تۇركىستان تورىندە وتكەن قۇرىلتاي

تۇركىستان قالاسىندا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ەكىنشى وتىرىسى «ادىلەتتى قازاقستان – ادال ازامات» تاقىرىبىنا ارنالدى. جيىننىڭ العاشقى كۇنى ەلىمىزدىڭ ءاربىر ايماعىنان ارنايى كەلگەن دەلەگاتتار ۇلت كەلەشەگى ءۇشىن وزەكتى ماسەلەلەردى تالقىلادى. ال ەكىنشى كۇنگى نەگىزگى جيىندا قاسىم-جومارت توقاەۆ جينالعان قاۋىم الدىندا ءسوز سويلەپ, ەل دامۋىنىڭ باعىت-باعدارىن ايقىندايتىن وي-تولعامدارى مەن ۇسىنىستارىن ورتاعا سالدى.

مەملەكەت باسشىسى ۇلىتاۋ تورىندەگى العاشقى قۇرىلتايدان بەرى وتكەن ءبىر جىلدا ەلىمىزدە كونستيتۋتسيالىق رەفورما جاسالعانىن, بۇل وزگەرىستەر  مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تۇعىرىن بەكىتە تۇسكەنىن, ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان دەموكراتيالىق باعدارىمىزدى ايقىنداپ بەرگەنىن اتاپ ءوتتى.

جيىندى مەملەكەتتىك كەڭەسشى, ۇلتتىق قۇرىلتاي توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ەرلان قارين اشىپ, جۇرگىزىپ وتىردى. قۇرىلتاي مۇشەلەرى اتىنان قولدانبالى ەكونوميكا زەرتتەۋلەرى ورتالىعىنىڭ عىلىمي جەتەكشىسى, بەلگىلى قوعام قايراتكەرى جاقسىبەك قۇلەكەەۆ, قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى ۆاديم باسين, «قازاقستان زاڭگەرلەر وداعى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى سەرىك اقىلباي, پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى جۇلدىز سۇلەيمەنوۆا, ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنىڭ رەكتورى, بەلگىلى ونەر قايراتكەرى ازامات ساتىبالدى ءسوز سويلەدى.

قۇرمەتتى قاۋىم!

ءسوز باسىندا بىردەن اتاپ وتەيىن, مەنىڭشە, ۇلتتىق قۇرىلتاي بۇل – ارقانى كەڭگە سالىپ وتىراتىن جيىن ەمەس. ءسان-سالتاناتپەن وتكىزەتىن توي دا ەمەس. بابالارىمىز ماڭىزدى شەشىم قابىلدار كەزدە نەمەسە ەلگە قاتەر تونگەن سىن ساعاتتا قۇرىلتاي شاقىرعان.

بۇگىنگى قۇرىلتايدىڭ وتىرىسى ەلىمىزدەگى قايعىلى وقيعادان كەيىن ءوتىپ جاتىر. اباي وبلىسىندا الاپات ءورت شىعىپ, ازاماتتارىمىز قازا تاپتى. تاعى دا قايتالاپ ايتقىم كەلەدى: ءبىز مۇنداي وقيعادان ساباق الۋىمىز كەرەك, ناقتى شەشىمدەر قابىلداۋىمىز قاجەت. ەل باسىنا تۇسكەن قيىندىقتار, ەڭ الدىمەن, ءبىزدىڭ بەرەكە-بىرلىگىمىزدى سىنعا سالادى. وسىنداي كۇردەلى ساتتەر, ەڭ باستىسى – شىنايى جاناشىرلىق جانە تەرەڭ جاۋاپكەرشىلىك تانىتۋ قاجەت ەكەنىن ايقىن كورسەتەدى. مۇنى وزدەرىڭىز وتە جاقسى ءتۇسىنىپ وتىرسىزدار.

ۇلتتىق قۇرىلتاي – حالقىمىزدى ورتاق ماقساتقا ۇيىستىراتىن بىرەگەي قۇرىلىم. مەن بىلتىر ناۋرىزداعى جولداۋىمدا وسى قۇرىلتايدى شاقىرۋ تۋرالى باستاما كوتەردىم. بۇل قادام قوعامدىق ديالوگتى نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن جاسالدى. سونداي-اق مۇندا ۇلتتىڭ بولاشاعىنا ىقپال ەتەتىن ەلدىك ماسەلەلەر تالقىلانادى.

ءبىز قۇرىلتايدىڭ العاشقى وتىرىسىن وسىدان ءدال ءبىر جىل بۇرىن ۇلت ۇياسى – ۇلىتاۋدا وتكىزدىك. كوپتەگەن ماڭىزدى ىستەر مەملەكەتتىگىمىزدىڭ نەگىزى قالانعان قاستەرلى ولكەدەن باستاۋ الدى. وسى يگى ءۇردىس بيىل دا جالعاسىن تابۋدا.

بۇگىنگى باسقوسۋ بۇكىل تۇركى حالىقتارى ءۇشىن كيەلى شاھاردا ءوتىپ جاتىر. حالقىمىز ادەتتە تۇركىستاندى قازاقتىڭ رۋحاني استاناسى دەيدى. دەگەنمەن قالانىڭ ءمان-ماڭىزى بۇدان الدەقايدا جوعارى.

كيەلى شاھار ەلىمىزدىڭ تاريحىندا ايرىقشا ءرول اتقارعان. كونە زاماننان بەرى ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىنداعى ءىرى قالا بولعان. باۋىرلاس حالىقتاردىڭ بارىنە ءىلىم-ءبىلىم تاراتقان رۋحانيات وشاعى سانالعان. سونداي-اق قازاقتىڭ تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان كوپتەگەن تۇلعالارىمىز وسى جەردەن ماڭگىلىك مەكەنىن تاپقان.

شەجىرەلى شاھاردىڭ قابىرعاسىنا قازاقتىڭ جىلناماسى تۇگەل جازىلعان دەۋگە بولادى. شىن مانىندە, كيەلى تۇركىستان – ۇلى دالا وركەنيەتىنىڭ مىزعىماس تەمىرقازىعى. تۇركىستان عاسىرلار بويى قازاق حالقىنىڭ ماڭىزدى ساياسي ورتالىعى بولىپ كەلدى. قازاق مەملەكەتىنىڭ باس قالاسى رەتىندە تاريحقا التىن ارىپپەن جازىلدى. كوپتەگەن حاندارىمىز وسى جەرگە ورداسىن تىگىپ, ۇلان-عايىر دالاعا بيلىگىن جۇرگىزگەن. قارا قىلدى قاق جارعان بيلەرىمىز ءتۇرلى داۋ-شارعا تورەلىك ايتقان. ەل-جۇرتىن بەرەكە-بىرلىككە شاقىرعان. مۇنىڭ ءبارى ەلىمىزدىڭ ەرتە زاماننان بەرى ءبىر ورتالىقتان باسقارىلعان ءبىرتۇتاس مەملەكەت بولعانىن كورسەتەدى. سونداي-اق قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە جاتقانىن بىلدىرەدى.

ۇلى دالا تورىندە جوشى حان اۋلەتى كەنەسارى حانعا دەيىن 6 عاسىردان استام ۋاقىت ەل باسقاردى. ءتىپتى, الەم تاريحىندا مۇنداي مىسالدار كوپ ەمەس.

ءبىز قازىر بابالارىمىز كەڭەس قۇرعان ايگىلى كۇلتوبەنىڭ ىرگەسىندە وتىرمىز. ءابىش كەكىلباەۆ «قازاق رۋحىنىڭ قاعباسى» دەپ اتاعان ورداباسى وسى جەرگە ءتيىپ تۇر. وسىناۋ ايگىلى توبەلەردە حالقىمىزدىڭ يگى جاقسىلارى سان رەت باس قوسقان. ۇلت تاعدىرى سىنعا تۇسكەن ساتتەردە ءبارى اقىلداسىپ, ەلدىڭ بولاشاعىن ايقىنداعان. قالىڭ جۇرت ساليقالى سوزگە توقتاپ, ەل باستاعان ەرلەرىنە كوش تىزگىنىن ۇستاتقان. ءبىر ەل, ءبىر حالىق بولىپ, سىرتقى قاتەرگە قارسى تۇرعان. قازاقتىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستىعىنىڭ ورداسى بولعان كيەلى تۇركىستان بولاشاقتا دا وسى مارتەبەلى ميسسياسىن اتقارا بەرەدى. سوندىقتان وسى ايماقتى باسقارىپ وتىرعان باسشىلارعا زور جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەدى. قانشا ءداۋىر وتسە دە, ۇرپاقتار ساباقتاستىعى ۇزىلمەيدى.

بيىلعى قۇرىلتايدىڭ سيپاتى – وزگەشە, مازمۇنى دا – اۋقىمدى. كەشەدەن بەرى بىرنەشە تاقىرىپ بويىنشا جان-جاقتى, قىزۋ تالقىلاۋ بولدى. قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلار ۇكىمەت مۇشەلەرىمەن پىكىر الماستى, ويلارىن ورتاعا سالدى. تىڭ باستامالار كوتەردى. پرەزيدەنت اكىمشىلىگى سونىڭ ءبارىن مۇقيات زەردەلەيدى. ورتاق ءبىر تۇجىرىمدى ازىرلەيدى. سالماقتى ۇسىنىستار الداعى جۇمىس كەزىندە مىندەتتى تۇردە ەسكەرىلەدى.

پىكىرتالاسقا بەلسەنە قاتىسقان بارشا ازاماتتارعا ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن.

ارداقتى اعايىن!

ءبىرىنشى قۇرىلتاي جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋمنان كەيىن شاقىرىلدى. سودان بەرى, مىنە, ءبىر جىل ءوتتى. بۇل ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ جولىندا ايرىقشا ماڭىزى بار تاريحي كەزەڭ بولدى. ءبىز اتا زاڭىمىزعا ادىلدىك رۋحىن سىڭىرە وتىرىپ, كونستيتۋتسيالىق رەفورما جاسادىق. بۇل وزگەرىستەر  مەملەكەتتىگىمىزدىڭ تۇعىرىن بەكىتە ءتۇستى. سونىمەن قاتار ەلىمىزدىڭ ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان دەموكراتيالىق باعدارىن ايقىنداپ بەردى.

بيلىكتىڭ باستى ينستيتۋتتارى قىسقا مەرزىم ىشىندە مۇلدە باسقاشا سيپاتقا يە بولدى. شەشىم قابىلداۋ ۇدەرىسىنە ازاماتتاردىڭ قاتىسۋ مۇمكىندىگى ەداۋىر كەڭەيدى. ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ جۇيەسى نىعايدى. وسىنىڭ ءبارى ەلىمىزدىڭ ساياسي قۇرىلىمىن ورنىقتى جانە ءتيىمدى ەتىپ قايتا قۇرۋعا سەپتىگىن تيگىزدى. بارىنشا ءادىل, اشىق ءارى باسەكەگە لايىق جۇيە قالىپتاستى.

كەيبىر ادامدار رەفورمالاردىڭ تابىستى بولارىنا كۇمانمەن قاراعان ەدى. بىراق ءبىزدىڭ باعدارىمىز وزگەرگەن جوق. اۋقىمدى ساياسي جاڭعىرۋ جوسپارىن رەت-رەتىمەن جۇزەگە اسىردىق. ءبارىمىز ءبىر ەل بولىپ وراسان زور جۇمىس اتقاردىق.

قازاقستان وسىدان 2-3 جىل بۇرىنعى, ءتىپتى, ءبىر جىل بۇرىنعى قالپىنان ايتارلىقتاي وزگەردى. ءبىز از ۋاقىتتا زور سەرپىلىس جاسادىق. بۇعان ىنتىماق-بىرلىكتىڭ جانە سىندارلى قوعامدىق ديالوگتىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزدىك. قازاقستان – وسى گەوساياسي ايماقتا ساياسي جۇيەسىن قىسقا مەرزىم ىشىندە تۇبەگەيلى وزگەرتكەن بىردەن-ءبىر مەملەكەت. تىڭ وزگەرىستەردىڭ ارقاسىندا ساياسي رەفورمالاردىڭ قازاقستانعا عانا ءتان ەرەكشە ۇلگىسى قالىپتاستى. كەلەشەكتە دە ونىڭ ءمان-ماڭىزى ارتا بەرمەك. الايدا قولدا بار جەتىستىككە توقمەيىلسىپ وتىرۋعا بولمايدى. الدا ۇزاق جول, اۋقىمدى جۇمىس بار. جالپى, ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ مينيسترلەر مەن اكىمدەردىڭ عانا مىندەتى ەمەس. وعان بۇكىل قوعام بولىپ جۇمىلۋىمىز كەرەك.

ال تۇپكى ماقساتىمىزعا جەتۋ ءۇشىن ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورما جاساۋ جەتكىلىكسىز. ەڭ باستىسى, ءار ازاماتتىڭ سانا-سەزىمى جاڭعىرۋى قاجەت. حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمى جانە ومىرلىك ۇستانىمدارى وزگەرۋگە ءتيىس. ايتپەسە, باسقا رەفورمانىڭ ءبارى بەكەر. ءبىر سوزبەن ايتساق, پيعىل وزگەرمەسە, ەشتەڭە دە وزگەرمەيدى.

ءبىز قازىر حالىقارالىق احۋالدىڭ بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەڭگەيدە شيە­لەنىسكەنىنە كۋا بولىپ وتىرمىز. كەيبىر ءىرى ەلدەر وزىنە قاجەتتى كۇن ءتارتىبىن باسقالارعا تاڭۋعا, ولاردى ءوز تالابىنا يكەمدەۋگە تىرىسۋدا. ءبىر-بىرىنە مۇلدەم قايشى كەلەتىن ءتۇرلى يدەيالار مەن ۇستانىمدار قاقتىعىسى بەلەڭ الدى. بۇل قاقتىعىس گەوساياساتتا نەمەسە ەكونوميكادا عانا بولىپ جاتقان جوق. ءتىپتى, مادەنيەت پەن رۋحانياتتى, قۇندىلىقتار جۇيەسىن, باسقاشا ايتقاندا, يدەولوگيا سالاسىن دا شارپۋدا. مۇنىڭ ءبارى تۇتاس مەملەكەتتەردىڭ جانە حالىقتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە زور كەسىرىن تيگىزۋى مۇمكىن. حالىقارالىق احۋالدىڭ بەتالىسى كوڭىل كونشىتپەيدى. سوندىقتان قازاقستان رەسپۋبليكاسى بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەڭگەيدە ءبىرتۇتاس بولۋى كەرەك.

ءبىزدىڭ الەمدەگى ورنىمىز, ەڭ الدىمەن, ۇلتىمىزدىڭ ساپاسىنا بايلانىستى بولماق. قۋاتتى ەل بولامىز دەسەك, بىرلەسە وتىرىپ, بىرقاتار ماڭىزدى ساۋالعا جاۋاپ بەرۋگە ءتيىسپىز.

ءبىز بولاشاعى قانداي مەملەكەت قۇرىپ جاتىرمىز؟ ۇلتىمىز نەنى ارماندايدى؟ قازاقستان ازاماتى قانداي بولۋى كەرەك؟ ەلىمىزدىڭ باستى تىرەگى نە؟ ميسسياسى قانداي؟ مەن بۇگىن وسىعان قاتىستى وي-پىكىرىمدى ورتاعا سالعىم كەلەدى.

ءبىز قولعا العان ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورمالاردى قوعامداعى تەرەڭ الەۋ­مەتتىك-مادەني وزگەرىستەرمەن قاتار ىسكە اسىرۋىمىز كەرەك. بۇل – ماڭىزدى مىندەت. ءبىز العا ۇزدىكسىز قادام باسۋىمىز كەرەك. ەلدى دامىتۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىن نارسەنىڭ بارىنەن ارىلىپ, قۇندىلىقتارىمىزدى نىعايتا ءتۇسۋىمىز قاجەت. سوندا عانا ۇلتتىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىرامىز, سان عاسىرلىق مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تۇعىرىن بەكەمدەيمىز. ولاي بولماسا, دامۋ كوشىنىڭ سوڭىندا قالىپ, اقىرىندا قۇردىمعا كەتەمىز.

جالپى, قانداي دا ءبىر قۇندىلىقتى جارلىقپەن نەمەسە زاڭمەن ورنىقتىرۋ مۇمكىن ەمەس. مەن مۇنى وتە جاقسى تۇسىنەمىن. كەز كەلگەن تۇجىرىمداما نەمەسە دوكترينا قاراپايىم ءارى تۇسىنىكتى بولۋى كەرەك. ايتپەسە, ءبارى جاساندى بولىپ شىعادى. ونداي يدەيانى حالىق قابىلدامايدى.

ومىرشەڭ, كەلەشەگى زور يدەولوگيا­لار مەملەكەت پەن قوعامنىڭ ورتاق ىزدەنىسىنىڭ ارقاسىندا عانا پايدا بولادى. ءبىز ءداستۇرلى قۇندىلىقتارىمىزدى قازىرگى مادەني ۇردىستەرمەن ۇيلەستىرۋىمىز كەرەك.

ەلىمىزدە وتانشىل, جاسامپاز, باتىل, دارىندى, ءبىلىمدى, وزىق ءارى ەڭبەكقور جاندار وتە كوپ. مەن وسىنداي ازاماتتاردى كورگەندە بولاشاعىمىزدىڭ جارقىن بولارىنا زور سەنىممەن قارايمىن. تاۋەلسىز قازاقستاندا رۋحى ازات, كوزى اشىق, كوكىرەگى وياۋ ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. ولار عىلىم-ءبىلىم, مۋزىكا, كينو, سپورت جانە باسقا دا سالالاردا تابىسقا جەتىپ, بۇكىل الەمگە تانىمال بولا باستادى. جاستارىمىز تۋعان جەردىڭ قايتالانباس ەرەكشەلىگىن جانە تۋعان ەلدىڭ بىرەگەي بولمىسىن جەر جۇزىنە تانىتىپ ءجۇر. جاس ۇرپاق تاريح تاعىلىمىن جانە ەلدىڭ جارقىن بولاشاققا ۇمتىلىسىن ءبىر ارناعا توعىستىرىپ جاتىر. وسىلايشا, ولار ۇلتتىڭ رۋحىن جاڭعىرتۋدا. وسى سەرپىلىستىڭ قارقىنىن ساقتاي وتىرىپ, ونى كۇشەيتە ءتۇسۋ – مەملەكەتتىڭ مىندەتى. بۇل مىندەتتى ابىرويمەن اتقارساق, قازاقتىڭ رەنەسسانس ءداۋىرى, ياعني تۇبەگەيلى وزگەرىستەر زامانى كەلەدى.

ءبىز, اعا بۋىن وكىلدەرى, ەڭبەكقورلىق, ىسكەرلىك سياقتى قۇندىلىقتاردى ءوزىمىز ۇلگى كورسەتۋ ارقىلى دارىپتەۋىمىز كەرەك. جاستارىمىز كوپ سوزگە قۇمار, جاعىمپاز, جالقاۋ, ەنجار, ماسىل بولماۋعا ءتيىس. ولاردى وسىنداي تەرىس ادەتتەردەن قاشىق بولۋعا ۇيرەتۋىمىز كەرەك.

ءبىزدىڭ قوعام وزگەرىستى بىرەۋدەن ماداق ەستۋ ءۇشىن ەمەس, ەڭ الدىمەن, ءوزى ءۇشىن جاساۋعا ءتيىس. مۇنى ەلدىڭ ەرتەڭى, ۇرپاقتىڭ بولاشاعى جارقىن بولۋى ءۇشىن قولعا الۋىمىز كەرەك. اشىعىن ايتساق, ءبىز كەيدە ءوز ومىرىمىزدەن گورى جۇرتتىڭ پىكىرىنە كوبىرەك ءمان بەرەمىز. ءتىپتى, بۇل ادەت قانىمىزعا سىڭگەن دەۋگە بولادى. ارينە, قازاقتىڭ قوناقجايلىعى – جاقسى قاسيەت. بىراق ءۇيدىڭ ءىشى-سىرتىن قوناق كەلگەندە عانا رەتكە كەلتىرۋ دۇرىس ەمەس. تازالىق پەن ۇقىپتىلىق كۇندەلىكتى ءومىر سالتىمىزعا اينالۋى قاجەت.

قالالار مەن اۋىلداردىڭ ساۋلەتتى, ساياباقتار مەن اۋلانىڭ تازا بولۋى, ەڭ الدىمەن, باسقا بىرەۋگە ەمەس, وزىمىزگە كەرەك. جۇرتتىڭ ءبارى ءوز ءۇيىنىڭ جايلى ءارى ادەمى بولعانىن قالايدى. بۇل – دۇرىس. ازاماتتارىمىز قوعامدىق ورىندار مەن قورشاعان ورتاعا دا ءدال سونداي جاناشىر كوزبەن قاراۋعا ءتيىس. قازاقستان – بارىمىزگە ورتاق, ونىڭ قانداي بولاتىنى تەك بىزگە بايلانىس­تى. ياعني, ءبىز ءىشى دە, سىرتى دا ءبۇتىن ەل بولۋىمىز كەرەك.

جاقىندا ءىرى قالالارىمىزدا سۋ تاپشىلىعى پايدا بولدى, تۇرعىندار نارازىلىعىن ءبىلدىرىپ جاتىر. بۇل دا – ورىندى. وسى تۇيتكىل – اكىمدەردىڭ جۇمىسىنداعى ناعىز ولقىلىق. ونى تەز ارادا تۇزەتۋ كەرەك. اكىمدەردىڭ قولىنان كەلمەسە, ءتيىستى شەشىمدەردى قابىلدايمىن. نەگىزگى ماقسات – تابىس­تى بولىپ كورىنۋ ەمەس, شىن مانىندە تابىستى مەملەكەت بولۋ. بۇل مىزعىماس قاعيدا بولۋعا ءتيىس.

ەلىمىزدە جاڭا قوعامدىق ەتيكا قالىپتاسۋى كەرەك. وندا ەلدىڭ بىرلىگى جانە تۇراقتىلىعى, ازاماتتاردىڭ ءوزارا تىلەكتەستىگى, ادىلدىك, زاڭ مەن ءتارتىپ, سەنىم جانە جاۋاپكەرشىلىك سياقتى قۇندىلىقتار ۇستەمدىك قۇرۋى قاجەت.

وتانشىلدىق, ادامگەرشىلىك, بىلىمپازدىق, ناعىز مامان بولۋ, ۇنەمشىلدىك, ەڭبەكقورلىق, ەل مەن جەرگە جاناشىر­لىق سياقتى اسىل قاسيەتتەر بارىنەن بيىك تۇرۋعا ءتيىس. وسىنداي ىزگى قاسيەتتىڭ ءبارىن بويىنا سىڭىرگەن جاندى ادال ازامات دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن سيپاتتاۋعا بولادى.

شىن مانىندە, ءبىز ايتىپ جۇرگەن ادىلەتتى قازاقستاندى ادال ازاماتتار قۇرادى. بۇل – ءبىر-بىرىمەن وتە تىعىز بايلانىستى ۇعىمدار. وتانعا, وتباسىنا ادالدىق – پاراساتتىلىق پەن ادامگەرشىلىكتىڭ بەلگىسى. ادال ەڭبەك ەتىپ, ادال تابىس تاپقان ادام جەتىستىككە جەتەدى, قۇرمەتكە يە بولادى. ۇلى اباي «ادال ەڭبەكپەن مال ىزدەمەك – ارلى ادامنىڭ ءىسى» دەگەن. ال ارلى ادام ادىلەتسىزدىك جاسامايدى. ءار سالادا ادالدىق باستى ورىندا تۇرسا, ءادىل قوعام ورنايدى. جەمقورلىققا جول بەرىلمەيدى, ەل مۇددەسىنە ساي شەشىم قابىلدانادى. ءبىر سوزبەن ايتساق, قوعامداعى ىزگىلىكتىڭ ءبارى ادالدىقتان باستاۋ الادى. ەندەشە, ادىلەتتى قازاقستان جانە ادال ازامات ۇعىمدارى ەل تىرەگى بولاتىن ەگىز قۇندىلىق رەتىندە ءاردايىم قاتار تۇرۋعا ءتيىس.

ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ ءۇشىن ءاربىر وتانداسىمىز ادال ازامات بولۋعا ۇمتىلۋى قاجەت. سونىمەن بىرگە جاس ۇرپاقتى ادال ازامات ەتىپ تاربيەلەۋىمىز كەرەك. ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدى نىعايتىپ, ەلىمىزدىڭ جاڭا قۇندىلىقتارىن ورنىقتىرۋ ءۇشىن جۇيەلى جۇمىس جاسالۋعا ءتيىس. ەندى وسى جۇمىستىڭ ناقتى باعىتتارىنا توقتالايىن.

ءبىرىنشى. مەملەكەتتىك نىشانداردى جەتىلدىرۋ قاجەت.

قازىر كەز كەلگەن ەلدىڭ ىقپالدى بولۋىنا ۇلتتىق برەندتىڭ اسەرى مول. سوندىقتان ونىڭ تانىمالدىعىن ارتتىرا ءتۇسۋ كەرەك. ول ءۇشىن بىرىڭعاي ديزاين-كودتى, ورتاق ستاندارتتى ساقتاۋ وتە ماڭىزدى. نىشاندارىمىز بىرەگەي ۇلتتىق كودىمىزدى ناقتى ءارى ايقىن كورسەتۋى كەرەك.

مەن جاقىندا اسسامبلەيا سەسسياسىندا ەلىمىزدىڭ گەرالديكا بەلگىلەرىن جەتىلدىرۋ قاجەتتىگى تۋرالى ايتتىم. الدىمەن ايماقتاردىڭ جانە قالالاردىڭ تاڭباسىن بىرىڭعاي ۇلگىگە كەلتىرۋ كەرەك دەپ سانايمىن. قازىر ولاردىڭ كوبىنىڭ مازمۇنى جانە ءپىشىنى اركەلكى. سوعان بايلانىستى قوعامدا ءجيى سىن دا ايتىلادى. بۇل سالاعا مۇقيات تالداۋ جاساپ, ورتاق ۇستانىمدار ازىرلەۋ قاجەت. ايماقتىق نىشانداردى ازىرلەۋ جانە بەكىتۋ ءتارتىبىن بارلىق وڭىرگە بىردەي ەتىپ, رەتكە كەلتىرگەن ءجون.

ەندى مەملەكەتتىك ناگرادالار ماسەلەسىنە جەكە توقتالعىم كەلەدى. بۇل سالانىڭ قالىپتاسقان وزىندىك ءداستۇرى بار. ەلىمىزدە كۇندەلىكتى قاجىرلى ەڭبەگىمەن مەملەكەتىمىزدى وركەندەتۋگە جانە ازاماتتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە مول ۇلەس قوسىپ جۇرگەن جاندار از ەمەس. ولاردىڭ قاتارىندا مۇعالىم, دارىگەر, عالىم, كاسىپكەر, ءتارتىپ ساقشىسى, اسكەري قىزمەتشى, قۇتقارۋشى جانە باسقا دا ماماندىق يەلەرى بار. قوعامعا ۇلگى بولاتىن وسىنداي جاسامپاز ءارى وتانشىل جانداردى مەملەكەت ءاردايىم قولداۋعا ءتيىس. مەن ءوزىم بۇل ماسەلەگە ايرىقشا ءمان بەرەمىن. سول سەبەپتى ءاربىر وردەن-مەدالدىڭ تەرەڭ ماعىنالى ءارى ەرەكشە بولۋى, جۇرت كوڭىلىنەن شىعاتىنداي بولۋى وتە ماڭىزدى. سول ءۇشىن مەملەكەتتىك ماراپاتتار جۇيەسىن حالىقتىڭ جانىنا جاقىن ءارى تۇسىنىكتى ەتىپ جاساۋ قاجەت.

جۋىردا ءبىز مەملەكەتتىك سىيلىقتارعا حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتتەرىنىڭ ەسىمىن بەردىك. ءال-فارابي, اباي, احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى سىيلىقتار بار. مۇنداي ۇستانىم ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ ەسىمىن ەل جادىندا ساقتاۋ ءۇشىن قاجەت. سول ارقىلى ءبىز ولاردىڭ وزىق ويلارى مەن ونەگەلى ىستەرىن دارىپتەيمىز.

شىن مانىندە, ۇلتتىق يدەولوگيا وسىنداي ماڭىزدى شەشىمدەر ارقىلى قالىپتاسادى. ءبىز مەملەكەتتىك ناگرادالار جۇيەسىن دە وسى تاسىلمەن وزگەرتۋىمىز كەرەك. كوپتەگەن مەملەكەتتىڭ وردەن-مەدالدارىنا كورنەكتى تۇلعالاردىڭ ەسىمى بەرىلگەن. مۇنداي قادامدار وتانشىلدىق رۋحتى اسقاقتاتۋ ءۇشىن قاجەت. سونداي-اق تاريحتا وشپەس ءىز قالدىرعان ايگىلى ادامداردىڭ ەسىمىن ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن كەرەك. مەملەكەتتىك ناگرادالار جۇيەسىن جەتىلدىرۋ كەزىندە بۇل تاجىريبەنى بايىپپەن پايدالانعان ءجون.

قولدانىستاعى كەيبىر وردەندەردى حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتتەرىنىڭ ەسىمىمەن اتاۋ ماسەلەسىن ويلاستىرۋ قاجەت. مىسالى, بەيبارىس سۇلتان جانە باسقا دا تاريحي تۇلعالار اتىنداعى وردەننىڭ يەگەرى اتانۋ كىم-كىمگە دە زور مارتەبە بولار ەدى.

مەن بۇعان دەيىن «ەل بىرلىگى» اتتى جاڭا مەملەكەتتىك ناگرادا ازىرلەپ, بەكىتۋدى تاپسىردىم. الداعى رەسپۋبليكا كۇنىندە بۇل ماراپات العاش رەت تاپسىرىلادى. كەلەسى جىلعى رەسپۋبليكا كۇنىندە تاريحي تۇلعالاردىڭ اتىمەن اتالعان وردەندەردى تابىستايمىز. جىل سوڭىنا دەيىن وسى ماسەلەنى مۇقيات ساراپتاپ, ناقتى ۇسىنىس ەنگىزۋ قاجەت. پرەزيدەنت اكىمشىلىگى بۇل جۇمىستى قۇزىرلى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن, عالىمدارمەن جانە ساراپشىلارمەن بىرگە اتقارادى.

ەكىنشى. ۇلتىمىزدىڭ تاريحي سانا-­سەزىمىن جاڭعىرتۋ وتە ماڭىزدى.

دامىعان مەملەكەتتىڭ ءبارى تولىق زەرتتەلگەن ءتول شەجىرەسىن دارىپتەۋگە ايرىقشا ءمان بەرەدى. بۇل ىستە ەل تاريحىنىڭ كوپ تومدىق جيناعى باستى ءرول اتقارادى. قازاقستان تاريحىنىڭ جاڭا عىلىمي ۇستانىمدارعا ساي ازىرلەنگەن كوپ تومدىق جيناعى ءالى كۇنگە دەيىن جارىققا شىققان جوق. وكىنىشكە قاراي, ستراتەگيالىق ماڭىزى بار وسى ماسەلە تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا تولىق شەشىمىن تاپپادى. سوندىقتان مەن «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالامدا وسىعان ارنايى توقتالدىم. قازاقستاننىڭ اكادەميالىق ۇلگىدەگى جاڭا تاريحىن جازۋ تۋرالى باستاما كوتەردىم. بۇل جۇمىسقا ەلىمىزدىڭ جانە شەتەلدىڭ ءبىر توپ عالىمدارى جۇمىلا كىرىستى. ەجەلگى زاماننان بۇگىنگە دەيىنگى ارالىقتى قامتيتىن جەتى تومدىق جيناقتى ازىرلەۋ ءۇشىن ءبىراز شارۋا اتقارىلدى. جينالعان ماتەريالعا ەندى ستيليستيكالىق جانە عىلىمي رەداكتسيا جاسالۋى كەرەك. سونداي-اق جيناقتى بىرىڭعاي ۇلگىدە بەزەندىرگەن ءجون.

ەڭبەكتە وسىعان دەيىن جىبەرىلگەن تۇجىرىمدامالىق قاتەلىكتەر مەن كەمشىلىكتەر قايتالانباۋى قاجەت. وعان سوڭعى كەزدە اشىلعان تاريحي جاڭالىقتار تۇگەل ەنگىزىلۋى كەرەك. قاراما-قايشى مالىمەتتەر بولماۋعا ءتيىس. قازاقستان اۋماعىندا وتكەن تاريحي وقيعالاردىڭ الەمدىك ۇدەرىستەرمەن تىعىز بايلانىستا سيپاتتالۋى ماڭىز­دى. ءبىر سوزبەن ايتساق, جەتى تومدىق ەڭبەكتە ەلىمىزدىڭ شىنايى شەجىرەسى تولىعىمەن جازىلۋى قاجەت. كوپتومدىقتىڭ ءتىلى – جەڭىل, ءماتىنى – كەز كەلگەن جاستاعى وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋى كەرەك. بۇل – اسا ماڭىزدى ماسەلە.

قازاقستان تاريحىنىڭ كوپتومدىق جيناعىن كەلەسى جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن ازىرلەۋدى تاپسىرامىن. سودان سوڭ ول عىلىمي ورتادا كەڭىنەن تالقىلانۋى كەرەك. بۇل ەڭبەك ۇلتتىڭ تاريحي سانا-سەزىمىن جاڭعىرتۋعا, مەملەكەتتىلىگىمىزدى نىعايتۋعا زور ۇلەس قوسارى ءسوزسىز.

ءبىز سان عاسىرلىق تاريحىمىزدى ماقتان ەتەمىز. تامىرى تەرەڭ ءتول شەجىرەمىز – حالقىمىزدىڭ مادەني كودىنىڭ وزەگى. ونى جان-جاقتى زەرتتەپ, وي ەلەگىنەن وتكىزۋگە جانە بارىنشا دارىپتەۋگە قاجەتتى جاعداي جاساۋىمىز كەرەك. بۇل – مەملەكەتتىڭ نەگىزگى مىندەتىنىڭ ءبىرى.

تاريحي تانىمدى كەڭەيتۋگە زور ۇلەس قوساتىن تاعى ءبىر ماڭىزدى سالا – ارحەولوگيا. الماتىداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتى – ەلىمىزدىڭ بىرەگەي تاريحي مۇراسىن جۇيەلى زەرتتەۋمەن اينالىساتىن باستى عىلىمي مەكەمە. وكىنىشكە قاراي, ونىڭ قازىرگى جاعدايى مۇشكىل. مەكەمەنى جاڭعىرتىپ, ونىڭ جۇمىسىنا تىڭ سەرپىن بەرۋ ءۇشىن ينستيتۋتقا بارىنشا جاعداي جاساۋ قاجەت. ونى ءتيىستى رەسۋرستارمەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. ينستيتۋت جانىنان تاريحي جادىگەرلەردىڭ ارنايى قورىن جاساقتاعان ءجون. مۇنداي تاجىريبە الەم ەلدەرىندە كەڭىنەن تارالعان.

سونداي-اق ءتول تاريحىمىزدا ەرەكشە ورنى بار تۇلعالاردىڭ بىرىڭعاي ءتىزىمىن ازىرلەۋ قاجەت. بۇل ءتىزىم ەلىمىزدىڭ ىشىندە جانە شەتەلدە جالپىۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدى ايشىقتايتىن باستى ۇستىنعا اينالماق.

ونوماستيكا سالاسى تاريحي سانا-سەزىمدى جاڭعىرتۋدىڭ ماڭىزدى يدەولوگيالىق قۇرالى ەكەنى بەلگىلى. كەيبىر ادامداردىڭ قالاۋىمەن جالعان ءومىربايانى ادەيى قولدان جازىلعان كەڭەس ءداۋىرىنىڭ قايراتكەرلەرى بار. ونداي جاساندى تۇلعالاردىڭ ەسىمىن ءتۇرلى نىساندارعا بەرۋدى دوعارۋ قاجەت. جالپى, ونوماستيكا سالاسىن تارتىپكە كەلتىرگەن ءجون. بۇل شارۋا كەشەندى جانە دايەكتى تۇردە ءبىر ورتالىقتان اتقارىلۋعا ءتيىس. ونوماستيكا بۇل –  اتا-بابالارىمىزعا بايلانىستى يا بەلگىلى تۇلعالاردىڭ تۋىسقاندارىنىڭ ءىسى ەمەس. بۇل – مەملەكەتتىڭ شارۋاسى. وسى سالاداعى بارلىق راسىمدەردى ءىس جۇزىندە رەتتەۋ ماڭىزدى. وندا ايماقتاردىڭ ەرەكشەلىگىمەن قاتار, جالپىۇلتتىق باسىمدىقتار دا ەسكەرىلۋى كەرەك.

ءۇشىنشى. ءبىز مادەني مۇرامىزدى جان-جاقتى دارىپتەۋىمىز قاجەت.

ەلىمىزدى جاڭعىرتۋ ءۇشىن «جۇمساق كۇشتىڭ» مۇمكىندىكتەرىن ءتيىمدى پايدالانعان ءجون. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جانىنداعى «كazAID» حالىقارالىق دامۋ اگەنتتىگى وسى جۇمىسقا ۇيىتقى بولۋعا ءتيىس. كوپتەگەن مەملەكەتتە مۇنداي ۇيىمدار ۇلتتىق برەندتى, تاريحتى جانە مادەنيەتتى ناسيحاتتايدى. سول ارقىلى مەملەكەتتىڭ جاعىمدى ءيميدجىن قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتەدى. سىرتقى ساياسي باستامالاردى جۇزەگە اسىرۋعا قولايلى جاعداي جاسايدى. كاسىپكەرلەردىڭ الەمدەگى بەدەلىن ارتتىرۋعا كومەكتەسەدى.

جاڭا عانا ءماجىلىس دەپۋتاتى جۇلدىز سۇلەيمەنوۆا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەيتىن كاسىپكەرلەردى قولداۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى. بۇل دا – وتە ورىندى باستاما.

شىن مانىندە, قازاقتىڭ مادەنيەتى سان ءتۇرلى سالانى قامتيدى. حالقىمىز­دىڭ اتا-بابادان ميراس بولعان مول مۇراسى بار. ونى زامان تالابىنا ساي جاڭعىرتىپ, جەر جۇزىنە ناسيحاتتاۋ كەرەك.

مىسالى, ءوزىمىز ىرگەسىندە وتىرعان قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى باي تاريحىمىزدىڭ سيمۆولى سانالادى. ونىڭ ۇلت رۋحانياتىنداعى ورنى ەرەكشە ەكەنىن بىلەسىزدەر. وسى كەسەنەگە ۇلتتىق مادەني-تاريحي ەسكەرتكىش مارتەبەسىن بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس ەنگىزىلگەن. مەن مۇنى قولدايمىن.

تۇركىستاندى ءياساۋيسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ايگىلى عۇلاما تۇتاس تۇركى دۇنيە­سىندە يسلام ءدىنىنىڭ ورنىعۋىنا زور ۇلەس قوستى. ياساۋيدەن باستاۋ الاتىن قازاق جەرىندەگى رۋحاني ساباقتاستىق قازىرگە دەيىن ۇزدىكسىز جالعاسىپ كەلەدى. بيىل قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ تۋعانىنا 930 جىل تولىپ وتىر. وسى ورايدا عۇلامانىڭ ەڭبەكتەرىن جان-جاقتى زەرتتەپ, دارىپتەۋ ماڭىزدى. «ياساۋيتانۋ» عىلىمي ورتالىعىن نەمەسە ينستيتۋتىن قۇرۋ ماسەلەسىن ويلاستىرۋعا بولادى.

ەلىمىزدە رۋحاني قۇندىلىعى جوعارى وزگە دە دۇنيەلەرىمىز جەتكىلىكتى. ونىڭ ىشىندە ادامزاتتىڭ اسىل قازىناسى اتانۋعا ابدەن لايىق مۇرالارىمىز بار. قازىر بىرنەشە نىساندى ترانسۇلتتىق اتالىمدار بويىنشا يۋنەسكو تىزىمىنە ەنگىزۋ ءۇشىن ءوتىنىش بەرىلدى. بۇل شارۋا كورشى ەلدەرمەن بىرلەسىپ اتقارىلىپ جاتىر.

جاقىندا يۋنەسكو-نىڭ باس ديرەكتورى ودرە ازۋلە حانىم مەنىڭ شاقىرۋىممەن قازاقستاندا بولدى. ول تۇركىستانعا ادەيى ات باسىن بۇردى. بۇل – بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىم باسشىسىنىڭ سوڭعى 10 جىلدا ەلىمىزگە جاساعان العاشقى ساپارى. مەن ازۋلە حانىممەن ارنايى كەزدەستىم. ول ماعان بۋراباي, مارقاكول قورىقتارى جانە «ورتەكە» ونەرى يۋنەسكو تىزىمىنە ەنگىزىلگەنىن راستايتىن قۇجاتتى تابىستادى. مۇنىڭ ءبارى قازاقستاننىڭ تابيعي جانە مادەني مۇراسىن الەمگە تانىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەرى ءسوزسىز. بىرەگەي سالت-ءداستۇرىمىزدى ماتەريالدىق ەمەس مۇرالار تىزىمىنە قوسۋعا قاتىستى جۇمىستى جالعاستىرۋ قاجەت.

ەلىمىزدە ۇلتتىق كودىمىزبەن بارىنشا ۇيلەسىم تاپقان ءتۇرلى مادەنيەتتەر توعىسقان. ءبىز ءتول تاريحىمىزعا كوپتەگەن حالىقتاردىڭ كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ەسىمى جازىلعانىن ماقتان تۇتامىز. مىسالى, قازاقستاندا الەكساندر پۋشكين, تاراس شەۆچەنكو, فەدور دوستوەۆسكي, ميحايل شولوحوۆ سىندى الەمگە ايگىلى اقىن-جازۋشىلاردىڭ مۇراجايلارى بار. سان قىرلى ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى ايشىقتايتىن وسىنداي مول مۇرانى ساقتاپ, زەردەلەۋ قاجەت.

قازاقتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – كونە داۋىردەن بەرى كەلە جاتقان ءومىر سالتى. وزگە ەلدەر ءبىزدى كوشپەندىلەردىڭ ۇرپاعى رەتىندە بىلەدى. بۇل دا – حالقىمىزدىڭ باستى برەندىنىڭ ءبىرى. كەلەسى جىلى مەنىڭ شاقىرۋىممەن قازاقستاندا V دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىندارى وتەدى. بۇل قادام ۇلتتىق سپورتتى دامىتا تۇسۋگە زور مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان بايراقتى باسەكەنى جوعارى دەڭگەيدە وتكىزۋىمىز كەرەك.

ءتورتىنشى. وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ تاربيەسى – وتە ماڭىزدى ماسەلە.

ءبىز ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدى نىعايتۋىمىز قاجەت. جالپى, دۇنيە جۇزىندەگى ءار ۇلت – بىرەگەي. مۇنى دۇرىس ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ۇلتىمىزدىڭ بىرەگەيلىگى بۇل – ونىڭ تابىستى بولۋى دەگەن ءسوز. تابىسقا جەتۋ ءۇشىن جوسپارىمىز قول جەتپەس قيالعا نە بولماسا جالاڭ سوزگە ەمەس, ناقتى ىسكە نەگىزدەلۋى كەرەك. سوندا عانا ونىڭ ءبارى جۇرتقا تۇسىنىكتى, انىق بولادى. ياعني, «قايتسەك تابىستى ەلگە اينالامىز؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى ايقىن بولۋعا ءتيىس.

ادال ازاماتقا ءتان قاسيەتتەر ءاربىر جاستىڭ بويىنان تابىلۋى كەرەك. ۇلتتىڭ جاڭا بولمىسى ءبىلىم, عىلىم جانە مادەنيەت سالاسىن دامىتۋ ارقىلى قالىپتاسادى. وسى ءۇش باعىتتى رۋحاني دامۋ سالاسىنداعى جۇمىستىڭ مىزعىماس ۇشتاعانى دەۋگە بولادى.

ءبىز ۇرپاق تاربيەسىنە باسا ءمان بەرىپ, جاستاردى جاقسىلىققا جەتەلەۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى ينتەرنەت داۋىرىندە بۇل وڭاي شارۋا ەمەس. اشىعىن ايتساق, قازىر جاس ۇرپاق الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى تاربيە الىپ جاتىر. بالانى دۇرىس باعىتقا بۇرىپ, جول كورسەتىپ وتىرماساق, بۇل – وتە قاۋىپتى ءۇردىس. عالامتور ارقىلى جات ءدىني اعىمداردىڭ قۇرىعىنا تۇسكەن جاستار دا بار. ۇرپاقتىڭ بويىندا جامان ادەت بولسا, بۇل – ەڭ الدىمەن, ۇلكەندەردىڭ كىناسى.

ءبىز جاستاردى جاھاندانۋدىڭ قاتەرلى ىقپالىنان بارىنشا ساقتاۋعا مىندەتتىمىز. ۇرپاق تاربيەسىنە ىقپال ەتەتىن شارالارعا باسا ءمان بەرۋىمىز كەرەك. بۇل سالادا كەمشىلىكتەر كوپ ەكەنى جاسىرىن ەمەس. مەكتەپتەگى تاربيە جۇمىسى اقساپ تۇر. سوڭعى كەزدە وقۋشىلاردىڭ ءبىر-بىرىنە قىسىم, زورلىق-زومبىلىق, الىمجەتتىك كورسەتۋى ءجيى بولىپ كەتتى. ونى, ءتىپتى, بەينەتاسپاعا ءتۇسىرىپ, الەۋمەتتىك جەلىگە سالۋ «سانگە» اينالدى. كەيدە بالالاردىڭ قاتىگەزدىگى جان تۇرشىكتىرەدى.

وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق قوعامداعى تاعى ءبىر كەلەڭسىز جانە وزەكتى ماسەلە بولىپ تۇر. مۇنداي زاڭسىز ارەكەت جاساعاندار مىندەتتى تۇردە زاڭ اياسىندا ءتيىستى جازاسىن الۋى كەرەك. ەلىمىزدىڭ بولاشاعى وتباسىندا قالىپتاسادى. ال وتباسى باقىتتى بولسا, ەلىمىزدىڭ كەلەشەگى دە جارقىن بولادى.

شىعىستىڭ ۇلى عۇلاماسى ءال-فارابي تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى ەكەنىن ايتقان. بالا تاربيەسى – ەڭ الدىمەن, اتا-انانىڭ مىندەتى. الايدا كەيدە اتا-انالار دۇرىس تاربيە بەرۋدىڭ ورنىنا وزدەرى جاعىمسىز ۇلگى كورسەتەدى. بالالاردىڭ تارتىبىنە بەيتاراپ, سەلقوس قارايدى, ءتىپتى, جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ءبارىن مەكتەپكە, مۇعالىمدەرگە جۇكتەيدى.

مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى بايلىعى – ادام, ياعني ازاماتتار. بۇل – انىق نارسە. دەسەك تە, اتا-انالار بالانى, ەڭ الدىمەن, مەملەكەت, ۇكىمەت نە قوعام ءۇشىن ەمەس, ءوزى ءۇشىن دۇنيەگە اكەلەدى. ءاربىر اتا-انا سانالى ۇرپاق وسىرۋگە باسا ءمان بەرۋگە ءتيىس.

سول سياقتى مەكتەپ تە – ءبىلىمنىڭ عانا ەمەس, ءتالىم-تاربيەنىڭ ورداسى. بالانىڭ بويىنا بىلىممەن قاتار ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى ءسىڭىرۋ – ۇستازدىڭ مىندەتى. وسىعان وراي بالاباقشاداعى جانە مەكتەپتەگى تاربيە ىسىنە ءبارىمىز قوعام بولىپ ءمان بەرۋىمىز كەرەك, سونداي-اق بەلسەنە اتسالىسۋىمىز قاجەت.

بالالار اراسىندا جالپىادامزاتتىق جانە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەگەن ابزال. وقۋشىلار مەكتەپ بىتىرگەندە, ەڭ الدىمەن, ادال ازامات بولىپ شىعۋى كەرەك. وتانشىلدىق جانە مەملەكەتشىلدىك قاسيەت ءار بالانىڭ بويىنان تابىلۋى قاجەت. بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردى تاربيەلەيتىن پاتريوتتىق ۇيىمداردىڭ جۇمىسىن جانداندىرعان ءجون.

وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك بۇل – ۇلكەن جيىنداردا ۇران تاستاۋ نەمەسە تەك ءان شىرقاۋ ەمەس. وتانشىلدىق بۇل – شىنايى پاتريوتتىق سەزىم. تۇراتىن ءۇيىڭدى, اۋلاڭدى, قالاڭدى تازا ۇستاۋ, قوعامدىق ورىنداردى بۇلدىرمەۋ, ۇقىپتى بولۋ, ياعني ءار جەرگە قوقىس لاقتىرماۋ, تۇكىرمەۋ دەگەن ءسوز. وكىنىشكە قاراي, قازىرگى تاڭدا ەلوردامىزدىڭ وزىندە ازاماتتارىمىز قورشاعان ورتاعا بەيقام قاراپ, اسىرەسە, جاز كەزىندە ساياباقتاردى قوقىسقا تولتىرىپ كەتىپ جاتادى. مۇنى جاساپ جاتقان بوتەن بىرەۋ ەمەس, ءوز ازاماتتارىمىز. استاناعا كەلگەن شەتەلدىكتەر, كوپتەگەن قوناقتار سونىڭ ءبارىن كورەدى, تاڭعالادى. ارينە, بۇل – ۇيات نارسە. ويتكەنى ءوز وتانىن شىن سۇيەتىن ادام ونىڭ تابيعاتىن قورعايدى, ءار گۇلىنە, ءار اعاشىنا جاناشىرلىقپەن قارايدى, ءبىر سوزبەن ايتقاندا, ناعىز پاتريوت ەكەنىن ناقتى ءىس-ارەكەتىمەن كورسەتەدى.

مەن ەرىكتىلەر تۋرالى ۇنەمى ايتىپ ءجۇرمىن. سەبەبى ەرىكتىلەر – ەڭ الدىمەن, پاتريوت جاندار. ولار ەلىمىزدىڭ دامۋىنا, ونىڭ كەلبەتىن جاقسارتۋعا زور ۇلەس قوسىپ جاتىر. ءبىز بۇكىل قوعام بولىپ ەرىكتىلەردى قولداۋىمىز كەرەك, ولاردىڭ ەڭبەگىن باعالاپ, ماراپاتتاپ وتىرۋ قاجەت.

سونىمەن بىرگە بالالارعا ەكولوگيا­لىق تاربيە بەرۋ ماڭىزدى. ولاردى تابيعاتقا جاناشىرلىقپەن قاراۋعا ۇيرەتكەن ءجون. مادەني مۇرالارىمىزدى تانىپ-بىلۋگە, قورعاۋعا داعدىلاندىرۋ كەرەك.

وقۋشىلار تەاترعا, مۇراجايعا جانە تاريحي ورىندارعا ءجيى بارىپ, رۋحاني جاعىنان دامۋى قاجەت. مۇنداي شارۋا بۇكىل ەلىمىز بويىنشا تۇراقتى تۇردە جۇرگىزىلۋگە ءتيىس. وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى مەن مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى وسى ماسەلەمەن بىرلەسىپ شۇعىلدانۋى كەرەك.

مەن ۇرپاقتى ەڭبەكقورلىققا, بيزنەس جۇرگىزۋ شەبەرلىگىنە باۋلۋ ماسەلەسى جونىندە ۇنەمى ايتىپ ءجۇرمىن. ماسەلەن, كەيبىر كورشى ەلدەردىڭ جاستارى شەتەلدەرگە بارىپ, بەلسەندى تۇردە كاسىپپەن اينالىسادى, دۇكەن اشادى, ۇلتتىق تاعامدارىن دارىپتەيدى, قىسقاسى, ناپاقاسىن تابادى. وسىنداي ارەكەتتەردەن ءبىزدىڭ جاستارىمىز دا ۇلگى السا, جامان بولمايدى. ارينە, بۇل – ەلدەن كەتىپ, ەڭبەك ەت دەگەن ءسوز ەمەس, بۇل – ەڭ باستىسى, ەڭبەكتىڭ جاقسى-جامانى جوق دەگەن ءسوز. ءار ماسەلەنى ابدەن ساياسيلاندىرىپ, بوس ءسوز قۋماي, قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرا بەرمەي, ناقتى جۇمىسپەن, قاراجات اكەلەتىن زاڭدى ىسپەن شۇعىلدانۋ كەرەك دەگەن ءسوز.

مەن بىلتىرعى قۇرىلتايدا ۇرپاقتى ەڭبەككە باۋلۋعا قاتىستى بىرقاتار تاپسىرما بەردىم. سونىڭ نەگىزىندە مەكتەپتەرگە ەڭبەك ساباعى قايتارىلدى. وسى باعىتتاعى جۇمىستى ودان ءارى جالعاستىرۋىمىز كەرەك. سونداي-اق ءبىز ەل بولىپ قاراپايىم ەڭبەك ادامىن قادىرلەي ءبىلۋىمىز قاجەت. قاجەتسىز ماماندىق بولمايدى, بىلىكسىز مامان بولادى. ەرىنبەي ەڭبەك ەتكەن جان ءوز ءىسىنىڭ مايتالمانى اتانادى. ال كاسىبىن تولىق مەڭگەرگەن ادام قاشاندا سۇرانىسقا يە بولادى.

ءبىز ەڭبەك ادامىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە باسا ءمان بەرەمىز. ەلىمىزدە ءتۇرلى سالانىڭ كاسىبي مەرەكەسى بار. كوبىنەسە مۇنداي مەيرامدار نازاردان تىس قالىپ جاتادى. مەنىڭ ويىمشا, «ەڭبەك كۇنىنە» وراي ەڭ ۇزدىك مامانداردى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ۇلىقتاعان ءجون.

بۇل قادام قوعامدا ەڭبەك كۋلتىن ورنىقتىرۋعا جول اشادى. شىن مانىندە, قانداي جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىڭ ەمەس, ونى قالاي ىستەپ جۇرگەنىڭ الدەقايدا ماڭىزدى. مينيستر نەمەسە اكىم بولسىن, قۇرىلىسشى, دارىگەر, مۇعالىم بولسىن, ەڭ باستىسى, اركىم ءوز مىندەتىن ادال اتقارۋى كەرەك. نانىن ادال ەڭبەكپەن تابۋى قاجەت. قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى ۆاديم باسين ەڭبەك ادامىن ناسيحاتتاۋ تۋرالى جاقسى وي ايتتى.

ناعىز ەڭبەك ادامى دەگەنىمىز كىم؟ بۇل, ەڭ الدىمەن, وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى ورىنداۋ ءۇشىن بارىن سالىپ ەڭبەك ەتەتىن بىلىكتى مامان. ناعىز ەڭبەك ادامى بۇل – ءىستىڭ ادامى, ياعني ءار ىسىنە, ءار قادامىنا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن ادال ازامات. ال جاۋاپسىزدىقتىڭ سالدارى نەگە اپارىپ سوقتىراتىنى كەشەگى ءورت كەزىندە ايقىن كورىندى. وسىنداي كەلەڭسىز جاعدايلار تەك ورمان شارۋاشىلىعىندا ەمەس, باسقا دا سالادا بار.

ءاربىر ادام جاۋاپسىز قادامنىڭ ارتى بۇكىل ەلگە قاسىرەت اكەلۋى مۇمكىن ەكەنىن تەرەڭ تۇسىنۋگە ءتيىس. بارلىق سالادا, بارلىق دەڭگەيدە جاۋاپكەرشىلىك بولسا عانا, ءىسىمىز وڭعا باسادى. شىن مانىندە, سىن ساعاتتا كىمنىڭ كىم ەكەنى انىق كورىنەدى. ەلگە جانى اشيتىن ادام قيىن جاعدايعا تاپ بولعان جۇرتقا ناقتى ىسپەن كومەكتەسۋگە دايىن بولادى.

وكىنىشكە قاراي, قازىر قوعامدى ىشىنەن ىرىتەتىن جاعىمسىز دۇنيەلەر كوبەيىپ بارا جاتىر. وزدەرىن, ءتىپتى, الپامىس باتىر سياقتى ەل قورعانى سانايتىن قىلمىس الەمىنىڭ سەركەلەرى, ياعني كريمينالدىق توپ باسشىلارى بار. كوپتەگەن ادامدار, اسىرەسە, جاستار سولارعا قاتتى ەلىكتەيتىن بولدى. ەل ىشىندە ارزان بەدەل جيناپ جۇرگەن الاياقتار از ەمەس. ولاردىڭ ءبارى – حالىقتىڭ ساناسىن ۋلايتىن سەكتا وكىلدەرى. ءبىر قاراعاندا ولار ەلگە جاناشىر بولىپ كورىنەدى. ال, تۇپتەپ كەلگەندە, پسيحولوگيالىق ايلا-تاسىلدەرمەن جۇرتتى اداستىرادى. قوعامعا جالعان قۇندىلىقتار تاراتىپ, كوپشىلىكتى تۋرا جولدان تايدىرادى.

مۇنىڭ ءبارىن يدەولوگيالىق قوقىس نەمەسە مۇلدەم قاجەتى جوق اقپارات دەۋگە بولادى. ءبىز وركەنيەتتى ەل رەتىندە حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىنا جات نارسەلەرگە قارسى تۇرۋعا ءتيىسپىز. ول ءۇشىن, ەڭ الدىمەن, وقۋ-اعارتۋ جۇمىسىن كۇشەيتۋىمىز كەرەك. جاس ۇرپاقتىڭ, اسىرەسە, قازىرگى قۇبىلمالى زاماندا سىني تۇرعىدان ويلاي ءبىلۋى ماڭىزدى. بالالارىمىزدىڭ تانىمى كەڭ بولۋىنا جاعداي جاساۋىمىز قاجەت. بۇل تۋرالى بەلگىلى قوعام قايراتكەرى جاقسىبەك قۇلەكەەۆ وتە ورىندى پىكىر ايتتى.

مەكتەپتە وقۋشىلاردىڭ تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەتىن دارىستەر وقىتىلۋعا ءتيىس. جاستار اقپاراتتى قورىتا ءبىلۋدى, ۋاقىتىن دۇرىس پايدالانۋدى, قارجى ساۋاتتىلىعىن مەكتەپ قابىرعاسىنان بىلە باستاۋى قاجەت.

وسكەلەڭ ۇرپاقتى ءتۇرلى ويىندارعا قۇمار بولۋدان ساقتاندىرۋ كەرەك. بۇل ماسەلە بويىنشا قۇرىلتايدىڭ بىرقاتار مۇشەسى, سونىڭ ىشىندە بەلگىلى سپورتشى يسلام بايرامۋكوۆ جاقسى ايتتى. جەڭىل جولمەن پايدا تابۋ جاقسىلىققا اپارمايتىنىن ۇنەمى ءتۇسىندىرىپ وتىرعان ءجون. ادال تابىس ادال ەڭبەكپەن كەلەدى.

مەن تاعى ءبىر نارسەگە باسا نازار اۋدارعىم كەلەدى. بۇل – ناشاقورلىق. بۇل – ۇلت ساۋلىعىنا زور قاۋىپ توندىرەتىن كەسەل. ەسىرتكى جاستاردىڭ جانىن دا, ءتانىن دە ۋلاپ جاتىر. ءبىز ەسىرتكىنى قولدانۋدىڭ, دايىنداۋدىڭ جانە تاراتۋدىڭ جولىن كەسىپ, تامىرىنا بالتا شابۋعا ءتيىسپىز. ايتپەسە, بۇكىل ەلىمىزدىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر بولادى. بۇل ماسەلە مەنى قاتتى الاڭداتادى. حيميالىق ەسىرتكىلەر نارىقتا كەڭ اۋقىمدا ساتىلۋدا. كريمينالدىق توپتار جاستاردى وسىنداي زاڭسىز ارەكەتتەرگە تارتىپ جاتىر.

ۇلت ساۋلىعىنا زيانىن تيگىزەتىن تاعى ءبىر كەسەل – ۆەيپ جانە ءتۇرلى ەلەكتروندى تەمەكىلەر. وكىنىشكە قاراي, ونى تارتۋ جاسوسپىرىمدەر اراسىندا سانگە اينالىپ بارادى. سەبەبى ەلەكتروندى تەمەكى بارىنە قولجەتىمدى, ونىڭ زيانسىزدىعى تۋرالى ءتۇرلى جارنامالار دا كوبەيىپ كەتتى. ءىس جۇزىندە, جاستارىمىز وزىنە زور قاۋىپ توندىرۋدە. سەبەبى بۇل – شىن مانىندە, زياندى نارسە. ۆەيپ پەن ەسىرتكىنىڭ اراسى ءبىر-اق قادام. وسى قاۋىپتى ۇردىسپەن كۇرەسۋ ءۇشىن جۇيەلى جانە شۇعىل شارالار قابىلداۋ قاجەت. تىيىم سالۋمەن عانا ماسەلەنى شەشۋ مۇمكىن ەمەس. پوليتسيا ءوز جۇمىسىن بەلسەندى جانە ءتيىمدى جۇرگىزۋى كەرەك. مەن بۇعان ەرەكشە ءمان بەرەمىن.

ەلىمىزدە 2016 جىلدان بەرى ەسىرتكىمەن كۇرەس جۇمىستارىن رەتتەيتىن ارناۋلى قۇجات بولعان جوق. سوندىقتان بىلتىرعى جولداۋىمدا كەشەندى جوسپار ازىرلەۋدى تاپسىردىم. ۇكىمەت تاياۋ كۇندەرى وسى ماسەلە بويىنشا ارنايى جوسپاردى قابىلدايدى. بۇل – وتە ماڭىزدى قۇجات. وسى قۇجاتتىڭ اياسىندا جان-جاقتى جۇمىس اتقارىلادى.

بىلىكتى زاڭگەر سەرىك اقىلباي اتاپ وتكەن قۇقىقتىق سانانى قالىپتاس­تىرۋ ماسەلەسى دە وتە وزەكتى. جاستاردىڭ قۇقىقتىق ساۋاتىن ارتتىرۋ اسا ماڭىزدى. سوندا اركىم ءوزىنىڭ قۇقىعىن قورعاي بىلەدى جانە وزگەنىڭ قۇقىعىن تاپتامايدى. زاڭ مەن ءتارتىپ ۇستەمدىك قۇرعان مەملەكەتتىڭ تۇعىرى قاشاندا مىقتى بولادى.

بەسىنشى. اقپارات ساياساتىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ, كرەاتيۆتى يندۋس­تريانى دامىتۋ.

ماسس-مەديا – ەلىمىزدى جاڭعىرتۋ ىسىنە ەرەكشە ىقپال ەتەتىن سالا. سونداي-اق بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى پارمەندى بايلانىس قۇرالى. اقپارات قۇرالدارىندا ءتۇرلى كوزقاراستار توعىسادى. ونى قوعام تىنىسىنىڭ بارومەترى دەۋگە بولادى. وسى سالاداعى وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن اقپارات سايا­ساتىن تۇبەگەيلى قايتا قاراۋ قاجەت.

كرەاتيۆتى يندۋستريانى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋىمىز كەرەك. قازىر مەديا سالاسى, كينو جانە سەريال, مۋلتفيلم, سپورت جانە مۋزىكا شوۋلارى, كومپيۋتەر ويىندارى مەن كىتاپتار – ءبارى بىرىگىپ, ءبىرتۇتاس جۇيەگە اينالدى. بۇل جۇيە وزىق قۇندىلىقتار مەن قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتەدى. ءبىزدىڭ بۇل سالاداعى الەۋەتىمىز وراسان زور. ونى تولىققاندى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ناقتى شارالار قابىلداۋ قاجەت.

كەلەسى ماسەلە. يدەولوگيا جۇمىسىنداعى باستى باعىتتىڭ ءبىرى – كىتاپ باسىپ شىعارۋ ءىسى. قازاقستان نارىعىندا شەتەل ونىمدەرى باسىم ەكەنى جاسىرىن ەمەس. ادەبي كىتاپتاردىڭ 90 پايىزعا جۋىعى سىرتتان كەلەدى. بۇل ءۇردىستىڭ سالدارى قانداي بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ۇلتتىق مۇددەگە ساي كەلەتىن كىتاپتاردى كوپتەپ باسىپ شىعارۋ وتە ماڭىزدى. سمارتفون بالانىڭ قولىنداعى كىتاپتىڭ ورنىن باسپاۋى قاجەت.

قازىر ەلىمىزدەگى مەكتەپ كىتاپحانالارىندا 130 ميلليوننان استام كىتاپ بار. بىراق ونداعى كوركەم ادەبيەتتىڭ ۇلەسى ماردىمسىز. شىن مانىندە, كىتاپ وقيتىن ەل زيالى ۇلتقا اينالادى. ءبىز جاس ۇرپاقتىڭ كىتاپقا قۇشتارلىعىن وياتۋىمىز كەرەك. بۇل قيىن ماسەلە ەكەنىن تۇسىنەمىن. اسىرەسە, ولاردىڭ بار نازارى الەۋمەتتىك جەلىدە بولعان كەزدە, ءتىپتى, قيىن. بىراق بۇل ماسەلەمەن اينالىسۋ كەرەك. باسقا جول جوق. سوندىقتان «بالالار كىتاپحاناسى» اتتى جاڭا باعدارلامانى قولعا الۋدى تاپسىرامىن. قازاق ادەبيەتىنىڭ ءتۇرلى كەزەڭدەرىن جانە جانرلارىن قامتيتىن ارنايى ءتىزىم جاسالۋعا ءتيىس. سول تىزىمدەگى كىتاپتار بارلىق بالاعا قولجەتىمدى بولۋى كەرەك.

مارتين ليۋتەر كينگ سياقتى مەنىڭ دە كوكەيىمدە جۇرگەن ءبىر ارمان بار, بۇل – تاۋلىك بويى جۇمىس ىستەيتىن پرەزيدەنت كىتاپحاناسىن اشۋ. مەن مۇنداي كىتاپحانانى انكارادا كوردىم. ونىڭ وقىرماندارى الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە باسىلىپ شىققان كوركەم شىعارمالاردى, ارناۋلى ادەبيەتتى وقي الادى. مۇنداي كىتاپحانانى ەلىمىزدە دە سالۋعا بولادى دەپ ويلايمىن.

جاقىندا ءماجىلىس دەپۋتاتى ەرلان سايروۆ قازاق مادەنيەتىن Tik-Tok پلاتفورماسىندا ناسيحاتتاۋ جولدارى قاراستىرىلىپ جاتقانىن ايتتى. مەن مۇنى قولدايمىن. جاستار ءجيى پايدالاناتىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى دارىپتەۋ – دۇرىس قادام.

قازىر باتىس ەلدەرىندە «انتي-ينفليۋەنسەر» دەگەن قوزعالىس بىرتە-بىرتە قالىپتاسىپ جاتىر. بۇل قوزعالىس ينتەرنەت باسىلىمدار ارقىلى ازاماتتارعا, جاستارعا تارايتىن بارلىق اقپاراتقا, دەرەكتەرگە, اسىرەسە, جالعان ماعلۇماتتارعا, ياعني, fake news-قا زور كۇمانمەن قارايدى, ياعني ادامداردىڭ ساناسىن جاۋلاپ جاتقان, ءتىپتى, ولارعا يمانداي سەنۋگە بولاتىن يدەولوگيا سەكىلدى قۇبىلىستاردى جوققا شىعارادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە جالعان اقپارات تاراتاتىن باسىلىم-سىماقتار بار. بۇل – قۇپيا ەمەس. ولاردىڭ ارتىندا ناقتى قالتالى ادامدار, ءتىپتى, ىقپالدى ەلدەر بار. ال جاڭا قوزعالىستىڭ نەگىزگى ماقساتى – ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋ, ەڭ الدىمەن, بۇل ادەبيەتتەگى, سونداي-اق اقپارات سالاسىنداعى ءداستۇردى ساقتاۋ. سوندىقتان ءبىز دە الەمدە بولىپ جاتقان وسى جاڭا ۇردىسكە نازار اۋدارعانىمىز ءجون. بۇل ۇردىستەر بۇگىندە ءتۇرلى اقپاراتپەن يدەولوگيالىق تۇرعىدان ۋلانىپ جاتقان قوعامدى ساۋىقتىراتىن كۇشكە اينالۋى ابدەن مۇمكىن. جالپى, وسىنداي ماڭىزدى ىستەرگە, سونىڭ ىشىندە كىتاپ شىعارۋ ىسىنە قازاقستان جازۋشىلار وداعى بەلسەنە اتسالىسۋى كەرەك. ءبىر اي بۇرىن ۇيىمنىڭ كەزەكتى قۇرىلتايى ءوتتى, جاڭا توراعا سايلاندى. بۇل – كورنەكتى قالامگەر مەرەكە قۇلكەنوۆ. جاقىندا مەن ونىمەن كەزدەستىم, قازاق ادەبيەتىنىڭ بولاشاعى, دامۋى تۋرالى اڭگىمە بولدى.

جالپى, مەن مەملەكەت باسشىسى جانە ازامات رەتىندە قازاق ادەبيەتىن ءاردايىم قولدايمىن. تۋىندىلار وقىر­ماندارعا قولجەتىمدى بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ال جازۋشىلارىمىزدىڭ شىعارمالارى حالىق اراسىندا, اسىرەسە, جاستار اراسىندا سۇرانىسقا يە بولۋى كەرەك. مۇنىڭ ءبارى – مەملەكەتتىڭ عانا ەمەس, جازۋشىلارىمىزدىڭ دا مىندەتى. وقىرمان قاۋىم قالامگەرلەردەن حالىققا رۋحاني ازىق بولاتىن تىڭ دۇنيەلەر كۇتەدى. جازۋشىلار وداعى وسى جۇمىسقا ۇيىتقى بولادى دەپ سەنەمىن. وسىعان بايلانىستى, مەن مەرەكە قۇلكەنوۆتىڭ «قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى» اتاعىن قايتارۋ تۋرالى ۇسىنىسىن قولدايمىن. بۇل اتاق اتىنا – زاتى ساي, لايىقتى, تۋىندىلارى ارقىلى حالىق سۇيگەن جازۋشىلارعا عانا بەرىلۋى كەرەك دەپ سانايمىن.

قازىرگى زاماندا ەل بولامىز دەسەك, ەكراندى دا تۇزەۋىمىز كەرەك. سەبەبى كينو قوعامنىڭ سانا-سەزىمىنە ەرەكشە ىقپال ەتەدى. ەلىمىزدە كينو ءوندىرىسى جاقسى دامىعان دەپ ايتۋ قيىن. جاڭا عانا بەلگىلى ونەر قايراتكەرى ازامات ساتىبالدى كينو سالاسىن دامىتۋ تۋرالى تۇشىمدى وي ايتتى. مەن قولدايمىن. راسىندا, بۇگىندە كينو سالاسىندا داۋ-داماي كوبەيىپ كەتتى. بىرنەشە كەلەڭسىز مىسالدار بار. قازىر كينوتەاتر يەلەرى وتاندىق فيلمدەردى ەكراننان كورسەتۋ ءۇشىن قوماقتى قارجى تالاپ ەتەدى. بيلەتتەن تۇسكەن قارجىنىڭ ەداۋىر بولىگى تاعى دا كينوتەاترلاردىڭ جانە جەكە كومپانيالاردىڭ قالتاسىنا كەتەدى. بۇعان قوسا, كينوگەرلەر ءفيلمدى ناقتى قانشا ادام كورگەنىن انىقتاي المايدى. قىسقاسى, كينوعا بۇكىل ءبىلىمىن, كۇش-قايراتى مەن ۋاقىتىن سارپ ەتكەن ماماندارعا تابىستىڭ از عانا بولىگى تيەدى.

كينو ماماندارى پايدا تابۋ ءۇشىن وتە ارزان فيلمدەر تۇسىرۋگە ءماجبۇر. سوندىقتان قۇنى ارزان, مازمۇنى ارزان فيلمدەر پايدا بولۋدا. وتاندىق كينونىڭ دامۋىنا جاڭاشا كوزقاراس, تىڭ سەرپىن كەرەك. مىسالى, كينوعا بارعان كورەرمەن سانىن ەسەپتەيتىن تسيفرلىق جۇيە ەنگىزۋگە بولادى. مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنە جۋىق ارادا وسى جۇيەنى دايىنداپ, قولدانىسقا ەنگىزۋدى تاپسىرامىن.

جالپى, كينويندۋستريانى ەكونوميكانىڭ جەكە تارماعى رەتىندە قاراستىرىپ, ماسەلەلەردى ناقتى شەشكەن ءجون. اسىرەسە, كينوگەرلەر مەن كينوتەاتر­لاردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستا ەكى جاقتىڭ دا مۇددەسىن تەڭدەي ەسكەرۋ قاجەت. سوندا جاڭا كەيىپكەر, تاريحي قاھارمان, ماڭىزدى وقيعالار جايلى فيلمدەردى تەك «قازاقفيلم» ەمەس, جەكە كومپانيالار دا تۇسىرەدى. وسكەلەڭ ۇرپاق شەتەلدىڭ كەيىپكەرىنە ەمەس, ءوز باتىرلارىمىزعا قاراپ بوي تۇزەيتىن بولادى.

كەزىندە شىققان «قىز جىبەك», «وتىراردىڭ كۇيرەۋى», «اتاماننىڭ اقىرى» سياقتى كلاسسيكالىق فيلمدەر ءتۇسىرىلۋى كەرەك دەپ سانايمىن. سول كەزدە شىعارماشىلىق ەركىندىك, مول قاراجات جانە كومپيۋتەرلىك گرافيكا دا بولعان جوق. دەگەنمەن فيلمدەر ءتۇسىرىلدى, ءالى كۇنگە دەيىن حالىقتىڭ جۇرەگىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن الادى.

شىنىن ايتۋىمىز كەرەك, سوڭعى كەزدە تۇسىرىلگەن تاريحي فيلمدەردىڭ ولقىلىقتارى كوپ. سول ءۇشىن ماماندارمەن اقىلداسىپ, جالپى كينو سالاسىن رەفورمالاۋ كەرەك.

التىنشى. مەملەكەتتىك ساياساتتا تالداۋ, ساراپتاما جاساۋ قىزمەتى ساپالى جۇرگىزىلۋگە ءتيىس.

قوعام تىنىسى ءاردايىم نازاردا بولۋى وتە ماڭىزدى. شەشىم قابىلداعاندا جۇرتتىڭ ۇسىنىس-تىلەكتەرىن, پىكىرىن ەسكەرۋ قاجەت. بارلىق قۇزىرلى ورگاندار وسىنداي تاسىلمەن جۇمىس ىستەۋگە مىندەتتى. مەن مۇنى ۇنەمى ايتىپ ءجۇرمىن. تۇپتەپ كەلگەندە, بۇل – تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىقتىڭ, ءوسىپ-وركەندەۋدىڭ كەپىلى. «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىنىڭ ءمان-ماڭىزى, وزەگى – وسىندا.

قازىر الەۋمەتتىك زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ءۇشىن ءتۇرلى مەكەمەلەرگە قىرۋار قارجى بولىنەدى. بىراق جۇمىس جۇيەلى ەمەس, سوندىقتان ناتيجەسى كۇماندى بولىپ شىعادى. بۇل جۇمىستى ءبىر جەردەن ۇيىمداستىرىپ, كەشەندى تۇردە جۇرگىزۋ كەرەك.

جالپى, تالداۋ قىزمەتى ساپالى جۇرگىزىلسە, مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ تيىمدىلىگى ارتا تۇسەرى ءسوزسىز. مەملەكەتكە كەشەندى تۇردە جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر مەن ۇسىنىمدار وتە قاجەت. بۇل ماڭىز­دى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشىپ, ەلدىڭ جان-جاقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزدى. الايدا قۇزىرلى ورگانداردىڭ وتاندىق «اقىل-وي ورتالىقتارىمەن» جانە كونسالتينگ كومپانيالارىمەن قارىم-قاتىناسىنىڭ تيىمدىلىگى تومەن. ولاردىڭ قىزمەتىنە قاجەت بولعاندا عانا جۇگىنەدى.

مەملەكەتتىك «اقىل-وي ورتالىقتارىنىڭ» دا قىزمەتى كوڭىل كونشىتپەيدى. ولار ناقتى ءبىر ماسەلەمەن تياناقتى اينالىسپايدى. كوبىنەسە ءبىر-ءبىرىنىڭ جۇمىسىن قايتالايدى.

بىزگە ساراپتاۋ-تالداۋ قىزمەتىن ءتيىمدى جۇرگىزەتىن مىقتى ورتالىقتار جەلىسى قاجەت. بۇل قۇرىلىمدار ساپالى ءارى سۇرانىسقا يە ينتەللەكتۋالدى ءونىم ۇسىنۋعا ءتيىس. ەلىمىز يدەولوگيالىق دەربەستىگىن ساقتاۋ ءۇشىن مۇنىڭ ايرىقشا ءمان-ماڭىزى بار. ساراپتاما ورتالىقتارى ەلىمىز ەگەمەندىك كەزەڭىندە ءجۇرىپ وتكەن جولدىڭ ءار باعىتىن زەرتتەۋگە ءتيىس. كەمشىلىكتەردىڭ سەبەپ-سالدارىن انىقتاۋ قاجەت. ۇكىمەت جاڭا جوسپار جاساعاندا وسى فاكتورلار ەسكەرىلۋى كەرەك. عىلىم مەن زەرتتەۋگە نەگىزدەلگەن ساياسات تابىستى بولادى.

جەتىنشى. ەلىمىز ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزى بار تاعى ءبىر ماسەلە – شەكارالاس ايماقتاردى دامىتۋ.

جەر – باستى بايلىعىمىز. تۋىڭدى تىگەر توقىمداي جەرىڭ بولماسا, ءوز مەملەكەتىڭ دە بولمايدى. بابالارىمىز بىزگە ۇلان-عايىر اۋماقتى ميراس ەتتى. ونى شاشاۋ شىعارماي ساقتاپ, كوركەيتۋ – ءبىزدىڭ قاسيەتتى بورىشىمىز. وسى ورايدا «جەرىمىز شەتەلدىكتەرگە ساتىلىپ جاتىر» دەگەن ءسوز ارا-تۇرا ايتىلىپ جاتادى. بۇل – جالعان اقپارات. ەلىمىزدە جەرگە قاتىستى تۇبەگەيلى شەشىم الدەقاشان قابىلدانعان. ول شەشىم زاڭمەن ءبىرجولا بەكىتىلگەن. ءتۇرلى داقپىرتقا سەنىپ, جۇرتتى دۇرلىكتىرەتىن جالعان اقپارات تاراتۋدى دوعارۋ كەرەك. ءبىز بابالار اماناتىنا ءاردايىم ادال بولامىز. شەتەلدىكتەرگە قازاقتىڭ ءبىر قارىس جەرىن دە, ءبىر ۋىس توپىراعىن دا بەرمەيمىز. ونى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتايمىز.

شەكارا ماڭىنداعى ەلدى مەكەندەردىڭ احۋالى جەرىمىزدىڭ تۇتاستىعىنا جانە ەلىمىزدىڭ اماندىعىنا تىكەلەي ىقپال ەتەدى. شىن مانىندە, بۇل – ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ماسەلە. وكىنىشكە قاراي, شەكارا شەتىندەگى كەيبىر ەلدى مەكەندە حالىق سانى كۇرت ازايىپ كەتتى. بۇعان ءبىر كەزدەگى اۋدانداردى بىرىكتىرۋ جونىندەگى شەشىمدەر دە ىقپال ەتكەنى ءسوزسىز.

وبلىستاردىڭ ىشكى اۋماقتىق-­اكىمشىلىك قۇرىلىمىندا ويلاناتىن تۇستار بار. ءبىز بىلتىر اباي, ۇلىتاۋ جانە جەتىسۋ وبلىستارىن قۇردىق. بۇل شەشىم ايماقتاردىڭ دامۋىنا تىڭ سەرپىن بەردى.

«امانات» پارتياسى بىرقاتار شەكارالاس اۋداندى قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى باستاما كوتەرگەنىن بىلەسىزدەر. ۇكىمەت مەنىڭ تاپسىرماممەن بۇل ماسەلەنى پىسىقتادى. مەن سوعان سايكەس قاتون-قاراعاي, مارقاكول جانە ماقانشى اۋداندارىن قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى نەگىزگى شەشىمدى قابىلدادىم. ارينە, بۇعان ارنايى دايىندىق كەرەك. قاجەتتى ەسەپ-قيسابىن جاساپ, قاراجاتىمىزعا, بيۋدجەتتىڭ مۇمكىندىگىنە قاراۋىمىز كەرەك. ءتيىستى جۇمىستىڭ ءبارىن بيىل اياقتاپ, الداعى ەكى جىلدىڭ ىشىندە وسى ءۇش اۋداندى قالپىنا كەلتىرە باستايمىز. بۇل – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ تۇرعىسىنان قاراساق تا, وتە ماڭىزدى ماسەلە. وسى ماسەلەنى كوپكە سوزباي, شەشۋىمىز قاجەت.

جالپى, اۋدانداردى قوسۋ نەمەسە تاراتۋ ونداعى جۇرتتىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى. شەشىم قابىلداعان كەزدە حالىق سانى, ەكونوميكالىق الەۋەتى, ينفراقۇرىلىمى تۇگەل ەسكەرىلۋگە ءتيىس.

مەن ايماقتاردى, ونىڭ ىشىندە اۋىلدى وركەندەتۋ ىسىنە ەرەكشە ءمان بەرەمىن. بىلتىر پرەزيدەنت سايلاۋىنان كەيىن, ەڭ الدىمەن, اۋىلدى دامىتۋ ماسەلەسىنە ارنالعان جارلىققا قول قويدىم. ۇكىمەت الداعى 5 جىلدا اۋىلدى دامىتۋعا ايرىقشا كۇش سالاتىن بولادى.

اۋىل – قازاقتىڭ التىن بەسىگى. ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن كورنەكتى تۇلعالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اۋىلدان شىققان. ءبىز ەلىمىزدى وركەندەتەمىز دەسەك, اۋىل مەكتەبىنىڭ جاي-كۇيىن جاقسارتۋدى مىقتاپ قولعا الۋىمىز كەرەك. بۇل جۇمىستى «اۋىل – ەل بەسىگى» ارنايى جوباسىنىڭ اياسىندا كەشەندى تۇردە جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. ياعني, مەكتەپ سالۋ, كۇردەلى جوندەۋ جۇرگىزۋ جانە ونى جابدىقتاۋ جۇمىسىن ءتيىستى دەڭگەيدە اتقارۋ ماڭىزدى.

قوعامدا ءجيى كوتەرىلەتىن تاقىرىپتىڭ ءبىرى – مەملەكەتتىك ءتىل. وسى ماسەلە بويىنشا پىكىرىمدى تاعى دا ايتايىن. جالپى, ەلىمىزدە ءتىل ساياساتى بايىپپەن جۇرگىزىلىپ جاتىر. ءتۇرلى ەتنوس وكىلدەرىنىڭ ءوز تىلىندە سويلەۋىنە بارلىق جاعداي جاسالعان. وسى ۇستانىم وزگەرمەيدى. بۇل – ىشكى تۇراقتىلىقتىڭ نەگىزگى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى.

مەن مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا باسا ءمان بەرىپ وتىرمىن. قازاق ءتىلىن قولدانۋ اياسى بارلىق سالادا كەڭەيىپ جاتىر. قازىر ءتىلىمىز دامىماي جاتىر دەپ الاڭداۋعا ەشبىر نەگىز جوق. بولاشاقتا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تۇعىرىن نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن باسقا دا ماڭىزدى شارالار قابىلدايمىز.

مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جاعدايىن ايتىپ, شۋ كوتەرەتىن كەيبىر ادامدار بۇل ماسەلەنى ساياسي قۇرال رەتىندە پايدالانادى. حالىق اراسىندا داۋ شىعارعىسى كەلەدى. اقىرىندا, وسىنداي كەلەڭسىز, ويسىز ارەكەتتەر مەملەكەتىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە زيان كەلتىرەدى. مۇنى اشىق ايتۋ كەرەك. سەبەبى ءتىل – ءبىزدىڭ گەوساياسي كەڭىستىكتە «ساياسي سەبەپ, ساياسي سىلتاۋعا» اينالۋدا. ال ناقتى قازىرگى احۋالعا قارايتىن بولساق, ءتىلدىڭ جاعدايى بۇرىنعىدان الدەقايدا جاقسى. ماسەلە تىلگە كەلگەندە, داۋ-داماي, داڭعازا جاساماي, ءتىلىمىزدى دامىتا ءتۇسۋ ءۇشىن ناقتى ءىس-ارەكەتكە كوشۋىمىز كەرەك. سوندا عانا ءبىز تابىسقا جەتەمىز.

بۇگىندە قازاق ءتىلى كرەاتيۆتى يندۋستريا­نىڭ تىلىنە اينالدى. مىسالى, «اۆاتار» سياقتى الەمگە بەلگىلى فيلمدەر قازاقشا سويلەپ جاتىر. سونداي-اق قازاقستاننىڭ اتىن بۇكىل الەمگە تانىتىپ جۇرگەن تالانتتى جاستارىمىز دا قازاق ءتىلىن دۇنيە جۇزىنە پاش ەتۋدە, ءتىلىمىزدى ونەرىمەن, ەڭبەگىمەن, ياعني ناقتى ىسىمەن دارىپتەپ ءجۇر. بۇل – ءبىزدىڭ جاستارىمىزدىڭ سانالى تاڭداۋى.

قازاق ءتىلى – ازاماتتىق بىرەگەيلىگىمىزدىڭ جانە رۋحاني بىرلىگىمىزدىڭ نىشانى. ءبىز ونى كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناستىڭ عانا ەمەس, ناعىز عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ءتىلى ەتۋگە ءتيىسپىز. بۇل مىندەت جونىندە بۇرىن دا ايتىلدى, وسى ماقساتتى كۇشپەن, ايقاي-شۋمەن ەمەس, اقىلمەن, پاراساتپەن ىسكە اسىرۋىمىز كەرەك. بۇل – بۇكىل قوعامنىڭ ورتاق مىندەتى.

قازاق ءتىلى بارشا قازاقستان حالقىن ۇيىستىراتىن باستى قۇندىلىقتىڭ ءبىرى رەتىندە دامي بەرەدى. بۇعان ەشقانداي كۇمان بولماۋعا ءتيىس. ەڭ باستىسى, ءتىل سالاسىنداعى ءبىزدىڭ باعدارىمىز – ايقىن, بارشاعا تۇسىنىكتى.

سونداي-اق شەتەلدەگى قانداستارىمىزبەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتىپ, رۋحاني بايلانىستى نىعايتا بەرەمىز. بۇل ماسەلە – مەنىڭ جەكە نازارىمدا. جالپى, وسى ايتىلعان جۇمىستىڭ ءبارىن رەت-رەتىمەن جاساساق, كوزدەگەن ماقساتىمىزعا مىندەتتى تۇردە جەتەمىز.

سەگىزىنشى. مەن قوعامدا مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ جۇمىسىنا قاتىستى ءبىراز سىن-پىكىرلەر بار ەكەنىن بىلەمىن.

ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ورىندى. قازىرگى تاڭدا ءبىز مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن جاڭعىرتۋ ءۇشىن ناقتى شارالار قابىلداپ جاتىرمىز. نەگىزگى مىندەت – جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى كۇشەيتىپ, مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە كوبىرەك دەربەستىك بەرۋ.

بۇدان بولەك, اۋدان جانە اۋىل اكىمدەرىن سايلادىق. وبلىستىق ماسليحاتتارعا سايلاۋ ارالاس جۇيە ارقىلى, ال اۋدان ءماسليحاتتارىنا تەك ءبىر مانداتتىق قاعيدات بويىنشا وتەدى. الداعى جۇمىس – اۋقىمدى. ءبىراز ۋاقىت قاجەت ەكەنى تۇسىنىكتى.

ەڭ باستىسى, ءبىز مەملەكەتتىك اپپارات وكىلدەرىنىڭ سانا-سەزىمىن وزگەرتۋگە باسا ءمان بەرۋىمىز قاجەت. ولار تۋعان-تۋىستارىنىڭ اراسىندا نە بولماسا قوعامدا ابىروي-بەدەلگە يە بولۋدى ەمەس, ەڭ الدىمەن, حالىققا, ەلگە ادال قىزمەت ەتۋدى ماقسات تۇتۋعا ءتيىس. «ادال ازامات» دەگەنىمىز – وسى.

سوڭعى كەزدەرى مەن بىرقاتار كادرلىق وزگەرىستەر جاسادىم. بۇل رەتتە ەشقانداي ناۋقانشىلدىققا, مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردى, جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالاردى جاپپاي قىزمەتتەن بوساتۋعا جول بەرىلگەن جوق. ەڭ الدىمەن, ولاردىڭ ىسكەرلىك قابىلەتى مەن تاجىريبەسى ەسكەرىلدى. سونداي-اق جاس, بىلىكتى ازاماتتار بىرقاتار ماڭىزدى مينيسترلىكتىڭ تىزگىنىن ۇستادى. ارينە, ولاردىڭ تاجىريبەسى, سونىڭ ىشىندە ومىرلىك تاجىريبەسى از ەكەنى ءسوزسىز. بىراق بۇل – ۋاقىتقا بايلانىستى ماسەلە. باستىسى, ولاردىڭ بويىندا ەلىمىزدىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن ادال قىزمەت ەتۋگە قاجەتتى ءبىلىم, ەرىك-جىگەر بار.

باسشىلىق قۇرامدى جاڭارتۋ جۇمىسى جالعاسىن تابادى. مەملەكەت باسشىسى رەتىندە ايتارىم, مينيسترلەردىڭ, اكىمدەردىڭ جانە باسقا دا مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ بويىندا نەگىزگى ەكى قاسيەت بولۋى كەرەك. بۇل – پروفەسسيوناليزم, ياعني ناعىز مامان بولۋ جانە وتانشىلدىق. ال ولاردىڭ پرەزيدەنتتىڭ جەكە باسىنا ادالدىعى مەن ءۇشىن ماڭىزدى ەمەس.

مەملەكەت باسشىسىن ماداقتاۋدان گورى جۇمىستى ادال اتقارىپ, حالىقتىڭ الدىندا ابىرويلى بولۋ الدەقايدا ماڭىز­دى. بارلىق مەملەكەتتىك قىز­مەتشىلەرگە وسىنى ايتقىم كەلەدى.

سونداي-اق جاسالعان رەفورمالاردان كەيىن قازاقستان پرەزيدەنتى مەملەكەتتىك باسقارۋشى, ياعني كونستيتۋتسيادا كورسەتىلگەن 7 جىلدىق مەرزىمگە حالىقپەن ءوزارا كەلىسىمشارتقا وتىراتىن مەنەدجەر رەتىندە قىزمەت ەتەدى. پرەزيدەنت – اۋليە ەمەس, حالىقتان بيىك تۇلعا ەمەس.

الايدا قوعامىمىز مەملەكەت باسشىسىنا, باسشىلىق قىزمەتتەگى ادامدارعا قۇرمەتپەن قاراۋى كەرەك, ياعني ساياسي تۇرعىدان كوزى اشىق, جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى ازاماتتار رەتىندە ولارعا وي-پىكىرىن, ۇسىنىستارىن ايتىپ وتىرۋى قاجەت. وسىلايشا, ەلىمىزدە ساياسي مادەنيەتتىڭ, وركەنيەتتى قوعامنىڭ وزىق ۇلگىسى قالىپتاسادى. بۇگىن ءوتىپ جاتقان ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ نەگىزگى ماقساتى دا – وسى.

ءدال وسىنداي فورۋمدا قازاقستاننىڭ دامۋىنا بايلانىستى سالماقتى, ىرگەلى ۇسىنىستار ايتىلۋى كەرەك. ءبىز بىرگە بولساق, الىنبايتىن قامال جوق.

* * *

بۇگىن مەن ۇسىنعان باستامالار – الداعى اۋقىمدى جۇمىستىڭ ءبىر بولىگى عانا. جاڭا يدەولوگيالىق تۇجىرىمدى ورنىقتىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك اپپارات, ساراپشىلار, عالىمدار, تىلشىلەر, ازاماتتىق قوعام وكىلدەرى – ءبارى جۇمىلۋى قاجەت. پرەزيدەنت اكىمشىلىگى جۇمىس جوسپارىن ازىرلەپ, ايتىلعان ماسەلەلەردى تۇگەل قاتاڭ باقىلاۋعا الادى.

ءبىز ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرىپ جاتىر­مىز. بۇل – وتە جاۋاپتى ءارى ابىرويلى مىندەت. ءبىز وتانشىلدىعىمىزدى جانە ەلگە جاناشىرلىعىمىزدى ناقتى ىسپەن كورسەتۋىمىز كەرەك. ادال ازامات بولۋعا ۇمتىلۋىمىز قاجەت. سوندا ارقايسىمىز وتانىمىزدى وركەندەتۋگە ۇلەس قوسامىز.

مەن ءۇشىن ۇلتتىق قۇرىلتاي جۇرتشىلىقپەن كەزدەسىپ, جاي عانا پىكىر الماساتىن جەر ەمەس. ونى ەلىمىزدىڭ مادەني-رۋحاني ورلەۋىنە جول اشاتىن شامشىراق دەۋگە بولادى. ياعني, قۇرىلتاي الاڭىندا قوعامنىڭ جاڭا ەتيكاسىن جانە ونىڭ جاڭا دامۋ ۇلگىسىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەسى قارالادى. ارينە, بۇل – ءبىر كۇندە بىتەتىن شارۋا ەمەس. ول ءۇشىن كۇن سايىن تىنىمسىز ەڭبەك ەتۋىمىز كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, مەملەكەت پەن قوعام بىرگە جۇمىلىپ جۇمىس ىستەۋى قاجەت. بۇل ۇلتىمىزدىڭ بويىنا وراسان زور كۇش-قۋات دارىتادى, وزگەرىسكە دەگەن قۇلشىنىسىن وياتادى. سوندا عانا ەلىمىز كوزدەگەن ماقساتىنا جەتەدى. وسىلايشا, الداعى ونجىلدىق ەلىمىزدىڭ ناعىز ورلەۋ داۋىرىنە اينالماق. مەن بۇعان كامىل سەنەمىن.

قادىرلى قاۋىم!

بارشاڭىزعا ءمالىم, قازىر قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا جۇمىس ىستەپ جاتىر. وسىعان بايلانىستى كوپتەگەن ارحيۆ ماتەريالدارى زەرتتەلۋدە. بۇرىن حالقىمىزعا بەيمالىم بولعان تىڭ مالىمەتتەر جارىققا شىعىپ جاتىر. جاقىندا سول قۇجاتتاردىڭ ىشىنەن «اۆتورى جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى» دەپ كورسەتىلگەن شىعارما تابىلدى. مۇنى ەكى دەرەك كوزى راستاپ وتىر. ولەڭمەن جازىلعان تۋىندىنى سول كەزدە تاركىلەنگەن الاش زيالىلارى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىر بولىگى دەۋگە نەگىز بار. وندا ۇلتتىڭ جانى ەشقاشان ولمەيتىنى جىرلانعان.

شىن مانىندە, قازاقتىڭ قايسار رۋحى ەشقاشان سىنباعان. كەرىسىنشە, ءاربىر قيىندىق جۇرتىمىزدىڭ جىگەرىن جانىپ, حالىقتى شىڭداي تۇسكەن. الاش رۋحى قازاق مەملەكەتىمەن بىرگە ماڭگى جاسايدى. ۇلتتىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىرىپ, الەمدەگى ءوز ورنىمىزدى ايقىندايمىز. قازاق ەلىنىڭ ادال ازاماتتارى بولىپ, ادىلەتتى قازاقستاندى بىرگە قۇرامىز.

ارداقتى اعايىن!

جيىننىڭ سوڭىندا ەلدىڭ رۋحىن كوتەرەتىن تاعى ءبىر جاقسى جاڭالىقتى سىزدەرمەن بولىسكىم كەلەدى.

ايگىلى مارال يشاننىڭ كەنەسارى حانعا سىيلاعان قۇرانى تابىلدى. بۇل – ەلىمىزدىڭ رۋحاني ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعا.

مارال يشان بارشا قازاققا تانىمال ادام بولعان. ول – ءتول تاريحىمىزدا ەرەكشە ورنى بار كەنەسارى حاننىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى.

بۇل قۇران ەكى عاسىر بويى قولدان قولعا ءوتىپ, اقىرى شەتەلگە شىعارىلعان ەكەن. ونى جاناشىر ازاماتتاردىڭ, مەتسەناتتاردىڭ كومەگىمەن قازاقستانعا قايتارىپ الدىق. قۇراندا مارال يشاننىڭ جانە كەنەسارى حاننىڭ ءمورى بار. جادىگەرگە جان-جاقتى ساراپتاما جاسالدى. وتاندىق جانە شەتەلدىك عالىمدار قۇراندى ­مۇقيات زەرتتەدى. قۇراننىڭ, راسىندا, مارال يشانعا تيەسىلى بولعانى جانە كەنەسارى حانعا بەرىلگەنى انىقتالدى.

كەز كەلگەن وركەنيەتتى ەل ءوزىنىڭ تاريحي مۇرالارىنا زور قۇرمەتپەن قارايدى. ونى قاستەرلەپ, مۇراجايعا نەمەسە باسقا دا ارنايى ورىندارعا قويادى. ءبىز دە بابالاردان ميراس بولعان ءاربىر جادىگەردى قادىرلەپ, ساقتاي ءبىلۋىمىز كەرەك. وسى قۇراندى جاقىندا قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسىنا تابىس ەتەمىز. ويتكەنى بۇل – بۇكىل ەلگە ورتاق قازىنا. قۇندى مۇرانىڭ بارشا حالقىمىز ءۇشىن قاستەرلى ورىندا تۇرعانى ابزال. سوندىقتان قۇراندى قالپىنا كەلتىرىپ, قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە قويعان ءجون دەپ سانايمىن.

كەزىندە تايقازاننىڭ ەلگە ورالۋىن جۇرت جاقسى ىرىمعا بالاعان ەدى. كوپ ۇزاماي قازاقستان تاۋەلسىز مەملەكەت بولدى. ۇلت ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن كەنەسارىنىڭ قولىندا بولعان قۇران كىتابىنىڭ ەلگە كەلۋى دە جاقسى ىرىم دەپ ويلايمىن. بۇل وقيعا قازاقستاننىڭ جاڭا ءداۋىرىنىڭ بەرەكەلى باستاۋى بولسىن دەپ تىلەيىك.

وسىمەن, ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ەكىنشى وتىرىسىن قورىتىندىلايىق. بىلتىر ۇلىتاۋدا, بيىل كيەلى تۇركىستاندا باس قوسىپ, ەلدىك ماسەلەلەردى تالقىلادىق. ەل تاريحىندا ايرىقشا ورنى بار تاعى ءبىر ايماق – اتىراۋ وبلىسى. ونداعى ايگىلى سارايشىق قالاسىندا اتاقتى حاندارىمىز ورداسىن تىككەن. مەن ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ كەلەسى وتىرىسىن وسى شەجىرەلى ايماقتا وتكىزۋدى ۇسىنامىن.

ەلىمىزدە لايىم جاقسىلىق كوپ بولسىن!

بارشاڭىزعا اماندىق تىلەيمىن!