بۇگىنگى تاڭدا بالالار اراسىنداعى زاڭ بۇزۋشىلىق قوعامداعى وزەكتى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا, قىلمىس جاسايتىن جاسوسپىرىمدەر سانى دا ارتقان.
استانا قالاسى بويىنشا, جىل باسىنان بەرى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلىققا بايلانىستى 50-دەن استام اتا-انا اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى. كامەلەتكە تولماعاندار, نەگىزىنەن, ۇساق ۇرلىق-قارلىق جانە بۇزاقىلىق جاسايتىنى انىقتالىپ وتىر. كوپ جاعدايدا بالالاردىڭ ويىن-ساۋىق ورىندارىندا تۇنگى مەزگىلدە اتا-
اناسىز جۇرەتىندەرى كەزدەسەدى. مەكتەپ وقۋشىلارى مەن كوللەدج ستۋدەنتتەرى اراسىندا ەلەكتروندى تەمەكى, ناسىباي پايدالانۋ سەكىلدى تەرىس ادەتتەر دە تىيىلماي وتىر.
بالا ىزاقور بولماسىن…
بالالار ءوز ءىس-ارەكەتىنە جاۋاپ بەرمەيدى. (اڭگىمە جاقىندا الەۋمەتتىك جەلىدە تاراعان 5-6 جاستاعى بۇلدىرشىندەردىڭ جابىلىپ ءبىر بالانى ۇرىپ جاتقان قاتىگەزدىك جايىندا). دەگەنمەن ءالى اۋىزدارىنان انا ءسۇتى كەۋىپ ۇلگەرمەگەن بالاقايلاردىڭ ەشتەڭەدەن قايمىقپاي ءوزى قاتارلاس قۇربىسىن تومپەشتەپ ۇرىپ, باسىنان تەبۋى بويىڭدى تىتىركەندىرەدى. بۇل جەردە بار ماسەلە ولاردىڭ اتا-انالارىنا بارىپ تىرەلەتىنى ءسوزسىز. ولار كىمدى تاربيەلەپ وسىرگەنىن كەيىن بىلەتىن بولادى. الايدا ول كەزدە بارماق تىستەيتىندەي وتە كەش بولادى.
قاتىگەزدىك قايدان شىعادى؟ «بالام جاسىق بولماسىن» دەپ كەي ادامدار سابيلەرىنە «بىرەۋ سەنى رەنجىتسە, اياما, قاق ماڭدايدان ۇر» دەپ ۇيرەتەدى.
اۋلادا ويناپ جۇرگەن بالانىڭ مۇرنىن بۇزسا, نەمەسە وزىنەن كىشىلەرگە الىمجەتتىك جاساسا, «بالا ەمەس پە وعان ءمان بەرمەۋ كەرەك, وزدەرى تاتۋلاسادى» دەپ بۇزاقى بالاسىنا شاڭ جۋىتپاعان كورشى ايەلدى بىلەمىز. سول كەلىنشەك بىردە بالاسى قۇلاپ قالعان اۋلاداعى اتكەنشەكتى ونىڭ كوزىنشە بالعامەن ۇرىپ سىندىرادى. ونى بالاسى كورىپ تۇرادى. قارا تەمىردەن بالاسىنىڭ كەگىن الىپ جاتقان اناسىن كورگەن سول ءسابي دە وتە كەكشىل بولىپ وسەرى ءسوزسىز عوي.
پسيحولوگ بيبىگۇل ساعىنتايدىڭ ايتۋىنشا, راسىندا دا كەيىنگى كەزدە بالالاردىڭ ۇلكەندەردەن گورى ءوز قاتارلاستارىنان كورىپ جۇرگەن زورلىق-زومبىلىعى مەن قاتىگەزدىگى تىم كوبەيىپ بارادى ەكەن. «باس جارىلسا, بورىك ىشىندە…» دەگەندەي, قالا مەكتەپتەرىندەگى كوپتەگەن وقىس وقيعالار مەن ءتارتىپ بۇزۋشىلىقتار ايتىلا بەرمەيتىنىن ءبىز جاقسى بىلەمىز. ءوز ابىروي-بەدەلىنە نۇقسان كەلمەس ءۇشىن باسشىلىق ولاردى كوبىنە جابۋلى قازاندى جابۋلى كۇيىندە قالدىرىپ, جاسىرادى. دەگەنمەن, ەلورداداعى وتكەن جىلعى بولعان مەكتەپ وقۋشىلارىنا قاتىستى قىلمىستاردى قانشا بۇركەمەلەگەنمەن, بۇقاراعا ايان بولىپ قالدى. قازىر بۋللينگ دەگەن پالە شىقتى. جاسوسپىرىمدەر ءبىر-ءبىرىن كوپە-كورىنەۋ ولىمگە يتەرمەلەيدى. كوبى – 14 جاسقا دەيىنگى كوكورىمدەر. 14 پەن 18 جاس ارالىعىنداعىلار دا بار. ولار «وتقا ماي قۇيۋشىلار» بولىپ وتىر.
ال وسىنداي قىلمىسقا بارعانداردىڭ بارلىعى دا شارتتى تۇردە جازالانىپ, قۇتىلىپ كەتتى. اتا-انالارى ايىپپۇل تولەدى. بىراق بالالار ونى شىبىن شاققان قۇرلى كورمەيتىن سياقتى. جوعارىدا ايتىلعان جاسوسپىرىمدەرگە قاتىستى زاڭنىڭ تىم وسال, راقىمشىلىعى مول, ىزگىلىكتىلىگى وسىدان كورىنەدى. ال شىنتۋايتىندا, كامەلەتكە جاسى تولماعاندارعا جاسالعان كەز كەلگەن زورلىق-زومبىلىق پەن قىلمىستىق ارەكەت وتە قاتاڭ جازالانۋى قاجەت» دەيدى پسيحولوگ.
جابىر كورسەتۋدىڭ ءتۇرى كوپ
«جاسوسپىرىمدەر قاتىگەزدىگى قايدان شىعادى؟» دەگەن ساۋالعا كوپ ادامدار ءتۇرلى ەرەجەسىز جەكپە-جەكتىڭ نەمەسە ءبىرىن-ءبىرىن اياۋسىز ۇرىپ-سوعاتىن ءساتتى ناسيحاتتايتىن فيلمدەردىڭ اسەرى ەكەنىن ايتادى. بىرەۋدىڭ ەكىنشى بىرەۋدى اياۋسىز جازالاپ, كەك الىپ جاتقانىن كۇندە تاماشالايتىن ساناسى ءالى جەتىلىپ ۇلگەرمەگەن ءسابيدىڭ قالاي بولىپ وسەتىنىن باعامداي بەرىڭىز» دەيدى ۇزاق جىل ۇستازدىق قىزمەتتە بولعان كورشىمىز. ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا, قالانىڭ №48 مەكتەبىندە وقيتىن قۇداسىنىڭ نەمەرەسى وتكەن جىلدارى وسىنداي ءبىر الىمجەتتىك جاعدايعا تاپ بولىپ, ماسەلەگە پوليتسيا ارالاسقان سوڭ بارىپ باسىلعان. سەگىزىنشى سىنىپتا وقيتىن ون بەس جاسار نەمەرەسى ۇيگە ۇنەمى ءۇستى-باسى كوگەرىپ, دەنەسى قانتالاپ كەلەتىن بولعان. سۇراسا, «فۋتبول ويناپ ءجۇرىپ قۇلاپ قالدىم. ەسىككە باسىمدى سوعىپ الدىم… دەگەن سياقتى سىلتاۋ ايتىپ مويىندامايدى ەكەن. بىراق وعان اتاسى كۇدىكتەنىپ, استىرتىن باقىلاي باستاعان. سويتسە, مەكتەپتە جوعارى سىنىپتىڭ وقۋشىلارى كىشى سىنىپتىڭ بالالارىنان اقشا جينايدى ەكەن. ءتىپتى بەلگىلەپ قويعان سومالارى دا بار بولىپ شىقتى. سول اقشانى جيناپ, مەكتەپتەگى «اتامانعا» وتكىزىپ وتىراتىن ءار سىنىپتا ءبىر-ءبىر «دەلدال» بولاتىن كورىنەدى.
ەگەر وسى اقشا ۋاقىتىندا بەرىلمەسە, ول بالانى وڭاشا شاقىرىپ, سوققىنىڭ استىنا الاتىنى دا بەلگىلى بولدى. الايدا كوبى كەيىن قاتارلاستارىنان بولاتىن «تەرىس اينالۋلاردان» قورقىپ, جابۋلى قازاندى جابۋلى قالعاندى قالايدى ەكەن. مىنە, وسىنداي الىمجەتتىك مەكتەپتەردە ءالى تىيىلماي كەلەدى. ءبىر سۇمدىعى, ەندى بالاباقشادان دا كورىنىس بەرە باستادى.
وتكەن جىلى بالا قۇقىقتارى تۋرالى زاڭ بالانى جابىرلەۋ (بۋللينگ) تۋرالى جاڭا تەرمينىمەن تولىققانىمەن, ون ءتورت جاسقا تولماعاندارعا قىلمىستىق جازا قاراستىرىلماعان. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن زاڭ بابىن تولىق كەلتىرەيىك. وندا: «بالانى جابىرلەۋ (بۋللينگ) – قورلاۋ سيپاتىنداعى جۇيەلى (ەكى جانە ودان كوپ) ارەكەتتەر, قۋدالاۋ جانە (نەمەسە) قورقىتۋ, ونىڭ ىشىندە قانداي دا ءبىر ارەكەتتى جاساۋعا نەمەسە جاساۋدان باس تارتۋعا ماجبۇرلەۋگە باعىتتالعان ارەكەتتەر, سول سياقتى جاريا تۇردە نەمەسە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جانە (نەمەسە) تەلەكوممۋنيكاتسيا جەلىلەرى جانە (نەمەسە) ونلاين-پلاتفورمالار پايدالانىلا وتىرىپ جاسالعان ءدال سول ارەكەتتەر (كيبەربۋللينگ) زاڭمەن قۋدالانادى» دەلىنگەن. بۇل از دەسەڭىز, موببينگ, تروللينگ, حەيتينگ, فلەيمينگ, سەكستينگ, تاعى دا باسقا تەرميندەر قوسىلىپتى. مۇنىڭ بارلىعى دا بالانىڭ ار-نامىسىنا ءتيىپ, قورلاۋ بولىپ تابىلادى. ال ول قىلمىس رەتىندە جازالانۋى كەرەك. الايدا قىلمىستىق جازالاۋ تەك 16 جاستان باستاپ قولدانىلادى. سوندا 16 جاسقا دەيىن ناقتى جازالانباسا, ءجاسوسپىرىم جەتكىنشەك قۇربىلارىنا الىمجەتتىك جاساۋىن قويماي جۇرە بەرە مە؟
زاڭ قاتايسا دەيدى…
– ءبىز كەيىنگى كەزدە بۋللينگ تۋرالى ءجيى ايتاتىن بولدىق تا, جاسوسپىرىمدەردىڭ قاتارلاستارىنا قارسى جاسايتىن توناۋ, بوپسالاۋ, زورلاۋ, تاعى باسقا دا قۇقىق بۇزۋشىلىقتارىن بۇركەمەلەپ, جاسىراتىن دا فاكتىلەردىڭ ورىن الىپ كەلە جاتقانىن ايتپاسقا بولمايدى, – دەيدى پسيحولوگ-زاڭگەر جانسايا مۇراتوۆا. ماسەلەن, 7-سىنىپتىڭ وقۋشىسىن قۇربىلارى جابىلىپ, كەشتە مەكتەپتە زورلاعانى تەك ءۇش جىلدان كەيىن عانا بەلگىلى بولعان. وندا دا سول جۇگىرمەكتەر مەكتەپتەن كەتىپ, كوللەدجگە ءتۇسىپ, وقىپ جۇرگەندە بىرگە وقيتىن قىزدى زورلاپ, ءىستى بولعاندا عانا ەكىنشى قىلمىستىڭ بەتى اشىلعان. جاسوسپىرىمدەردى قىلمىسى ءۇشىن ۋاقىتىندا قاتاڭ جازالاماۋدىڭ بۇدان دا باسقا قوعام ءۇشىن وتە قاۋىپتى ءۇردىسى قالىپتاسىپ وتىر.
وسىنى پايدالانعان قىلمىسكەرلەر قازىر قاتارلارىنا 12-14 جاسار جەتكىنشەكتەردى كوپتەپ تارتا باستادى. «ۇرلا, بوپسالا, ۇرىپ-سوق, ءتىپتى كىسى ءولتىر, ساعان ەشتەڭە بولمايدى. سەن ءالى كامەلەت جاسىنا تولعان جوقسىڭ» دەپ ولاردىڭ ساناسىن ۋلاۋدىڭ سوڭى ۇلكەن قاسىرەتتەرگە سوقتىرىپ ءجۇر. وسىدان كەلىپ ولار زورلىق-زومبىلىقتى شەگىنەن اسىرىپ جاسايدى. ەر بالالار مەن قىز بالالاردىڭ ناشاقورلىق, توكسيكومانيا جانە الكوگولگە بەرىلۋى ءورشىپ بارادى. ولاردىڭ اراسىندا ماستىقپەن جاسالاتىن قىلمىستار ايتارلىقتاي ءوستى. اسىرەسە, قىز بالالاردىڭ قىلمىس جاساۋى الاڭداتىپ وتىر. ولار قىلمىستى توپتاسىپ جاسايدى. بۇزاقىلىق ءۇشىن سوتتالعاندار ىشىندە اسا قاتىگەزدىگىمەن ەرەكشەلەنگەندەرى بار. مۇنى كەيبىرەۋلەر الەۋمەتتىك جاعدايلاردىڭ ناشارلاۋى جانە قوعامنىڭ قىسىمى دەگەن سياقتى پىكىر قالىپتاستىرۋعا تىرىسىپ باعادى. بىزدىڭشە, بۇل وتباسى مەن مەكتەپتەگى تاربيەنىڭ كەمىستىگىنەن, جاسوسپىرىمدەرگە قاتىستى زاڭنىڭ وسالدىعىنان دەسەك, اقيقاتتان الشاق كەتپەيمىز» دەدى.
قازاقستان زاڭى بويىنشا 14 جاسقا تولماعاندار قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلمايدى. تەك ولاردىڭ اتا-انالارى عانا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جازا تارتۋى مۇمكىن. الايدا قازىر ولار قاتارلاستارىنا جاساپ جۇرگەن كەيبىر جانتۇرشىگەرلىك قاتىگەزدىكتى كورگەندە ون ءتورت جاسقا تولماعاندارعا جەكەلەگەن ۇيعارىم شىعارۋ كەرەكتىگىن زاڭگەرلەر العا تارتىپ وتىر. ال ونىڭ قانشالىقتى جۇزەگە اسۋى قوعام تالقىسى مەن قۇزىرەتتى ورگاندار ەنشىسىنە قالۋدا.
