استانا قالاسىنىڭ پراكتيكالىق پسيحولوگتار قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى, قازاقستان رەسپۋبليكاسى سپورت پسيحولوگتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى, ىسكەرلىك اكىمشىلەندىرۋ دوكتورى, ايقىن دۇيسەمباەۆ «ءححى عاسىر – پسيحولوگيا عاسىرى» دەگەن ۇعىممەن تولىقتاي كەلىسىپ, بۇل عاسىردا ادامنىڭ پسيحولوگيالىق جاراسىمى دەڭگەيى تەحنيكالىق پروگرەسس جەتىستىكتەرىنىڭ كورسەتكىشىمەن باعالانبايتىنىن ايتتى.
– ءحىح عاسىر – فيزيكا, جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ, حح عاسىر – تەحنيكا مەن تەحنولوگيا عاسىرى دەسە جاڭا عاسىردى پسيحولوگيا عاسىرى دەپ اتاۋدىڭ ءمانى بار. پسيحياترلاردىڭ ايتۋى بويىنشا, سوڭعى 15-20 جىلدىڭ ىشىندە ادامداردىڭ بويىنداعى پسيحيكالىق اۋىتقۋشىلىقتار ون ەسەگە كوبەيىپ كەتكەن. اۋتيزم, گيپەرشاپشاڭ نەمەسە باياۋ دامىعان, بويىندا كەمشىلىگى بار سابيلەر دۇنيەگە كوپتەپ كەلىپ جاتىر. حالىقتىڭ ەرەكشە توبىمەن تىعىز جۇمىس ىستەگەن سوڭ, كورىپ-ءبىلىپ ءجۇردىم, وسىدان ون جىلداي بۇرىن «نەگە بۇل تۋرالى قوعامدا ماسەلە كوتەرىلمەيدى؟» دەپ ويلايتىنمىن. ءالى دە ايتىلىپ جاتقانى از. سونداعى بالالار قازىر ءوسىپ جەتىلدى. وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن بەدەلدى ءبىر جيىندا الماتىلىق پسيحياترلار پسيحيكالىق اۋىتقۋشىلىق بەلگىلەرى بار ستۋدەنت جاستار سانى ون ەسەگە كوبەيدى دەپ جاريالادى.
بىراق مۇنىڭ سەبەبىن انىقتاپ, مونيتورينگ جۇرگىزىپ, زەرتتەپ جاتقانداردى كورمەدىم. مەنىڭشە, ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بولۋى مۇمكىن. ونىڭ باستىسى «سترەسس» كۇيزەلىس وشاقتارى كوبەيدى دەيمىز. ونىڭ قاتەرلىسى – كوبىمىز ەلەمەيتىن اقپاراتتىق سترەسس. قازىر ءبارى تەلەفونعا تاڭۋلى. ادام ءوزىن اقپارات دوداسىنا تاستاپ, ۇنەمى اقپارات كەڭىستىگىنىڭ ورتاسىندا وزىنە قاتىستى بولسىن, بولماسىن ارەكەتتەسىپ, جاۋاپ بەرۋگە, ەموتسياسىن بىلدىرۋگە ءماجبۇر. ميعا دا, جۇرەككە دە اۋىر سالماق. كەز كەلگەن سترەسس سياقتى, مۇنداي جاعداي جۇيكەنى بۇزادى, از قوزعالىپ, ەموتسيانى تاماقپەن باسىپ جۇباتامىز. ادام اعزاسى فيزيكالىق, پسيحيكالىق جاعىنان دا وزگەرىسكە تۇسۋدە.
قالىڭ دەپرەسسيادان جىلداپ شىعا المايتىندار كوبەيدى. كەزىندە مىناداي مالىمەت وقىپ ەدىم. توقسانىنشى جىلدارى ەلىمىزدە جاپپاي جوقشىلىق, قايتا قۇرۋلار, ينفلياتسيا سياقتى ادام تۇسىنبەيتىن جايتتار بولىپ جاتقاندا دامىعان ەۋروپالىق ەلدەردىڭ ەر-ازاماتتارىنىڭ 40 پايىزى دەپرەسسيادا ەكەن. بەيتانىس تەرميندى ەندى ايتا باستاعان ءبىزدىڭ كەڭەستىك كەڭىستىككە بۇل كەسەل 25 جىلدان كەيىن عانا كەلەدى دەگەن بولجامدار بولعان. سول كەزدەرى, راسىندا دا, دەپرەسسيا بايقالمادى. قازىر ءبارى بار, دۇكەننىڭ سورەلەرى تولىق, جاپپاي جۇمىسسىزدىق جايلادى دەي المايمىز, بىراق دەپرەسسيا ەكىنىڭ بىرىندە بولماسا دا جەتكىلىكتى.
– مۇنداي قاجەتتىلىككە بايلانىستى پسيحولوگتار ارمياسى دا پايدا بولعان شىعار؟
– مەنىڭ وسى سالادا وتىز جىلدىق تاجىريبەم بار. بۇرىن پسيحولوگتار از بولدى, حالىق ولاردى اسا قاجەتسىنبەدى. قازىر پسيحولوگتاردى ىزدەيدى, ولارعا كوبىرەك سەنەدى. جاقسى پسيحولوگتاردىڭ جۇمىسسىز وتىرعانى جوق. سانى جەتەرلىكتەي, بىراق ساپاسى تومەنىرەك. ولاردى ەلىمىزدەگى جوعارى وقۋ ورىندارى دايىندايدى. بىرىندە تازا پسيحولوگتاردى وقىتسا, كوبىندە پەداگوگ-پسيحولوگ ماماندارىن دايىنداپ جاتىر. جارتىلاي – پەداگوگ, جارتىلاي – پسيحولوگ. نە پسيحولوگ ەمەس, نە پەداگوگ ەمەس. مەكتەپكە كەرەك دەسەك تە پەداگوگ پەن پسيحولوگتىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. پەداگوگ ادامعا باعا بەرەدى, ولاي ەتپە, بىلاي جاساما دەپ «مورال» ايتادى. ال ناعىز پسيحولوگ «ادۆوكات» سەكىلدى. ادامدى ارەكەتى ءۇشىن ايىپتامايدى. كەيبىر ادامداردا تۇلعالىق ەكىۇدايلىق بولادى. ۇنەمى وزىمەن ارپالىسىپ جۇرەدى. اينالاسىندا بولىپ جاتقان نارسەلەرگە ءوزىن كىنالى سەزىنەدى. مۇندايدا ول ادامدى وزىنەن قورعاۋ كەرەك. ونىڭ جانىن ءتۇسىنىپ, وڭالتۋشى. ەكى بولەك كاسىپكە قاتار باۋلىعان ماماننىڭ ءوزى ەكى ويلى بولۋى مۇمكىن. ارينە, بارلىق جاقسى مامانداردى ءبىر ورتالىقتارعا جيناپ, ءبىر جەردە ۇلكەن ۇلتتىق مەكتەپ قۇرىپ دايارلاسا جاقسى بولار ەدى. كوپتەپ اشىلعان وقۋ ورىندارىندا تولىققاندى ءبىلىم بەرەتىن كادرلار تاپشىلىعى بار.
– وسى سالانىڭ تاعى دا كوڭىل بولىنبەي كەلە جاتقان قانداي كەمشىلىكتەرى بار؟ پسيحولوگيا ۇلتىنا قاراي ەرەكشەلەنە مە؟
– دۇرىس ايتاسىز, بىزدە ەتنوپسيحولوگيانى دامىتۋ كەرەك. ءوزىمىزدىڭ قازاقي پسيحولوگيانى ءالى ەشكىم دۇرىس زەرتتەپ, ءمان بەرگەن جوق. ول ەۋروپالىق نەمەسە باسقا وركەنيەتتىك پسيحولوگيادان وزگەشە. ونى وقىتۋعا قازاقى ورتادا قازاقى تاربيە كورگەن, قازاق داستۇرلەرىن بىلەتىن, قازاقتىڭ جانىن تۇسىنەتىن مامانداردى تارتۋ كەرەك. قازاقتى تانۋ عىلىمى كەرەك. بىزدە بۇل سالادا اشىلماعان جاڭالىقتار كوپ, ءبارى الدا دەپ ويلايمىن. تاريحشىلار, ارحەولوگتار, مادەنيەتتانۋشىلار, تاعى باسقا عىلىمدار ءوز جۇمىسىن جاساۋدا, ۇلت تاريحىنا قاتىستى دۇنيەلەر اشىپ جاتىر. ال ادامى قايدا؟ مارقۇم دەموگراف-عالىم ماقاش ءتاتىموۆتىڭ ءبىر ءسوزى ەسىمدە قالىپتى. «قازاق ءالى جاس حالىق, سالىستىرمالى تۇردە العاندا, ورىستار 45-50-دە بولسا, قىتاي 60-70-كە جەتىپ قالعان, بىزدەر 18-20-داعى جاس جىگىتتەيمىز» دەدى. بۇعان كەلىسۋگە بولمايدى. قازاق قازاق بولعالى 500 جىل دەپ ايتا باستادىق. ودان ءارى دە الىپ قارايىق.
حV عاسىر بۇرىنعى 15 مىڭ جىل بۇرىن بەس ءجۇز جىلعا شەگىنسەك, قازىرگى امەريكا بولماعان, مىڭ جىلعا شەگىنسەك, رەسەي تۇگىلى, ورىستار بولماعان دەپ ايتۋعا بولادى. تاعى ەكى-ءۇش عاسىرعا شەگىنسەك, تاعى ءبىر ەلدەر بولمايدى. ول كەزدە تۇركىلەر بولعان دەي الامىز. مۇنى نەلىكتەن ايتىپ وتىرمىز؟ جاسپىز دەگەن ءسوز مەن ءۇشىن قۇلاققا تۇرپىدەي ەستىلىپ, ۇلتىمىز ءوسىپ-جەتىلمەگەن جەتكىنشەكتەي كورىنەدى. وكىنىشكە قاراي, بۇل ستەرەوتيپ قازاقتىڭ ساناسىندا دا تۇر.
عىلىمدا «ەتنوپسيحولوگيا», «يدەنتيفيكاتسيا» دەگەن تەرمين بار. ادام تۇرعىسىندا ايتقاندا, دۇنيەگە كەلگەننەن بىرنەشە دامۋ كەزەڭىنەن وتەدى. يدەنتيفيكاتسيا 15-16 جاسقا دەيىن جۇرەدى. وسى تۇستا مەن كىممىن دەگەن ماڭگىلىك سۇراق مازالاپ, جاۋابىن ىزدەي باستايدى. جەتكىنشەكتەر ۇلكەندەرگە قاراعاندا اينانىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ كىدىرىپ قالادى, ەشكىم جوقتا ۇرلانىپ, اينانىڭ الدىنان شىقپايتىندارى دا بار. بۇل ادام دامۋىنداعى ماڭىزدى كەزەڭ, ءوزىن-ءوزى تانۋ, قوعامعا قانداي كەلبەتپەن كەلىپ, ورتادا قالاي سەزىنەمىن دەگەن ويلار وسى كەزدە قالىپتاسادى.
ءدال سونداي پروتسەسس حالىق رەتىندە بىرەگەيلىك, ءوزىن-ءوزى تانۋ ۇدەرىسىنەن ءوتۋ كەرەك. ۇلتتىڭ ولشەمىندە الساق, الەۋەتى جەتكىلىكتى. بىراق «قازاقپىن» دەگەن جاراتىلىسىن تەرەڭىنەن تانىپ, بىرگەيلىكتەن ءوتىپ سەزىنبەگەن.
كەزىندە مەن دە ايتتىم, «ورىس بولعاندا ءومىرىم جەڭىلدەۋ بولاتىن ەدى» دەپ. بىراق ودان ورىس بولمايتىنىمدى تەز ءتۇيسىندىم. قالىڭ ورىستىڭ ورتاسىندا ءبىلىم العاندا ءوزىمنىڭ قازاق ەكەنىمدى ءتۇسىنىپ, «كوپ نارسەنى قازاقتاردان ۇيرەنۋ كەرەك», «دالا پسيحولوگياسى», «دالا دەموكراتياسى» دەگەندى مويىنداعان ۇستازدار ءتالىم بەردى. ءبىر پسيحولوگيالىق ماسەلەنى شەشكەندە بارلىق ەۋروپالىق حالىقتاردى ەكشەپ كەلىپ, قازاقتاردا سولاي جاسايدى, دۇنيەنى بىلايشا قابىلدايدى دەپ اتاپ وتەتىن. جانە ونى ماسەلەنىڭ دۇرىس شەشىمى دەپ ايتاتىن. حالقىمىزدا وتە كوپ جاقسى قاسيەتتەر بار, ونى ءوزىمىز باعالاماي, ءومىر ءسۇرۋدىڭ تىرەگىنە اينالدىرا الماي ءجۇرمىز. ءبىزدىڭ وزىمىزدەن جيرەنۋدىڭ, اجىراۋدىڭ, ءوز قۇندىلىقتارىمىزدان باس تارتۋىمىزدىڭ باستى قاسىرەتى حالىقتىڭ بۇگىنگى تىنىس-تىرلىگىندە, مىنەز-قۇلقىندا كورىنىس تاپتى. ءبىر وركەنيەتتىڭ, ءبىر مادەنيەتتىڭ نارىنە قانىپ, ۇلتتىق دىڭگەگىنە بايلانباعان سوڭ, باعدارىمىزدان جاڭىلىپ, دۇرىس تاڭداۋ جاساي الماي جۇرەمىز. ءوزىنىڭ اسىل تەگىن بىلگەن ادام, ادامدارمەن ارا قاتىناسىندا مىڭجىلدىقتاردا قالىپتاسقان تاجىريبەنى قولدانعاندا, جاڭا ساپامەن جاڭعىرىپ, ونى-مۇنى كۇيزەلىستى ەلەمەيتىندەي قاۋقارى بويىندا بولادى.
– ال ەندى جاڭاعى اينا الدىنداعى جەتكىنشەكتىڭ ومىردە جولى بولۋى ءۇشىن نە ىستەۋى كەرەك؟
– جاستاردىڭ الدىندا كوپ شىعامىن, كەزدەسۋلەر وتكىزەمىن. مەكتەپ بىتىرەتىن تۇلەكتەرگە, ۇلكەن ءومىردىڭ تابالدىرىعىن اتتاعالى تۇرعاندا ەكى نارسەدەن قاتەلەسپەڭدەر دەپ ءجيى ايتامىن. ءبىرىنشىسى – ماماندىق تاڭداۋ, قانداي كاسىپپەن اينالىسقىڭ كەلەدى, قانداي تالانتىڭ بار, نەندەي كاسىپ جۇرەگىڭە جاقىن؟ وكىنىشكە قاراي, 50-60 پايىزى ماماندىق تاڭداۋدان قاتەلەسىپ جاتادى. بىزدە رەسمي دەرەك بويىنشا وقۋ ءبىتىرىپ, ديپلوم العانداردىڭ 60 پايىزى ءوز ماماندىعىمەن جۇمىس ىستەمەيدى. ونىڭ 40 پايىزى عانا كاسىبىنە قاتىستى جۇمىسقا كىرىسەدى. ەكى جىلدا ولاردىڭ جارتىسى قاشىپ كەتەدى دەيدى. سوندىقتان «كوەففيتسيەنت پولەزنوگو دەيستۆيا» – 20 پايىز. ءبىر نارسەگە 100 تەڭگە سالىڭىز, ونىڭ 20 پايىزى عانا سىزگە قايتادى. دەمەك, جاستاردىڭ وقۋىنا قۇيىلعان اقشا جەلگە ۇشىپ جاتىر دەگەن ءسوز.
ەكىنشىسى – ومىرلىك سەرىكتەرىن جازباي تابۋ. قانداي جانمەن شاڭىراق قۇرىپ, كىمنەن بالا تۋىپ, كىممەن بىرگە قارتايۋدى تاڭداۋدا قاتەلەسۋگە بولمايدى دەيمىن. جاستار بۇدان دا قاتەلەسەدى. وتاۋ قۇرعانداردىڭ 50 پايىزىنىڭ اجىراسۋى – سونىڭ دالەلى. بۇرىن قازاقتار اجىراسىپ پا ەدى؟ قازىر نەگە اجىراسىپ جاتىر؟ ءبىز جوعالىپ كەتكەن سياقتىمىز. باسقالارعا الاڭداپ, ەلىگەمىز. وزگەلەردىڭ ۇستانىمىن, ومىرگە كوزقاراسىن ۇلگى ەتىپ الامىز. ونى ايتىپ جاتقاندار دا از ەمەس, بىراق ەسكەرىپ, ءوزىنىڭ جۇرەگىنە, ءبىتىم-بولمىسىنا ءۇڭىلىپ جاتقاندارى از.
– ارينە, وسىنداي جايسىز جايتتاردى العا كەتكەن پسيحولوگيا قالپىنا كەلتىرەدى دەپ سەنەيىكشى. الام جانىنىڭ قۇپياسى تۋرالى مامان قۇپياسىمەن بولىسسەڭىز.
– پسيحولوگيا ءىلىمى دامۋ ۇستىندە. ادام جانىنىڭ قالتارىسىنا ۇڭىلۋدە كوپ نارسەنى ەسكەرۋ كەرەك. دەگەنمەن, دۇنيە ەسىگىن اشقاننان بۇل جالعاندى تاستاپ كەتكەنشە دەيىن بولىنگەن سەگىز كەزەڭنىڭ اربىرىندە وزىندىك داعدارىسى بار جانە ونىڭ سالدارىن بولدىرماۋدىڭ امالى دا قاراستىرىلعان. تەرەڭىنە بارمايىن, الايدا وسى كەزەڭدەردەگى داعدارىستارعا ءۇمىت, ماقسات, ادالدىق, ماحاببات, قامقورلىق, دانالىق سياقتى ادامي قاسيەتتەرمەن ايالاسا ءوز جولىنان جاڭىلمايدى, داعدارىستاردى ەڭسەرەدى. كەرىسىنشە, ەگەر وسى تاعدىرلى كەزەڭدەردە كونفليكت شەشىلمەي قالسا نەمەسە قاناعاتتانارلىقسىز شەشىلسە, دامىپ كەلە جاتقان ادامنىڭ پسيحيكالىق جاعىنان زارداپ شەگەدى جانە ودان ءارى قارايعى ومىرىندە جاعىمسىز ءىزى قالادى. ادامنىڭ ءاربىر كەزەڭدە الاتىن قاسيەتتەرى ونىڭ جاڭا ىشكى قاقتىعىستارعا نەمەسە وزگەرەتىن جاعدايلارعا بەيىمدىلىگىن تومەندەتپەيدى. ماقسات – ادام ءاربىر داعدارىستى ادەكۆاتتى تۇردە شەشكەن سايىن, جەتىلگەن تۇلعا رەتىندە دامۋدىڭ كەلەسى كەزەڭىنە جاقىنداي الادى. قازاقتا ونى سىناق دەپ ايتادى. سول سىناقتان سۇرىنبەگەن كۇشەيە تۇسەدى.
