تاريحتى تانۋ ولكەتانۋدان باستالادى. استانا تاريحى تۋرالى بۇگىنگى كۇنى كوپتەگەن ەڭبەكتەر بار, بىراق وسىناۋ عاجايىپ ولكەنىڭ ءالى دە تولىپ جاتقان قۇپيالارى وقىرماندى قىزىقتىرادى. قازىر استانانىڭ حالقى 1 ميلليونعا جەتتى دەپ وتىرمىز, سونىڭ ىشىندە قانشاسى بۇل ءوڭىردىڭ بۇرىن قاراوتكەل اتانعانىن بىلەدى؟ استاناعا تاياۋ نۇرا وزەنىنىڭ جاعاسىندا تايتوبە اتالاتىن توبە بار, وسى توبەنىڭ اتى قانداي ماعىنا بەرەدى؟ تايتوبەنىڭ ۇشار باسىنداعى كونە زامان قۇرىلىستارىنىڭ استانا تاريحىنا قاتىسى بار ما, جوق پا؟
استانا تاريحىنىڭ العىشارتى
استانا تاريحى قادىم زامانداردان باستالادى, بىراق وسىناۋ قاسيەتتى ولكەنىڭ تاريحىنا قاتىستى ادەبيەتتى قولعا الساق, قانشاما قاراما-قايشىلىقتار مەن كەمشىلىكتەردى كورەمىز. ەندەشە ولكەتانۋعا بەلسەندى كىرىسەتىن ۋاقىت كەلدى.
ەسىل مەن نۇرا اراسىنداعى جايداق ولكەدە تايتوبەدەن بيىك جەر جوق سياقتى. ونىڭ باسىنا شىقساڭ, كوز جەتەر ماڭايدىڭ ءبارى الاقانعا قويعانداي كورىنىپ تۇرادى. نۇرا تايتوبەنى وڭ جاعىمەن, شىعىستان اينالىپ وتەدى دە, سودان ءارى قورعالجىن قوپاسىنا قاراي تىكە تارتادى. ەگەر وسى الاڭعا قۇس قاناتىنىڭ ۇستىنەن قاراساق, تايتوبەنىڭ وزەنگە ءبىر جاعىنان كىرىككەن تۇبەك سياقتى جەر ەكەنىن اڭعارار ەدىك. وسىلايشا تايتوبە – تەك باتىسىنان, ياعني قازىرگى استانا جاعىنان عانا اشىق تابيعي بەكىنىس. ەرتەدە جاۋگەرشىلىك زاماندا توبەنىڭ باتىس القابىن الىستان وراعىتقان, وزەننىڭ ءبىر قىلتا تۇسىنان شىعىپ, كەلەسى ءبىر بۇرالاڭ تۇسىنا دەيىن تىكەلەي تارتاتىن وردىڭ ءىزى كورىنەدى. تايتوبەنىڭ نۇرا وزەنى جاعىندا ەسكى قالاشىقتىڭ, ۇلكەن قونىستىڭ ورنى جاتىر. ەڭ باستىسى, ءبىز تايتوبەنىڭ ۇزاق ۋاقىت قورعانۋعا ىڭعايلى, ونىڭ ۇستىنە ادامى دا, مالى دا سۋدان, ازىقتان تارىقپايتىن نۇرانىڭ تابيعي ارناسى مەن قولدان جاسالعان سالاسى اراسىنا ورنالاسقان جەر ەكەنىن اڭعارامىز.
اقمولا – حاندار مەكەنى
اتام قازاق «اق مولا» اتاپ كەتكەن ورتاعاسىرلىق كەسەنە وسى تايتوبەنىڭ باسىندا تۇرعان. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر «مولا» اتاۋى انتيكا ءداۋىرىنىڭ تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەدى دەيدى. سولاردىڭ ءبىرى پروكوپي «مولا» ءسوزىن «قامال» ماعىناسىندا قولدانادى, وسىعان بايلانىستى «اقمولا» اتاۋىن «باتىستاعى قامال» دەپ ءتۇسىندىرۋ بار. ءبىز اقمولانىڭ العاشقى نۇسقاسى قالاي بولعانى تۋرالى ەشتەڭە دە ايتا المايمىز, ەسكەرتكىش تولىق قيراعان, تەك ىرگەتاسى عانا جاتىر, ال ونىڭ ىرگەتاسىن ارنايى زەرتتەيتىن قازبا جۇمىستارىن ءالى ءجۇرگىزگەن جوق. ارينە, ءبىر مىڭ جىلدان اسا اياقاستى بولىپ جاتقان ەسكەرتكىشتەر توزادى. ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگتارى جۇرگىزگەن قازبا جۇمىستارىنىڭ كەزىندە تايتوبە باسىنان ساق ءداۋىرىنىڭ سوڭعى ساتىسىنىڭ قورىمى شىقتى. ءسوز جوق, قازاقتىڭ «اقمولا» بولىپ ەل ەسىندە قالعان كەسەنەسىنىڭ عۇمىرى كەمى ءبىر جارىم مىڭ جىلدىڭ ار جاعى. ونىڭ نە سەبەپتەن اقمولا اتانعانى بەلگىسىز, ءبىز ونىڭ سىرتقى سىلاعى اق بالشىق بولدى دەپ ەسەپتەيمىز. قازىرگى كۇنى دە تايتوبەنىڭ ءبىر قاپتالىنان استانا قالاسىنىڭ قۇرىلىسىنا اق بالشىق الاتىن كارەر ۇڭگىپ كەلەدى. اۋزىن ارانداي اشقان ەكسكاۆاتورلار مەن اۋىر جۇك ماشينالارىن كورىپ, تاريحىمىزدىڭ كونە جانە سونى قاتپارلارىنان حابار بەرەتىن ەسكەرتكىشتەر كەشەنىنىڭ تاعدىرى ءبىزدى الاڭداتادى.
پودپولكوۆنيك شۋبين رەسەي باسشىلىعىنىڭ تاپسىرماسىمەن اقمولا وكرۋگىن اشامىن دەپ كەلگەن 1830 جىلدارى توبە باسىنداعى نەگىزگى كەسەنەنىڭ ىرگەتاسى اجەپتاۋىر بيىك بولعان (رەسەي دەرەكتەرىندە «ۋروچيششە اكمۋلا» اتالادى), قازىر تەك ورىنى عانا بار. ايتەۋىر جەرگىلىكتى قاريالار نۇرا مەن ەسىلدىڭ ورتاسىنا ورنالاسقان وسى توبەنىڭ اتى تايتوبە ەكەندىگىن ەستەرىندە ساقتاپ قالدى.
ءبىزدىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىمىز اقمولا ءوڭىرىنىڭ قازاق حاندارىنا مەكەن بولعان جەر ەكەنىن دالەلدەيدى. 1825 جىلعى اتاقتى كەنشىلەر اۋلەتىنىڭ وكىلى دەميدوۆ جازبالارىندا «پو ر.نۋرا ۆنيز دو ر.يشيما ك تومۋ مەستۋ, گدە پو پوكازانيام شانگينا ي نازاروۆا, وبە رەكي سي ي تەپەر ۋجە پوچتي سوەدينيايۋتسيا, گدە ۋ گورى اك-مۋلى كوچۋەت يزۆەستنىي ۆ ستەپياح حان ۆالي…» دەگەن مالىمەت ءجۇر. بۇل دەرەكتە ازداعان قاتەلىك بار. شىن مانىندە, دەميدوۆ رەسەي پاتشاسى الەكساندر ءى-گە حات جازعان ۋاقىتىندا ءۋالي حان قايتىس بولىپ ەدى. ورتا ءجۇزدىڭ سوڭعى حاندارىنىڭ ءبىرى, ابىلاي حاننىڭ ۇلكەن ۇلى ءۋالي 1820 جىلى كوكشەتاۋدا قايتىس بولىپ, وشاقتى كولدە اسى بەرىلدى. ءبىزدىڭ تاريحشىلاردىڭ ءۋالي حان 1819 جىلى قايتىس بولدى دەگەن ا.ي.لەۆشينگە نەگىزدەلگەن مولشەرىندە ازداعان قاتەلىك بار, سەبەبى قۇلپىتاستا 1820 جىل دەپ كورسەتىلگەن. دەگەنمەن دەميدوۆ 1820 جىلدارعا دەيىنگى دەرەكتەردى پايدالانىپ وتىر, ياعني ابىلايۇلى ءۋالي حان وسى اقمولا توڭىرەگىندە جاز ءبىر ۋاقىتىندا وردا تىككەن دەپ ەسەپتەيمىز.
1830 جىلدارى ءبىز تايتوبە ماڭىندا سامەكە حاننىڭ نەمەرەسى قوڭىرقۇلجا قۇدايمەندىۇلىن ءجيى كورەمىز. وسىدان كەيىن 1838 جىلى كەنەسارى حاننىڭ قوزعالىسى كەزىندە تايتوبە اتاۋى ساياسي وقيعالاردىڭ كونتەكسىندە سوڭعى رەت اتالدى دا, كەيىن بەلسەندى اينالىمنان شىعىپ قالدى.
تايتوبە وكرۋگ ورتالىعى بولدى ما؟
ءبىز ءبىر قاراعاندا وتە قاراپايىم كورىنەتىن تايتوبە اتاۋىنا دا قاتىستى زەرتتەۋلەر جۇرگىزدىك. تەرەڭدەتە قاراستىرساق, بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى دا جاۋىنگەرلىك زاماننان ءوز شەشىمىن تابادى, سەبەبى «تاي» ءسوزى ونىڭ ەرتە زامانداردا قاراۋىل توبە قىزمەتىن اتقارعانىن بىلدىرەدى. سونىمەن تايتوبە ءسوزىنىڭ ەڭ نەگىزگى, كونە ماعىناسى «قاراۋىل توبە» بولىپ شىعادى جانە بۇل اتاۋدىڭ تاريحى كەمى ءبىر جارىم مىڭجىلدىققا جەتكەنى انىق. قازاق جەرىندەگى «تاي» ءسوزى قولدانىلعان جەر اتاۋلارىنىڭ نەگىزگى بولىگى وسى تاريحي ماعىنانى ساقتاپ قالعانىن شۋ وزەنىندەگى اتاقتى تاي وتكەلىنەن دە اڭعارۋعا بولادى. ءبىر جاعى ءىبىر-ءسىبىر, ءبىر جاعى تۇركىستان وڭىرىنە جالعاسقان كەرۋەن جولى وسى وتكەلمەن وتەدى. ەندەشە بەتپاقتان شىعاتىن قىل كوپىردەي جولدىڭ شۋدان وتەتىن تۇسى ساۋدانى جۇرگىزۋگە مۇددەلى, قانداي دا بولماسىن مەملەكەتتىڭ قاراۋىل جاساعىنىڭ باقىلاۋىندا بولۋى زاڭدى ەمەس پە؟!
رەسەي بيلىگى سارىارقا جەرىن وتارلاۋ بارىسىندا 1830 جىلدارى العاشقى وكرۋگتەرىنىڭ ءبىرىنىڭ ورتالىعىن ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان تايتوبەدەن اشپاق بولدى. 1822 جىلى قابىلدانعان «جاڭا نيزام» زاڭى قازىرگى كۇنى عىلىمي-كوپشىلىك ادەبيەتتە «ۋستاۆ» دەپ اتالادى (ۋستاۆ و سيبيرسكيح كازاحاح, ۋستاۆ وب ورەنبۋرگسكيح كازاحاح). ءبىزدىڭ اتالارىمىز قازاق ءومىرىن تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە باستاعان وسى قۇجاتتى «جاڭا نيزام» دەپ اتاپ ەدى. وسى يمپەريالىق زاڭنىڭ شەشىمىمەن 1824 جىلى ەرتەدە حان وردالارى تۇرعان كوكشەتاۋ مەن قارقارالىدا وكرۋگتەر اشىلدى. 1830 جىلدارى كەزەك ەسىل مەن نۇرا بويىنا دا كەلدى. وسى جەردە 1832 جىلى تامىزدىن 22-دە اقمولا دۋانىنىڭ (دۋان – ارابتىڭ «ديۋان» سوزىنەن, ياعني كەڭەس ەتەتىن, بيلىك جاسايتىن ورىن, بۇل جەردە وكرۋگ ورتالىعى دەگەن ماعىنادا) اشىلۋىنا بايلانىستى مەرەكەلىك ءىس-شارالار وتكىزىلدى. ماڭايدان اقمولانىڭ العاشقى اعا سۇلتانى قوڭىرقۇلجا قۇدايمەندىۇلى باستاپ كەلگەن توقا, ءتىنالى, قاراكەسەك, ءتورتۋىل, وراز تەمەش, ءبورشى, ايتقوجا, تاما, التىن جاعالبايلى, التاي, تاراقتى, قارپىق بولىستارى سىي-سياپاتتارىن الىپ, بايگەنى قىزىقتاپ, ەلدەرىنە قايتتى. بۇل وقيعالار تۋرالى ءبىزدىڭ قولىمىزدا ارحيۆ قۇجاتتارى بار.
سونىمەن اقمولا دۋانىنىڭ ەڭ الدىمەن تايتوبەدە اشىلعانى, سول سەبەپتەن ونىڭ اقمولا اتانعانى كوپ قاۋىمعا بەلگىلى بولدى دەپ ەسەپتەيمىز. ال دۋان ورتالىعى قازىرگى ورنىنا, ياعني قاراوتكەلگە نە سەبەپتەن كوشىرىلدى, ول جاعى كوپشىلىككە بەلگىسىز بولار. بۇل ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ العان دۇرىس بولار ەدى. شەجىرەشى قاريالاردىڭ ىشىندە وسى ماسەلەنى باياناۋلا ازاماتتارى اعايىندى سەيتەن, تايجان اتتارىمەن بايلانىستىراتىندارى بار. ساققۇلاق شەجىرەسىنە قۇلاق تۇرەلىك: «اقمولا قورعانىن سالۋعا العاش بەلگىلەنگەن ورىن نۇرا وزەنىنىڭ بويىنداعى اقمولا دەيتىن مولانىڭ جانى بولاتىن. ول – قازىرگى قالا سالىنعان قاراوتكەل دەگەن جەردەن 25 شاقىرىم جەردە. وسى جەردەن قالانىڭ ورىنىن ولشەپ, جاپپا ۇيلەر تۇرعىزىپ جاتقان قوڭىرقۇلجا سۇلتاننىڭ نوكەرلەرى ءبىراز ادام بولادى. ىشىندە قوڭىرقۇلجانىڭ ۇلكەن بالاسى بەگالى تورە بار. سەيتەن, تايجاننىڭ جايلاۋى بۇدان كوپ الىس ەمەس. ەسىل وزەنىنىڭ بويىنداعى جالعىزاعاش دەگەن جەر ەدى. تايجان قارشىعا سالىپ ءجۇرىپ وسىندا كەلەدى. ءجونىن بىلگەن سوڭ بەگالىعا قارسىلىق بىلدىرەدى. جەرىن قىزعانىپ: «كەتىڭدەر, قالا سالعىزبايمىن» دەيدى. بەگالى ىزالانىپ, كۇش كورسەتىپ, ۇرۋعا اينالعان سوڭ, تايجان جىلىسىپ, كەتىپ قالادى.
قورعان باسىنداعى قىرعىن
سەيتەن, تايجاننىڭ وسى ءدۇربەلەڭگە بايلانىستى جينالعان جاساق جىگىتتەرى بولادى. الگى ەرەگەستەن ءبىر كۇن وتكەن سوڭ, وسى جاساقتى الىپ, تايجان قالا سالىنعالى جاتقان جەرگە كەلەدى. بەگالىنى ۇرىپ, سايماندارىن تارتىپ الىپ, كولىككە اكەلگەن ءبىر جۇزدەي جىلقىسى بار ەكەن, ونى تاعى ايداپ كەتەدى. «بۇل ولتىرگەن قارشىعامنىڭ قۇنى» دەپ, باقتاشىعا ايتىپ جىبەرەدى. (تايجان جالعىز كەلگەن كۇنى تورەلەر قارشىعاسىن ولتىرگەن بولاتىن). بۇل وقيعادان كوپ ۇزاماي, قالانى ەكىنشى ورىننان سالۋعا ۇيعارىپ, ەسىل وزەنىنىڭ بويىنداعى قاراوتكەل دەگەن جەرگە 1830 جىلى اقمولا قورعانىن سالادى. اعا سۇلتان بولىپ قوڭىرقۇلجا تاعايىندالادى. ەندى وعان الدىمەن سەيتەن, تايجاننان كەك الۋ كەرەك. سونىمەن ولارعا ەرگەن اۋىلداردى جازالاۋ ءۇشىن بەگالىنى باسشى قىلىپ, قىرىق قازاق-ورىس جىبەرەدى. مىنە, قارجاستىڭ كەنەسارى كوتەرىلىسىنە قوسىلۋىنا وسى سەبەپ بولادى».
ساققۇلاق شەجىرەسىندە اقمولا قورعانىن ورىستار 1830 جىلى قاراوتكەلدەن سالا باستادى دەيدى, ال دەرەكتەرگە قاراعادا بۇل 1832-دەن كەيىن, 1838-گە دەيىن بولعان وقيعا. العاشقى بەتتە دۋان ورتالىعىن قاي جەردەن سالامىز دەگەندە ورىستار قاراوتكەلگە دە قىزىققان, بىراق قوڭىرقۇلجا سۇلتاننىڭ ۇسىنىسىمەن بەكىنىستىڭ ىرگەسىن اقمولادا كوتەرمەك بولعان. ونىڭ جازدى كۇنى كوشىپ جۇرەتىن جايلاۋى – سارىوبا, جامان شۇبار, ت.ب. اقمولاعا تاياۋ جەرلەر. ەكىنشى سەبەبى قوڭىرقۇلجا قاراوتكەلدەن وتەتىن كەرۋەندەردەن تۇسەتىن سالىقتى ورىسقا بەرگىسى دە كەلمەگەن بولۋى كەرەك. شەجىرە دەرەكتەرىنىڭ ىشىندە كەنەسارى حان كۇلدىر-ماماي مىلتىعىمەن تايتوبەنىڭ باسىندا تۇرىپ, ورىستىڭ قاراۋىلشىسىن اتىپ ءولتىردى دەگەن ءبىر اڭگىمە بار, مۇمكىن بۇل جەردە دۋاننىڭ ءالى دە قاراوتكەلگە كوشپەي تۇرعان كەزى ايتىلعان بولار. نۇرانىڭ بيىك وڭ جاعاسىندا اقمولا دۋانىنا ارناپ سالىنعان العاشقى قۇرىلىستاردىڭ (جاپپا ۇيلەر مەن بەكىنىس قورشاۋى) ورنى ءالى دە ساقتالعان, ولاردى جاقسىلاپ زەرتتەسە, ءبىر دەرەك شىعۋى كادىك.
قالاي بولعاندا دا تايتوبە – ەسىل مەن نۇرا ارالىعىنداعى ەلدىڭ قادىم زاماننان باستاپ حح عاسىرعا دەيىنگى تاريحىنىڭ كۋاسى.
قاراوتكەل قۇرىلىسى قاشان باستالدى؟
سونىمەن تاقىرىپقا قايتا كەلسەك, تايتوبە ماڭىنا قورعان سالا باستاعان العاشقى قۇرىلىسشىلاردى كۇشپەن قۋعاننان كەيىن, ورىستار, امال جوق, دۋان ورتالىعىنا قاراوتكەلدى تاڭدادى. بىراق بۇل بەكىنىس اتاۋى قاعازداردا اقمولا بولىپ جازىلىپ كەتكەننەن كەيىن رەسمي – اقمولا, بيرەسمي قاراوتكەل بولىپ قالدى. مەن دۋاننان شىققان العاشقى بۇيرىق قاعازداردىڭ ىشىنەن قاراوتكەل دەگەن جازۋدى دا, اقمولانى دا قاتار كەزدەستىردىم.
سونىمەن قازاق قوڭىرقۇلجانىڭ ءوزىن, ونىڭ بالاسى بەگالىنى تايتوبەدەن قۋعان سوڭ, دۋان ورتالىعى 1833 جىلى قاراوتكەلگە كەلدى دەپ ايتۋعا بولادى. قۇرىلىسشىلارمەن بىرگە قاراوتكەلگە اقمولا اتاۋى دا ەرىپ كەلدى.
قاراوتكەل قۇرىلىسى وسىلاي جايباراقات ءجۇرىپ جاتقاندا, 1838 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ سوڭىنا قاراي كەنەسارى شابۋىلىنا ۇشىرادى. قازاقتاردىڭ بەكىنىسكە ءتىسىن قايرايتىن دا ءجونى بار ەدى. بىرىنشىدەن, اقمولا وكرۋگى اشىلىپ, بەكىنىس سالىنا باستاعان ۋاقىتتان قازاقتىڭ كوشى-قونىنان بەرەكە كەتتى. ەسىلدەن وتەتىن ءبىر ەمەس, ءۇش وتكەل (قاراوتكەل, كۇيگەنجار, تاسوتكەل), ولاردىڭ ماڭىنداعى شۇرايلى جايىلىم قازاقتىڭ قولىنان شىعىپ كەتتى. اقمولا بەكىنىسىنە جيناقتالعان اسكەر مىلتىقتارى شوشايىپ, ماڭايىنا جولاپ كەتكەن كوشپەلى مالشىلاردى ۇركىتىپ, قورعانعا جاقىنداعان مالدى قاماپ الىپ وتىردى. ەكىنشىدەن, اقمولا اسكەري وتريادى قارقارالى كازاك-ورىس جاساعىنىڭ رەزەرۆى قىزمەتىن اتقارىپ, قازاقتىڭ باس كوتەرۋى, قارسىلىعى بولسا, قوسا شاپتى. ال جۇگەن-قۇرىققا ۇيرەنبەگەن قازاق تاراپىنان رەسەيدىڭ وتارلاۋ ارەكەتتەرىنە (پيكەت جۇيەسىن سالۋ, پوچتا بايلانىسىن ورناتۋ, ەلدىڭ مالىنىڭ ساناعىن الۋ, الىم-سالىق تالاپ ەتۋ, ت.ب.) قارسىلىق ءحىح عاسىردىڭ جارتىسىنا دەيىن كوپ بولدى.
كەنەسارى قاراوتكەلدى 1838 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ 25-26-دا شاپتى. ول كەزدە بەكىنىستە 15 وتباسى عانا تۇراقتى مەكەن ەتەتىن, نەگىزگى بولىگى سولداتتار ەدى. قازىنالىق بىرنەشە قۇرىلىستان باسقا, 10 شاقتى عانا تۇرعىن ءۇي بولدى. جالپى, بەكىنىس حالقىنىڭ 40-ى ايەل, 324-ءى ەركەك دەلىنەدى مالىمەتتەردە. ونىڭ ىشىندە 3 وفيتسەر, 10 ۋريادنيك, 117 كازاك-ورىس بار. بەكىنىس اۋەل باستان ەسىلگە ارقاسىن تىرەپ سالىنعان ەدى, ول جاعىنان بيىك جار, شۇباردىڭ وزەگى, ودان ءارى ەسىلدىڭ نەگىزگى ارناسى قالا تۇرعىندارىنا جاقسى پانا بولدى. وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى كەنەسارى جاساقتارى قالانى تەرىستىك جاعىنان قورشاي شاۋىپ, ەسىل جاعاسىنا ورنالاسقان كازارماعا دەيىن تىقسىرىپ الىپ كەلدى. كازارماعا بىرنەشە رەت شابۋىل جاساعانىمەن, قالىڭ اسكەر وقپەن جاسقاپ, كوتەرىلىسشىلەردى جولاتقان جوق. ونىڭ ەسەسىنە قازاقتار بەكىنىستىڭ اعاش قۇرىلىستارىن ورتەپ جىبەردى. تەك قانا قاراوتكەلدىڭ ءوز باسى عانا ەمەس, ونىمەن قاتارلاس جاتقان پيكەتتەر مەن قالا تۇرعىندارىنىڭ جاعالاۋدا پىشەن ساقتايتىن, بالىق اۋلاۋعا ورناتقان قۇرىلىستارى دا جانىپ كەتتى.
بەكىنىستەن ەلورداعا اينالدى
كەنەسارى شابۋىلىنان كەيىن اقمولا بەكىنىسىنىڭ قورعانىسىن كۇشەيتۋ تىعىز قولعا الىنىپ, بۇرىنعى بەكىنىس ىرگەسىن جاعالاي قازىلعان ورلار تەرەڭدەتىلىپ, ونىڭ جانىنا توپىراقتان قورعان سوعىلدى. 1850 جىلدارى بەكىنىس قاقپالارىنىڭ الدىندا قوسىمشا مۇنارالار, وردىڭ ءار تۇسىنان سىرتتان شابۋىل بولسا, كوتەرىلەتىن اعاش كوپىر سالىنىپ بەكىتىلدى. قورعاننىڭ قابىرعالارىن شىممەن بەكىتىپ, بيىكتەتە ءتۇستى. وسى كەزەڭدە بەكىنىستە قازىنالىق 26 شىمنان سوققان ءۇي, 16 اعاش ءۇي, 17 تالدان, قامىستان ورگەن ءۇي بولسا, تۇرعىنداردىڭ ءوزىنىڭ سالعان 292 اعاش ءۇيى, 25 جەر ءۇيى, 8 قامىستان ورگەن ءۇي بولدى.
1840 جىلدارى باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ اكىمشىلىگى اقمولانىڭ حالقىن ءوز جاقتاستارى ەسەبىنەن كوبەيتۋ ماقساتىندا 2-ءشى ءسىبىر لينيالىق باتالونى سولداتتارىن وسىندا جىبەردى. سولدات وتباسىلارى بەكىنىستەن باتىسقا قاراي قونىستانىپ, كەيىن ول قونىس «سولداتسكايا سلوبودكا» اتانىپ كەتتى. كازاچيا سلوبودكا قازىرگى «سامال» مولتەكاۋدانى جاق, كەيىن كەلە قالانىڭ ءوز ىشىنە قوسىلدى. 1846 جىلى «ءسىبىر كازاك-ورىس اسكەرى تۋرالى» جاڭا ەرەجەنىڭ قابىلدانۋىنا بايلانىستى وتارشىلدىق اكىمشىلىك كازاك-ورىس وتباسىلارىن كۇشتەپ قونىس اۋدارۋعا مۇمكىندىك الدى. وسىلايشا گوركايا لينيادان (سولتۇستىك قازاقستان ءوڭىرىندەگى تۇزدى كولدەر) كازاك-ورىستىڭ 100-دەن اسا وتباسىسى اقمولاعا كەلدى. بەكىنىس ىشىندەگى جەر شامالى بولعاندىقتان, جاڭا قونىستانۋشىلار بەكىنىستىڭ ماڭىنان, ەسىلدى بويلاي ورىن الدى. 1847 جىلى ءبىز دەرەكتەردەن «سولدات سلوبودكاسىمەن» قاتار, «كازاچيا ستانيتسا» دەگەندى كورەتىنىمىز وسى سەبەپتى.
اقمولا بەكىنىسىندە «سولدات سلوبودكاسىمەن» بىرگە ىرگەسى كوتەرىلە باستاعان سلوبودكانىڭ ءبىرى – «تاتار سلوبودكاسى». ونىڭ باستاۋىندا 1838 جىلى قوڭىرقۇلجا قۇدايمەندىۇلىنىڭ باستاماسىمەن بەكىنىستىڭ قاس بەتىنە جاقىن, قازىرگى يمانوۆ كوشەسىنە قاراي سالىنعان ەكى قاباتتى مەشىت ءۇيى تۇر. يمانوۆ كوشەسى پاتشا زامانىندا مەشىت كوشەسى اتالاتىن سەبەبى – وسى العاشقى مەشىتتىڭ سالىنۋنا بايلانىستى. وسى كوشەدەن شىعىسقا جانە سولتۇستىككە قاراي سالىنعان قازاق جانە تاتار ۇيلەرىنىڭ نەگىزىندە كەيىن قالا پايدا بولدى. اقمولانىڭ العاشقى اعا سۇلتانى ءدىن ءىسىن جۇرگىزۋگە ارنايى بۋراباي دەگەن مولدا شاقىرادى. بۇل كەزەڭدە قازاقتىڭ بۇكىل دالالىق وڭىرىندە اعا سۇلتانداردىڭ باستاماسىمەن مەشىت قۇرىلىستارىنىڭ جۇرە باستاعانى بەلگىلى. ەڭ الدىمەن بوكەي حاندىعىندا جاڭگىر حان ءوزىنىڭ جاسقۇستاعى ورداسىندا مەشىت اشىپ, بالا وقىتىپ, ءدىن جۇيەسىن جاساسا, كەيىن وسى باستاما قازاق دالاسىنىڭ وزگە دە ورتالىقتارىنان جالعاسىن تاپتى. سونىڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرى 1738 جىلى اقمولا قورعانىنىڭ سىرتىنان كوتەرىلگەن مەشىت بولاتىن.
1855 جىلى قاراوتكەلدە اعاشتان قيىپ پراۆوسلاۆيەلىك شىركەۋ سالىنىپ, 1856 جىلدان باستاپ تۇراقتى تۇردە جۇمىس ىستەدى. 1900 جىلى بۇل «اۋليە كونستانتين مەن ەلەنا» اتىنداعى شىركەۋدى «كازاچيا ستانيتساعا» كوشىردى.
قالا مارتەبەسى قالاي بەرىلدى؟
قازاقستاندى اسكەري وتارلاۋ كەزەڭىنىڭ اياقتالۋىنا بايلانىستى 1860 جىلدارى بۇرىنعى بەكىنىستەرگە قالا ستاتۋسىن بەرۋ جۇرگىزىلگەنى بەلگىلى. قاراوتكەلدىڭ قالا اتانۋى تۇركىستان-تاشكەنت ايماعىنىڭ رەسەيگە باعىنۋىنان بۇرىنىراق بولدى. 1861 جىلى باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى سانكت-پەتەربۋرگكە «باتىس ءسىبىر ايماعى بويىنشا تاماشا ساۋدا ورىنى بولۋعا مۇمكىنىدىگى مول» اقمولا قونىسىنا قالا اتاعىن بەرۋ تۋرالى وتىنىشپەن شىقتى. 1862 جىلدىڭ 7 مامىرىندا ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ءسىبىر كوميتەتىنە اقمولانى قالا اتاۋعا بولاتىنى تۋرالى ۇسىنىس جاساپ, سەنات وسى جىلدىڭ 23 قازانىندا جارلىعىن شىعاردى. رەسمي تۇردە اقمولانىڭ وكرۋگتىك قالا مارتەبەسىن العانى تۋرالى جۇرتشىلىقتى تانىستىرۋ 1863 جىلدىڭ 16 ماۋسىمىندا بولدى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى ومبىدان ءسىبىر قازاقتارى وبلىسىنىڭ باسشىسى گ.س.فريدەريكس باستاعان دەلەگاتسيا قاراوتكەلگە كەلىپ, بەكىنىستىڭ ىشىندە زەڭبىرەك اتىلىپ, دۇعا باعىشتالىپ, مەرەكەلىك شارالار ءوتتى.
قاراوتكەلدىڭ قالا مارتەبەسىن الۋى ساۋدا-ساتتىق ىسىنە قولايلى جاعداي تۋعىزدى. العاشقى كەزەڭدە بەكىنىستى قايتا قۇرۋ, كەڭەيتۋ تۋرالى اڭگىمەلەر بولعانىمەن, قالانىڭ ازاماتتىق فۋنكتسيالارى جەڭىپ كەتە بەردى. وسى كەزەڭدە قالا حالقىنىڭ مۇسىلمان بولىگى قونىستانعان «تاتار سلوبودكاسى» مەن بەكىنىس قورعانىنىڭ اراسىندا ساۋدا ورىندارى قاۋلاپ كوتەرىلدى. قازىرگى كەنەسارى كوشەسى اتالاتىن كوشە وسى كەزەڭدە ۇلكەن بازار كوشەسى اتالا باستاعانى – جوعارىدا ايتىلعان اڭگىمەگە دالەل. ۇلكەن بازار, كىشى بازار كوشەلەرىن جاعالاي سالعان ساۋدا لاپكەلەرىنىڭ سانى سەكسەننەن اسىپ كەتتى. وسى جەردە قاراوتكەل بەكىنىسىن قازىر قاي كوشەلەردىڭ اراسىنان ىزدەۋ كەرەك دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ۇلكەن بازار كوشەسى قازىر كەنەسارى اتالاتىنىن جوعارىدا ايتتىق, بۇل – بەكىنىستىڭ قاس بەتى. بەكىنىستىڭ ەكى قاپتالى – قازىرگى جەلتوقسان جانە سارىارقا كوشەلەرى.
1864 جىلعى ساناق بويىنشا قاراوتكەلدە 4777 ادام ءومىر ءسۇرسە, سونىڭ باسىم كوپشىلىگى «كازاچيا ستانيتسا» مەن «تاتارسكايا سلوبودكادا» مەكەندەيتىن. بەكىنىستىڭ ءوز ىشىندە 36 مەكەمە ءۇيى, 39 جەكەمەنشىك ءۇي بولدى. ستانيتسادا 119 ءۇي, 4 قازىنالىق مەكەمە ءۇيى بولدى. «تاتار سلوبودكاسىندا» 105 ءۇي. قالانىڭ ءوزى وسى كەزەڭدە 25 شارشى شاقىرىم ايماقتى الىپ جاتقانىمەن, ونىڭ شارۋاشىلىق مۇددەلەرى قالا ايماعىنان ونداعان شاقىرىم سىرتقا شىعىپ كەتتى. اقمولا ورىس-كازاكتارى ەسىلدىڭ سول جاعىن پىشەنگە, باۋ-باقشاعا پايدالاندى, جامان-شۇبار سياقتى نۋلى, اعاشتى جەرلەر دە سولاردىڭ مەنشىگىنە كوشتى.
1876 جىلى اقمولا بەكىنىسى رەسمي تۇردە جابىلدى, بۇدان ءارى اقمولانىڭ ازاماتتىق قالا ەسەبىندە تىرشىلىگى تولىققاندى ءجۇردى. 40 جىلدان استام ەسىل بويىنان باستاپ قازاقتىڭ سىر بويىنداعى قونىستارىنا دەيىنگى ايماقتى رەسەي قاراماعىنا الۋ ساياساتىن جۇرگىزۋدىڭ ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى, جۋان جۇدىرىق قىزمەتىن اتقارىپ كەلگەن بەكىنىس بەيبىت قالاعا اينالدى. رەسەيدىڭ ەندىگى ورتا ازيالىق ساياساتىن ەكونوميكالىق كۇش-قۋاتى, ساۋدا قارىم-قاتىناستارى شەشەتىنى دە ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بەلگىلى بولا باستادى.
ءتۇپتىڭ تۇبىندە بايىرعى تايتوبە, ەجەلگى قاراوتكەل, كەشەگى اقمولا بۇگىندە ەگەمەن ەلىمىزدىڭ باس قالاسى – استاناعا اينالدى.
جامبىل ارتىقباەۆ,
تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى, ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى
ەۇۋ-ءنىڭ پروفەسسورى
