جەر بەتىندە ءاربىر 40 سەكۋند سايىن ءبىر ادام وزىنە-ءوزى قول جۇمسايدى. بۇل – دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ دەرەگى. جاھاندىق دەرتكە اينالعان سۋيتسيد جاسوسپىرىمدەردىڭ دە, وڭ-سولىن تانىعان ازاماتتاردىڭ دا ءومىرىن جالماۋدا. ءتىپتى كەمەلىنە كەلگەن قارت ادامدار دا ءوز ءومىرىن ءجيى قيادى.
ءبىر اي بۇرىن پاۆلودار وبلىسىنىڭ ۋسپەن اۋدانىندا ءبىر ازامات باقيلىق بولدى. جاقىن تۇتىپ, ارالاساتىندىقتان قارالى جيىنعا ارنايى باردىق. سول جەردە بىلدىك, اۋدان ورتالىعىنا كەلەتىن جول بويىنداعى ءبىر شوق اعاشتىڭ اراسىندا وزىنە-ءوزى قول جۇمسايدى. اسىلىپ قالعان اعاشتى كورسەتتى. الگى بيىك اعاشتىڭ ەڭسەسى تۇسكەندەي مە, بىزگە سولاي كورىندى! ارينە, قيماستىق سەزىم بار. تۋرالاپ كەلگەن ءولىم دەپ تاعى ايتا المايمىز. بۇل تاقىرىپتى «وتباسىنداعى جاعداي» دەپ جىلى جاپتىق.
ەكى جىل بۇرىن قىزىلوردا وبلىسىنىڭ جاڭاقورعان كەنتىندە تۋىسىمىزدىڭ 9 جاستاعى بالاسى ەسىك الدىنداعى سارايدا اسىلىپ قالدى. اعايىننىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسىپ, كوڭىل ايتىپ باردىق. سويتسەك, استانا قالاسىندا تۇراتىن اتا-اناسى جازعى دەمالىس كەزىندە اۋىلعا جىبەرمەي مە. بالا بولسا كۇندىز-ءتۇنى سمارتفوننان باس الماي ويىن وينايدى. اياعى جىپكە اسىلىپ, وزىنە قول جۇمساۋمەن اياقتالدى. بۇل جاعدايدى «تەلەفون دەرتى» دەپ پاتۋالادىق.
ءۇش جىل بۇرىن استانا قالاسىندا مەكتەپتى «ۇزدىك اتتەستاتقا» بىتىرگەن تالاپكەر وقۋعا تۇسە الماي قالادى. اتا-اناسى «ۇيات بولدى, ەلگە نە بەتىمىزبەن قارايمىز؟!» دەپ ايقايعا باسادى. دارىندى جاس وسىنداي اۋىر ءسوزدى ارقالاپ جۇرگەنشە, ولگەنىم ارتىق دەگەن شەشىم قابىلدايدى. بۇعان «ۇيات سيندرومى» دەگەن ايدار تاقتىق.
وسىلاي ءسۋيتسيدتىڭ ءتۇرلى جاعدايىن كەلتىرە بەرۋگە بولادى. ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى, پسيحولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى المات نۇرادينوۆ سۋيتسيدكە سەبەپ بولاتىن جاعداي كوپ ەكەنىن اتاپ:
– ادامدار ءتۇرلى ەموتسياعا بەرىلىپ, الەۋمەتتىك, قارجىلىق قيىندىقتان شىعاتىن جول تابا الماي, ءوزىن ءجيى قۇربان ەتەدى. ەكىنشىسى – ىشىمدىك پەن ەسىرتكىگە تاۋەلدى بولۋدىڭ ارتى كەلەڭسىز جاعدايعا دۋشار ەتەدى. ءۇشىنشىسى – ماحابباتتا جولى بولماۋ, ادامداردان زورلىق-زومبىلىق كورۋدىڭ ارتى قايعىلى جاعدايعا ۇلاسادى. ءتورتىنشىسى – الەۋمەتتىك اۋتسايدەرلەر, ياعني وتباسى مەن ۇجىمدا, دوستارىنىڭ اراسىندا جىلى قارىم-قاتىناس ورناتا الماعاندار. بەسىنشىسى – ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءمان-ماڭىزىن جوعالتىپ, الەۋمەتتەن وقشاۋلانۋ جاعدايىنان ورىن الادى. بۇعان ءتۇرلى تابيعي قۇبىلىس تا اسەر ەتۋى مۇمكىن. ماسەلەن, سولتۇستىك پوليۋسكە جاقىن ورنالاسقان رەسەي, بەلارۋس, كانادا جانە تاعى باسقا ەلدەردە سۋيتسيد ءجيى ورىن الۋدا قولايسىز تابيعي قۇبىلىستار دا اسەر ەتەدى. ستاتيستيكاعا كىرمەيتىن اۋتواگرەسسياعا بەيىم ادامداردى دا سۋيتسيدكە جاتقىزۋعا ابدەن بولادى. ماسەلەن, ساۋد ارابياسىندا وتە جوعارى جىلدامدىقپەن كولىكتى باسقارعانداردى وزىنە-ءوزى قول جۇمساعاندارمەن تەڭەستىرىپ جاتادى, – دەدى.
2019 جىلى دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى 100 مىڭ ادامعا شاققاندا ورىن الاتىن سۋيتسيد جاعدايىن ەسەپتەپ, الەم ەلدەرىنىڭ رەيتينگىن ءتۇزدى. العاشقى وندىققا ەنگەن ەلدەردە 20-دان اسا ادام ءوزىنىڭ ومىرىنە نەمقۇرايدى قارايدى. ماسەلەن, گرەنلانديادا 100 مىڭ تۇرعىننىڭ ءاربىر 82-ءسى وزىنە-ءوزى قول سالسا, گايانادا – 30, لەسوتودا – 28, رەسەيدە – 26, ليتۆادا – 25, سۋرينامدا – 23, قازاقستاندا – 22, بەلارۋستە – 21, وڭتۇستىك كورەيادا 20 ادام وزىنە ءولىم وكىمىن شىعارادى. بۇل تىزىمدە قىرعىزستاندى 93-ورىننان تاپتىق. ايىر قالپاقتى اعايىندار اراسىندا 100 مىڭ ادامعا شاققاندا 9 ادامنان كەلەدى. ال وزبەكستان 7 اداممەن 114-ءىنشى, تۇرىكمەنستان 6 اداممەن 119-ىنشى, تاجىكستان 3 اداممەن 167-ءنشى, ازەربايجان 2 اداممەن 176-ورىندا تۇر.
سۋيتسيد جاعدايى ءجيى ورىن الاتىن ەلدەردى سارالايتىن بولساق, گايانا – وڭتۇستىك امەريكانىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا ورنالاسقان كەدەي ەل. وندا پسيحيكالىق دەنساۋلىققا بايلانىستى ستيگما مەن كەمسىتۋشىلىك كوپ جاعدايدا ولىمگە دۋشار ەتەدى. وڭتۇستىك افريكاداعى پاتشالىق ەل – لەسوتودا كەدەيلىك ادامداردى وزىنە قول جۇمساۋعا يتەرمەلەيدى. رەسەيدىڭ احۋالى دا بەلگىلى. ماسكەۋ, سانكت‑پەتەربۋرگ قالاسىنان وزگە ايماقتاردا حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن, ىشىمدىككە سالىنعان ادامى باسىم.
ادامدار قوعامعا ءوزىن كەرەكسىز ساناپ, دەپرەسسياعا تۇسكەندە وكىنىشتى قادامعا ءجيى بارادى. ال دەپرەسسياعا فيزيكالىق, پسيحيكالىق, الەۋمەتتىك, قارجىلىق قيىندىققا ءتۇسۋى اسەر ەتەدى. ەڭ قاراپايىمى, قولعا تىكەن كىرسە دە جانعا باتادى. ال جان تاپسىرۋ وڭاي ما؟! جوق, وڭاي ەمەس! ءوز ومىرىنە قول جۇمساعان ادام كوپ جاعدايدا قورىققانىنان اياق-قولى قارىسىپ قالادى ەكەن.
سوڭعى التى جىلدا قايعىلى جاعدايمەن اياقتالعان وقيعا سانى ارتپاسا, كەمىگەن جوق. سەبەپ-سالدارىن تالدايتىن بولساق, 2022 جىلى قارجىلىق قيىندىققا بايلانىستى 164 ادام ومىرمەن قوشتاستى. 2021 جىلى بۇل كورسەتكىش 127-ءنى قۇراعان-دى. وتكەن جىلى ايەلىمەن اجىراسۋ سالدارىنان 67 ادام, اۋىر دەرتكە شالدىققان 63 ادام جارىق دۇنيەمەن قوش ايتىستى.
عالىم المات ءنۇرادينوۆتىڭ سوزىنشە, سۋيتسيدكە قاتىستى رەسمي ستاتيستيكا ءبىر بولەك, وزىنە-ءوزى قول جۇمساعاندار سانى بۇدان الدەقايدا كوپ بولۋى مۇمكىن. سەبەبى ءسۋيتسيدتىڭ كەيبىر تۇرلەرى رەسمي ستاتيستيكانىڭ كريتەريىنە سايكەس كەلمەي, دەرەك رەتىندە تىركەلمەيدى. مىسالى, ادامداردىڭ كەنەتتەن جوعالىپ كەتۋى, ارتىنان جاراقاتسىز مۇردەسىنىڭ تابىلۋى نەمەسە جوعارى جىلدامدىقپەن كولىكتى باسقارۋ كەزىندە جول اپاتىنان قازا تابۋى جانە باسقا جاعدايلاردى اتاۋ كەرەك-اق.
وتاندىق اقپارات قۇرالدارى جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى ءسۋيتسيدتى ءجيى كوتەرەدى. باس پروكۋراتۋرانىڭ دەرەگىنشە, 30-54 جاستاعى ادامدار مۇنداي جاعدايعا باراتىننىڭ 54,9 پايىزىن قۇراسا, ءاربىر ءتورتىنشى ءسۋيتسيدتى 55 جاستان اسقان ادامدار (23,5 پايىز) جاسايدى. وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋدا 18-29 جاستاعىلاردىڭ ۇلەسى 17,3 پايىزدى قۇرايدى. ەگەر جىنىسقا ءبولىپ قارايتىن بولساق, ەرلەر كوپ جاعدايدا ءوز ءومىرىن قۇربان ەتۋگە دايىن تۇرادى ەكەن.
قازاقستانداعى سۋيتسيد جاعدايىن ساۋد ارابياسى, ءباا, كۋۆەيت, باحرەين, يتاليا, يسپانيا, گرەكيا جانە نورۆەگيامەن سالىستىرىپ سارالاۋ ماڭىزدى. ويتكەنى بۇل ەلدەردە ءوز-وزىنە قول سالۋ فاكتىسى تومەن. وعان ەلدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق رەفورمالار حالىقتىڭ تۇرمىس جاعدايىن وڭالتۋعا باعىتتاپ, وڭ ناتيجەگە جەتۋى سەبەپ بولدى. ال ءبىزدىڭ ەلدەگى تۇرعىندار كرەديتتەن كرەديتكە دەيىن ءومىر سۇرەدى. 2023 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا ەلدەگى ەكونوميكالىق بەلسەندى حالىقتىڭ 77 پايىزى قارىزىن ۋاقىتىلى وتەي الماي تىعىرىققا تىرەلدى. بۇل – ويلانتاتىن كۇردەلى ماسەلە.
يۋنيسەف پەن دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ دەرەگى بويىنشا 15-19 جاس ارالىعىنداعى ءجاسوسپىرىم قىزدار اراسىندا قازاقستان الەمدە ءبىرىنشى, ۇلدار اراسىندا رەسەيدەن كەيىنگى ەكىنشى ورىندا. دەرەكتەردى سويلەتسەك, كامەلەتكە تولماعاندار اراسىندا 2020 جىلى – 144, 2021 جىلى – 175, 2022 جىلى 155 قايعىلى جاعداي تىركەلدى. ءار جىلى وڭىرلەردە جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى سۋيتسيد جاعدايى اركەلكى. تۇركىستان, قوستاناي, اتىراۋ, شىعىس قازاقستان, باتىس قازاقستان وبلىسىندا سۋيتسيد ءجيى تىركەلەدى.
استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ ءادىستەمەلىك ورتالىعىنا حابارلاسىپ, بالالار اراسىنداعى ءسۋيتسيدتىڭ الدىن الۋ جولىن سۇرادىق. ورتالىقتىڭ پسيحولوگيالىق سۇيەمەلدەۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى گۇلميرا قاپانوۆا:
– زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا, وتباسىنداعى جانجال, اتا-انانىڭ اجىراسۋى, بالاعا قويىلاتىن شەكتەن تىس تالاپ, فيزيكالىق زورلىق-زومبىلىق جانە پسيحولوگيالىق قىسىم, وتباسىنىڭ ماتەريالدىق قيىندىعى بالالاردىڭ وزىنە دەگەن سەنىمىن تومەندەتەدى. پسيحولوگتار مەن ۇستازدار, اسىرەسە, اتا-انالار بالامەن ءجيى تىلدەسىپ, ارمان-مۇراتىن ءبىلىپ, رۋحاني دۇنيەسى مەن دۇنيەتانىمىنا نازار اۋدارىپ, پسيحوەموتسيونالدى جاعدايى مەن سۋيتسيدتىك كوڭىل كۇيىنىڭ الدىن الۋى كەرەك.
سكانديناۆيا ەلدەرىنىڭ كەيبىر وڭىرلەرىندە تاۋلىگىنە 20 ساعاتقا دەيىن ءتۇن بولادى. تابيعي قۇبىلىس ماۋسىمدىق اففەكتيۆتى بۇزىلۋدى تۋدىرىپ, ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا كەرى اسەر ەتتى. سونىڭ سالدارىنان ءحىح عاسىردىڭ 60-80-جىلدارى نورۆەگيا, شۆەتسيا, دانيا جانە فينليانديادا سۋيتسيد فاكتىسى ءجيى ورىن الاتىن. بۇل ەلدەر الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ جانە پسيحيكالىق دەنساۋلىق قىزمەتىن دامىتۋ ارقىلى سۋيتسيدكە باراتىنداردىڭ سانىن تومەندەتتى, – دەدى.
P.S: بىزدە ناۋقانشىلدىق باسىم. كوپ جاعدايدا سالدارىمەن ەمەس, سەبەبىمەن كۇرەسىپ جاتامىز. ماسەلەن, سۋيتسيد جاعدايىن الاتىن بولساق, ونىڭ تۇپكى ءمانى – حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى تومەندەپ, ادامدار اراسىندا جىلى قارىم-قاتىناس السىرەپ كەتۋىنەن. بۇل رەتتە سكانديناۆيا ەلدەرى سەكىلدى الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ جانە پسيحيكالىق دەنساۋلىققا كوڭىل ءبولۋ ماڭىزدى. بىزگە وسى تاجىريبە ۇلگى بولاتىنى انىق.
