىلمىستىق پروتسەستىك كودەكس جانە قىلمىستىق كودەكس نورمالارىنىڭ نەگىزىندە قىلمىستىق iس بويىنشا اقپاراتتىڭ زياتكەرلىك تالداۋ الگوريتمدەرىنىڭ بارلىق جيناعىن قامتيدى.
«تورەلىك» جۇيەسىندە قىلمىستىق ءىستىڭ ەلەكتروندىق ەسەپ قۇجاتىندا ىسكە قاتىسۋشى رەتىندە سوتتالۋشىنىڭ جەكە مالىمەتتەرى كورسەتىلگەن ەسەپتىك كارتىشكەنىڭ قوسىمشا پاراقشاسىندا سوتتالۋشىنى ايىپتاۋدىڭ قىلمىستىق كودەكسىنىڭ بابى, بولىگى, سوتتالۋشىنىڭ جاۋاپتىلىعىن جەڭىلدەتەتىن جانە اۋىرلاتاتىن ءمان-جايلار, سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋ فورماسى, قىلمىستىق كودەكستىڭ 24 بابى قولدانىلعانى نەمەسە قولدانىلماعانى (قىلمىسقا دايىندالۋ نەمەسە وقتالۋ), سوتتالۋشىنىڭ جۇمىس جاسايتىنى نەمەسە جاسامايتىنى, جىنىسى, جاسى تۋرالى مالىمەتەردى ەنگىزە وتىرىپ, سەرۆيس پروتسەسسۋالدىق جانە ماتەريالدىق زاڭناما نورمالارى نەگىزىندە تاعايىلعاندالۋى ىقتيمال جازا مولشەرىنىڭ شەكتەرىن ەسەپتەپ بەرەدى. ياعني, ول سۋديالارعا سوت شەشىمدەرىن دايىنداۋ كەزىندە قولدانىستاعى زاڭناماعا بارلىق سايكەسسىزدىكتەردى اۆتوماتتى تۇردە كورسەتەدى.
ارينە, بۇل سەرۆيستى قولدانۋ – سوتتالۋشىعا جازانى ەلەكتروندىق تۇردە اقپاراتتىق جۇيە تاعايىندايدى دەگەن ءسوز ەمەس. بۇل سەرۆيستىڭ جازا مولشەرىن ەسەپتەۋى ۇسىنىمدىق سيپاتتا بەرىلىپ وتىر. دەگەنمەن, بۇنداي سەرۆيسسۋديانىڭ جۇمىسىنا ەلەۋلى قولعابىس بولارى ءسوزسىز.
سۋديا قانداي دا كاسىپقوي, تاجىريبەلى, بىلىكتى مامان بولماسىن – ول ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ادام, ونىڭ شەشىم قابىلداۋىنا جۇكتەمەنىڭ, ياعني جۇمىس اۋقىمىنىڭ كوپتىگى, دەنساۋلىق جانە مورالدىق-پسيحولوگيالىق جاعدايى سياقتى كوپتەگەن فاكتورلار اسەر ەتۋى مۇمكىن ەكەنىن مۇلدەم جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ال اتالعان سەرۆيس سوتتالۋشىعا جازا تايىنداۋ بويىنشا شەشىم قابىلداعان كەزدە وسىنداي ادامي فاكتورلار اسەرىنەن بولۋى ىقتيمال قاتەلىكتەرگە جول بەرمەۋگە زور سەپتىگىن تيگىزەدى.
سونىمەن قاتار, «جازا تاعايىنداۋ» سەرۆيسى جاڭادان ەنگىزىلگەن سەرۆيس بولعاندىقتان, ودان ءارى جەتىلدىرۋدى قاجەت ەتەتىنى دە زاڭدىلىق. وسى ورايدا, ءبىزدىڭ پىكىرىمىز بويىنشا سوتتالۋشىعا جازا مولشەرىن ەسەپتەۋ قارالعان ءىستىڭ ءمان-جايلارىنا, سوتتالۋشىنىڭ جەكە باسىنا ساي بولۋىن تولىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا سەرۆيس پاراقشاسىنا جازانىڭ تاعايىندالۋىنا ەلەۋلى اسەر ەتەتىن كەيبىر قوسىمشا مالىمەتتەر ەنگىزىلۋ قاجەت سياقتى.
اتاپ ايتقاندا, سەرۆيستىڭ مالىمەتتەر پاراقشاسىنا قىلمىستى بىرنەشە رەت جاساۋى, قىلمىستىق قايتالانۋى, قاۋىپتى قايتالانۋى, سوتتالۋشىنىڭ ەسى دۇرىستىعى نەمەسە دۇرىس ەمەستىگى, جاسالعان قىلمىسقا قاتىسۋشىلىق دەڭگەيى (ورىنداۋشى, ۇيىمداستىرۋشى, ايداپ سالۋشى, كومەكتەسۋشى), قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردىڭ جيىنتىعى, ۇكىمدەردىڭ جيىنتىعى, بەلگىلى ءبىر قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىق ءۇشىن كوزدەلگەن جازادان گورى نەعۇرلىم جەڭىل جازا تايىنداۋ مۇمكىندىگى تۋرالى سياقتى مالىمەتتەر قوسىمشا ەنگىزۋ قاجەت دەپ ويلايمىز. بۇل الگوريتمدەردى ەنگىزۋ سوتتالۋشىعا جازا مولشەرىن ەسەپتەۋدىڭ نەعۇرلىم وبەكتيۆتى سيپاتقا يە بولۋىن, ءىستىڭ ءمان-جايلارى مەن سوتتالۋشىنىڭ جەكە باسىنا ساي بولۋىن قامتاماسىز ەتەر ەدى جانە تاعايىندالۋى مۇمكىن جازا مولشەرىنىڭ اياسىن ناقتىلاي تۇسەر ەدى.
قورىتا كەلە, جاڭا اقپاراتتىق جانە يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى سوت ءىسىن جۇرگىزۋگە ەنگىزۋ – بۇل دالدىك پەن جۇمىس جاساپاسىنىڭ جاقسارۋىنا ەلەۋلى وڭ ىقپالىن تيگىزەتىن ايتارلىقتاي فاكتور ەكەنىنە كوز جەتكىزىپ كەلەمىز. بۇل ءوز كەزەگىندە سوتتاردىڭ جۇمىسىنىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي, حالىقتىڭ, جالپى قوعامنىڭ سوتتارعا دەگەن سەنىمىن ارتتىرىپ, سوت ورگاندارىنىڭ وڭ ءيميدجىن قالىپتاستىرارى ءسوزسىز. بۇعان قوسا, جۇمىس بارىسىندا زامانۋي اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋ شەشىم قابىلداۋ كەزىندە قانداي دا بولماسىن قاتەلىكتەردىڭ بولدىرماۋعا ءوز سەپتىگىن تيگىزەدى. ال سوت تورەلىگىن جۇزەگە اسىرۋ سياقتى كۇردەلى مەملەكەتتىك اسا ماڭىزدى ىستە ۇساق ماسەلەلەر بولمايتىنى حاق.
حVIII عاسىردا ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ اتاقتى ءبيى – ەسكەلدى بي «اقىلدى ەلدى وزدىرادى, اقىلسىز ءوزىن-ءوزى توزدىرادى» دەپتى. بۇل قاناتتى سوزدەر قازىرگى كەزدە دە ومىرشەڭدىگىن جوعالتپاعانداي. ءاربىر رەفورمانى اقىلدىڭ بايىبىمەن اتقارىپ, ەلىمىزدى وزدىرعىمىز كەلسە زامان كوشىنەن قالىپ قويماي, ۋاقىت تالابىنا ساي ىلگەرىلەي بەرۋىمىز قاجەت.
ءادىلحان شايحيسلاموۆ,
استانا قالاسىنىڭ قىلمىستىق ىستەر
جونىندەگى مامانداندىرىلعان
اۋدانارالىق سوتىنىڭ توراعاسى
