«سۋ كوزدەرىن يەلەنۋ ءۇشىن كۇرەس قازىردىڭ وزىندە گەوساياساتتىڭ ماڭىزدى فاكتورىنا اينالدى جانە ول كەي جاعدايلاردا حالىقتار مەن مەملەكەتتەر اراسىنداعى قاقتىعىستارعا, شيەلەنىستەرگە الىپ بارادى»
(مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ترانسشەكارالىق سۋ اعىندارى مەن حالىقارالىق كولدەردى قورعاۋ جانە پايدالانۋ بويىنشا كونۆەنتسيانى جاقتاۋشىلار كەڭەسىنىڭ VIII سەسسياسىنا قاتىسۋشىلارعا جولداعان ۇندەۋىنەن)
«كليماتتىڭ وزگەرۋى, تابيعاتتى لاستاۋ, اۋىزسۋعا دەگەن سۇرانىستىڭ كۇرت ءوسۋى سۋدىڭ تاپشىلىعىنا جانە شەكارالاس ەلدەر اراسىنداعى شيەلەنىستىڭ ۇلعايۋىنا اكەلىپ سوعۋدا»
(بۇۇ-نىڭ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتتەرەشتىڭ اتالعان سەسسياعا قاتىسۋشىلارعا جولداعان ۇندەۋىنەن)
وسىدان بەس جىل بۇرىن وتاندىق عالىمدار مەن سۋ ماماندارى ەلىمىزدە شامامەن 30 جىلدان كەيىن اۋىزسۋ تاپشىلىعى پايدا بولاتىنىن بولجادى. سول كەزدە قورشاعان ورتانى قورعاۋ ءمينيسترى قىزمەتىن اتقارعان نۇرلان قاپپاروۆ ەلىمىزدە 2050 جىلى سۋ جەتكىزۋ سۇرانىستان ءۇش ەسە كەم بولاتىنىن ايتتى. رەسمي ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك, قازاقستانداعى تۇششى سۋدىڭ قورى 190 تەكشە كيلومەتردى قۇرايدى. سۋ قويمالارىنىڭ كولەمى – 95 تەكشە كيلومەتر, وزەندەر سۋى – 101 تەكشە كيلومەتر, جەراستى سۋلارى – 95 تەكشە كيلومەتر, مۇزدىقتار – 58 تەكشە كيلومەتر. بۇل دەرەكتەرگە قاراپ, ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا قانشاما جاڭبىر, سۋ تاسقىنى, قارلى بوران بولسا دا, سۋدى ۇنەمدەۋدى ۇمىتپاعانىمىز ابزال.
ويتكەنى سۋ قورىنىڭ بار-جوعى 40 پايىزى عانا ۇنەمدەلەدى. اۋىزسۋدىڭ جىل سايىن قۇندى, قىمبات بولا ءتۇسۋى اركىمدى دە ويلاندىرۋى ءتيىس.
سۋ بيزنەسىنىڭ نارىعى ءوستى
بايقاپ قاراساق, دۇكەندەر مەن سۋپەرماركەتتەردە بوتەلكەگە قۇيىلعان سۋدىڭ قۇنى ءوسىپ بارادى. مىسالى, 5 ليترلىك «Turan»-دى بۇرىن 189 تەڭگەگە الساق, قازىر ول 250 تەڭگەگە ساتىلادى. 5 ليترلىك «Tassay»-دىڭ قۇنى 6 اي بۇرىن 205 تەڭگە بولسا, قازىر ونى 300 تەڭگەگە ساتىپ الاسىز. ايتپاقشى, زەرتتەۋشى ماماندار قازاقستاندىقتار جىلىنا 50 ملرد-تان اسا تەڭگەسىن بوتەلكەگە قۇيىلعان سۋدى ساتىپ الۋعا جۇمسايتىنىن ايتادى. «Mega Research» اگەنتتىگىنىڭ زەرتتەۋىنە جۇگىنسەك, 2013 جىلدان بەرى سۋ نارىعى 0,8 ملرد ليتردەن 1 ملرد ليترگە دەيىن ءوسىپتى. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ نورماسى بويىنشا, بۇل از. اتالعان ۇيىم قازاقستاننىڭ تابيعي سۋعا دەگەن قاجەتتىلىگى جىلىنا 3 ملرد ءليتردى قۇرايدى دەپ ەسەپتەپتى.
ەلىمىزدە وندىرىلەتىن الكوگولدىك ەمەس سۋسىنداردىڭ 90 پايىزدان استامى ىشكى نارىقتىڭ قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىرادى. زەرتتەۋ ناتيجەسى كورسەتكەندەي, پلاستيك بوتەلكەدەگى سۋلاردى استانا جانە الماتى قالالارىنىڭ تۇرعىندارى كوبىرەك ىشەدى ەكەن. ءبىر انىعى, ءبىزدىڭ نارىقتا بوتەلكەگە قۇيىلعان سۋدىڭ تۇرلەرى كوپ بولماسا دا, تاڭداۋ بار. قازاقستاندىقتار كوبىنەسە «سەرەبريانايا», «حرۋستالنايا», «Bon Aqua» جانە ت.ب. اۋىزسۋلاردى, «اسەماي-سارىعاش», «الەكس-سارىاعاش» مينەرالدى سۋلارىن, «بورجومي» ەمدىك سۋىن ساتىپ الادى. ماسەلەن, اقمولا جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنىڭ اۋماعىندا عانا ەمدىك-مينەرالدى سۋ شىعاراتىن 11 سۋ كوزى بار. سوعان قاراماستان, ەلوردانىڭ ەمدىك سۋلار نارىعىندا گرۋزيننىڭ «ءبورجوميىنىڭ» ءباسى جوعارى.
«كوكشەتاۋ مينەرالدى سۋلارى» اق-تىڭ عىلىم جونىندەگى ديرەكتورى ەۆگەني پياتوۆ سۋ بيزنەسى نارىعىنداعى باسەكەلەستىكتىڭ وتكىر ەكەنىن ايتادى. «تۇتىنۋشىلار ىشەتىن سۋدى دامىنە قاراي تاڭداي الادى. الايدا ولار ناعىز مينەرالدى تابيعي سۋدى جاي تازارتىلعان قۇبىرداعى سۋدان ايىرا المايدى» دەيدى ول.
2019 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ «ىدىسقا قۇيىلعان اۋىزسۋدىڭ جانە تابيعي مينەرالدى سۋلاردىڭ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى» تەحنيكالىق ءتارتىبى كۇشىنە ەنەدى. وسىعان سايكەس, بوتەلكەگە قۇيىلعان سۋدىڭ ساپاسى مەن قاۋىپسىزدىگىنە قويىلاتىن تالاپتار جۇمسارتىلعانىمەن قاتار, اۋىزسۋدىڭ پايدالى قاسيەتتەرى تۋرالى تاڭبالاۋ تالاپتارى دا الىنىپ تاستالادى. ياعني, سۋ شىعاراتىن كاسىپورىندار جارناماعا اقشاسىن ۋىستاپ شاشپاسا, ونىمدەرى وتپەي قالۋى مۇمكىن.
ەلورداعا اۋىزسۋدان قاۋىپ بار ما؟
قازاقستان تۇششى سۋدىڭ قورىنا باي ەمەستىگىن بۇرىننان ايتىپ ءجۇرمىز. بىراق سوڭعى جىلدارى ءجيى-ءجيى دابىل قاعا باستادىق. ەلىمىزدەگى سۋ رەسۋرستارىنىڭ 50 پايىزعا جۋىعى وڭتۇستىكتە, 30 پايىزى – ورتالىق, سولتۇستىك جانە شىعىس وڭىرلەردە, 20 پايىزعا جۋىعى باتىستا شوعىرلانعان. قۇرعاقشىلىق جىلدارى وڭتۇستىكتىڭ وزىندە جەمىس-جيدەك سۋعاراتىن جانە تۇششى سۋدىڭ تاپشىلىعى بايقالادى. مۇنىڭ سەبەبى, ەلىمىزدە اعاتىن ءىرى-ءىرى وزەندەردىڭ بارلىعى باستاۋىن كورشى مەملەكەتتەردىڭ اۋماعىنان الادى. شىعىستا بۇل – قىتايدان اعىپ شىعاتىن ەرتىس پەن ىلە, وڭتۇستىكتە – سىرداريا, باتىستا – جايىق (ۋرال). اتىراۋ مەن ماڭعىستاۋ تۇرعىندارى ورالدىڭ سۋىن كەڭەس زامانىندا سالىنعان جاساندى سۋ تاراتقىشتان الادى.
ءبىر عانا ەرتىس وزەنى 5 ملن-عا جۋىق قازاقستاندىقتاردى اۋىزسۋمەن قامتاماسىز ەتەدى. الايدا 2000 جىلدان باستاپ قىتايلار ەلدىڭ باتىسىن يگەرىپ, قارا ەرتىستىڭ سۋىن شىڭجاڭداعى مۇنايگاز ونەركاسىبىنىڭ ورتالىعى – قارامايعا بۇردى. سونداي-اق حانزۋلاردىڭ ىلەدە 10-نان اسا سۋ قويماسى, 60 گيدروەنەرگەتيكالىق قوندىرعىلارى بار. ماسەلەن, اسپان استى ەلى ىلەدەن جىل سايىن شامامەن 20 تەكشە كيلومەتر سۋ الادى, بۇل سان ۇنەمى ءوسىپ كەلەدى. ەكولوگتاردىڭ بولجاۋىنشا, ىلەنىڭ سۋىنىڭ ازايۋى بالقاش كولىنىڭ ەكىگە ءبولىنىپ, ءبىر بولىگىنىڭ كەۋىپ قالۋىنا اكەلىپ سوعۋى مۇمكىن. ال ەرتىستىڭ سۋى ازايسا, ەرتىس-قاراعاندى كانالىنىڭ سۋى كەميدى. بۇل كانال ەلوردانى سۋمەن قامتاماسىز ەتەتىنى ءمالىم. تاعى ءبىر دەرەك. ەلوردانى سۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن ەسىل وزەنىندەگى ۆياچەسلاۆ سۋ قويماسىنىڭ (قازىر ول جىلىنا 67,2 ملن تەكشە مەتر سۋ جىبەرەدى) الەۋەتى كوڭىل كونشىتپەيدى. سەبەبى ماماندار ەسىلدىڭ سۋىنىڭ جىل سايىن تارتىلىپ بارا جاتقانىن العا تارتۋدا.
ينجەنەر, گيدروتەحنيك اسقار ءابيروۆتىڭ پىكىرىنشە, قار از تۇسكەن جىلدارى ەسىلدىڭ سۋى تىپتەن ازاياتىنىنان قاۋىپتەنەدى. «ەرتىستىڭ سۋىن ەسىلدىڭ جوعارى الابىنا جەتكىزۋ ماقساتىندا 2001 جىلى ق.ساتباەۆ اتىنداعى كانال پايدالانۋعا بەرىلدى. ماماندار ەسەپتەگەندەي, سۋ قويماسىنىڭ الەۋەتى شامامەن 130,2 ملن تەكشە مەتردى قۇرايدى. ال ەلوردا حالقىنىڭ سانى 2025 جىلعا قاراي 1,2-2 ملن ادامعا كوبەيەتىن بولسا, باس قالانىڭ سۋعا دەگەن قاجەتتىلىگى جىلىنا 180 ملن تەكشە مەترگە ارتادى. دەمەك, قار از تۇسكەن جىلى سۋ تاپشىلىعى سەزىلىپ, ماسەلە بىردەن ءبىرىنشى ورىنعا شىعادى. ونى سول كەزدە جەدەل شەشە الامىز با؟» دەيدى ول كوكەيىندەگى قاۋپىن جاسىرماي.
استانانى جاناي وتەتىن كانال سالىنسا…
ورتالىق قازاقستانداعى تابيعي سۋ رەسۋرستارى 2030-2050 جىلداردا 25-35 پايىزعا دەيىن ازايۋى مۇمكىن. بۇل – وتاندىق گەوگراف-مامانداردىڭ پىكىرى. گەوگرافيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور جاقىپباي دوستاي بىرەر جىل بۇرىن ەرتىستىڭ سۋىن سىردارياعا جەتكىزەتىن كانال سالۋعا ۇسىنىس جاساعان. «ەرتىس وزەنىنەن قارامايعا دەيىن, ودان ءارى ۇرىمشىگە دەيىن كانالدار سالىنىپ قويدى. جاقىن بولاشاقتا ەرتىس سۋىنىڭ 50-55 پايىزى وسى كانالدار ارقىلى ىشكى شىڭجاڭعا ايدالادى. مۇنىڭ اسەرىنەن قازاقستان اۋماعىنداعى ەرتىس الابىنىڭ سۋ رەسۋرستارى 26-دان 23,5 تەكشە كيلومەترگە دەيىن كەميدى. 2020-2030 جىلدارى بۇل الاپتا كليماتتىق سۋ رەسۋرستارى كوبەيەدى. وسى رەسۋرستاردىڭ 10-15 تەكشە كيلومەترىن ترانسقازاقستاندىق ءوز ەكپىنىمەن اعاتىن كانال ارقىلى (ول استانانى جاناي وتەدى) سىرداريا الابىنا جەتكىزۋىمىزگە بولادى. سونداي-اق ەدىلدىڭ (ۆولگا) سۋىن مۇعالجار ارقىلى سىردارياعا جەتكىزسەك, وندا ەكى ۇلى وزەن – ەدىل مەن ەرتىس جالعاسىپ, كەمەلەرمەن كاسپي ارقىلى جەرورتا تەڭىزىنە شىعار ەدىك» دەيدى وتاندىق عالىم.
ونىڭ پايىمداۋىنشا, بالقاشتىڭ ءبىر بولىگىنىڭ سۋى تارتىلىپ قالعان جاعدايدا الماتىعا قاۋىپ تونبەيدى. ءبىر كەزدەرى كەيبىر عالىمدار «بالقاش تارتىلسا, الماتىعا زور قاۋىپ تونەدى» دەگەن بولجام ايتقان-دى. «الماتى الاتاۋدىڭ ەتەگىندە جاتىر. ۇلكەن الماتى, كىشى الماتى, ەسەنتاي جانە ت.ب. شاعىن وزەندەردىڭ الابىندا ورنالاسقان. ول اۋىزسۋعا جەراستى سۋىن پايدالانادى. قاۋىپ جوق دەپ ويلايمىن. ال ىلەگە قاتىستى ايتارىم, ونىڭ سۋىنىڭ 60 پايىزى قىتايدا قالادى. ىلەنىڭ سۋى ازايعاندا بالقاشقا قانداي قاۋىپ تونەتىنى تۋرالى گەوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ زەرتتەۋلەرىندە جان-جاقتى جازىلعان. الدىن الۋ جولدارىن دا كورسەتتىك» دەپ تۇسىندىرەدى ماسەلەنىڭ ءمانىسىن جاقىپباي دوستاي.
