تانا مىرزا تىلەمىسۇلى – (1803-1868) قاراكەرەي ەلىنىڭ ىشىندە رۋى جانايدان شىققان ەل اعاسى, بولىس باسقارۋشى جانە مىرزالىعىمەن ەسىمى ەل ەسىندە ساقتالىپ قالعان تاريحي تۇلعا.
تانانىڭ اكەسى – تىلەمىس ءوز زامانىندا بەدەلدى شەشەن, بي بولعان. مالعا باي بولعانىمەن, بالاسى جوق ادام ەكەن. جاسى ەگدەلەنىپ قالعان شاعىندا ءبىر قورقىنىشتى ءتۇس كورىپتى. تۇسىندە باتىستان قازانداي قارا بۇلت شىعىپ, اقىرى اسپان الەمىن تۇگەلدەي بۇركەپ, كۇن كوزىن كولەگەيلەپ, قالىڭ نوسەر جاڭبىر جاۋىپ, كۇن كۇركىرەپ, نايزاعاي ويناپ, تىلەمىستىڭ شاڭىراعىنا جاي ءتۇسىپ, قازانىن قاق ءبولىپ, تابالدىرىعىنان شىعىپ كەتەدى.
ول كەزدە ءتۇستى كەز كەلگەن ادامعا ايتپايتىن زامان. ەل ىشىنەن اۋزى دۋالى ەل اعاسىن قوس ات جىبەرىپ, كۇنشىلىك جەردەن شاقىرتىپتى. كەلگەن ادام اۋزى دۋالى, شاراپاتى مول ادام ەكەن. ول كىسى كەلگەننەن كەيىن تىلەمىس وڭاشالاپ وتىرىپ, كورگەن قورقىنىشتى ءتۇسىن ايتادى. سوندا ەل اعاسى تىلەمىستەن ۇلكەن بولسا كەرەك, كەلىندى شاقىرشى, ءتۇسىڭدى سودان كەيىن جوريىن دەپتى. كەلىن ەسىكتەن سالەم بەرە كىرىپ, باسىن يگەننەن كەيىن ەل اعاسى: «بارا عوي, قاراعىم» دەپ قايتارىپ جىبەرىپ, ءتۇستى جورىپتى. «كەلىن ەكىقابات ەكەن, ۇل تابادى» دەپتى. شاڭىراعىڭا تۇسكەن جاي – بۇل ۇلىڭ نايزاعايدىڭ وتىنداي جالىندى بولادى ەكەن, قازاندى قاق ءبولىپ, تابالدىرىعىڭدى جارىپ شىعىپ كەتكەنى حالقىنىڭ ىرىسى, قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل بولادى ەكەن, ۇلدىڭ اتىن تانا قوي, ەلدەن اسقان دانا بولادى» دەپتى.
ايتقانىنداي تىلەمىس بي بالاسىنىڭ اتىن تانا قويىپ, تانا 16 جاسقا كەلگەندە ەل بيلىگىنە ارالاسىپتى. ول تۇس قازاق جەرىندە حاندىق بيلىك جويىلىپ, اعا سۇلتاندار مەن بولىستار بيلەيتىن زامان ەكەن. جانبولات دەگەن ءبىر اتادان تاراعان – شويتابان, جارىلعاپ, سارى, قاراباي, قوجەت, ىرساق, جاناي جانە توقاباي دەگەن سەگىز ۇلىنىڭ ۇرپاعى نارىن دەگەن بولىسقا قاراعان.
تانانىڭ ءۇرىم-بۇتاق تاريحناماسى تۋرالى 1901 جىلى سەمەي قالاسىندا ورىس تىلىندە باسىلىپ شىققان «پامياتنايا كنيجكا سەميپالاتينسكوي وبلاستي» دەگەن جيناق كىتاپشاسىندا ۆ.مايەۆسكي: نازار-مۇرىن بولىسىنىڭ اۋىل اعاسى, شەجىرەشى سۇلەيمەن ساقاۋوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا 1874 جىلى سەزگە جانە اسقا جينالعان قازاقتاردىڭ اراسىنداعى بەلگىلى شەجىرەشىل ادامدارعا كورسەتىپ, تولىقتىرعانىن بايانداعان. ۆ.ماەۆسكيدىڭ ەسكەرتپەسىندە تانا, ونىڭ بالاسى ومار جانە وماردىڭ تۋعان تىلەۋبەردى (تىلەبالدى) جونىندە دەرەكتەر كەلتىرگەن.
ەل باسقارعان كەزەڭى
1838 جىلعى اياگوز وكرۋگىنە قاتىستى ارحيۆ دەرەگىندە: تىلەمىس بازاروۆ بايجىگىت, مۇرىن ەلىنىڭ ستارشىنى. ءارى بي. 1780 جىلى تۋعان. ونىڭ بالاسى تانا (مىرزا اتانعان) تىلەمىسوۆ 1803 جىلى تۋعان. مۇرىن-نازار رۋلارىن باسقارادى. اسكەري شەنى – پورۋچيك. سىڭىرگەن قىزمەتى ءۇشىن قاسيەتتى اننا لەنتاسىنا التىن مەدال تاعىلىپ بەرىلگەن. ەلگە ابىرويلى, جومارت, ءارى باتىل ادام دەپ سيپاتتالعان.
تانا مىرزا 39 جاسىندا بولىس سايلانعان. بىراق, بولىستىق بەدەلىنەن ازاماتتىق ۇستانىمى, پاراساتتى تۇلعاسى كوبىرەك تانىلىپ, ەل ىشىندە تورە تۇقىمى بولماسا دا ەلگە جاقسى تانىلا باستاعان. وعان ا.ۆلانگالي, گ.پوتانين, ۆ.مايەۆسكيدىڭ جازبالارى دالەل. ءتىپتى وزىنە قارسى ارەكەتتە جۇرگەن تانا مىرزانى ورىس ۇكىمەتى ەرەكشە باعالاعان ءتارىزدى. 1842 جىلى بەرىلگەن مىنەزدەمەدە: «تانا تىلەميسوۆ, 39 لەت, ۋمەن, ستوەك ي شەدر» دەپ جازدى. بۇل فورمۋلياردا ونىڭ ساياسي جاعىنان سەنىمسىز ادام ەكەنى ايتىلمايدى. تەك, اكەسىمەن بىرگە كوشىپ جۇرەتىنى, بولىس بولىپ سايلانعانى عانا كورسەتىلگەن. قازاق اراسىنداعى جەر داۋى, جەسىر داۋى, مال داۋى ءتارىزدى ماسەلەلەردى شەشۋگە ۇنەمى تانا مىرزا قاتىسىپ, ءوزىنىڭ تۋرا بيلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ وتىرعان ەكەن.
1846 جىلى پاتشالىق رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇپيا ەكسپەديتسياسى ۇيىمداستىرىلىپ ۇلى ءجۇز جەرىنە اكىمشىلىك قىزمەتكەرلەرى, اسكەريلەرى جانە تانا تىلەمىسوۆ بارعان. وندا جەر داۋى شەشىلگەن. وسى ساپاردان كەيىن 1847 جىلى «تانا تىلەمىسوۆ. ساياسي سەنىمسىز» دەگەن مىنەزدەمە بەرىلگەن. بۇل ارادا وزگە ۇلت وكىلدەرى تانا مىرزانىڭ قازاق حالقىنا جاناشىرلىعى مەن ۇلتجاندىلىعىن بايقاعان سياقتى.
قىتاي مەن رەسەيگە تانىمال بىلىكتى بيلەردىڭ ءبىرى – تانا مىرزا تىلەمىسۇلى 1858 جىلى لەپسى ايماعىنىڭ شۇباراعاش جەرىندە وتكەن ورىس-قىتاي شەكاراسىن ءبولۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ مۇشەسى بولىپ, شەكارا ءبولىسۋ تۋرالى ماڭىزدى قۇجاتقا قول قويۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعانى تاريحتان بەلگىلى مالىمەت.
جالپى شەكارا سىزىعىن بەلگىلەۋ ناۋقانى ەلدىڭ جانىن پىشاقپەن كەسكەندەي اسەرلى, ءارى اۋىر كەزەڭ بولعانى انىق. اتالعان كوميسسيانىڭ جۇمىسى بارىسىندا, بەلگىلى ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆ ءتىلماش رەتىندە قىزمەت اتقارعان. بۇل جاعداي ءحىح عاسىردا قازاق جەرىندەگى شەكارا سىزىقتارىن ايقىنداۋمەن بايلانىستى جۇرگەن وقيعا بولاتىن.
مەكتەپتەر مەن مەشىتتەر سالدىرۋى
قازاق دالاسىنا پاتشالىق رەسەي يمپەرياسىنىڭ اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسى ەنگەن قيىن زاماندا ەلدى جات اعىمداردان قورعاپ, ساۋاتىن اشتىرۋ جانە حالىقتىڭ ءدىني احۋالىن جاقسارتۋدى ەرتەرەك ويلاعان بىلىكتى تۇلعا – تانامىرزا تىلەمىسۇلى بولدى.
م.مۇحاماديۇلى: «تانا مىرزانىڭ ءدىن سالاسىنداعى جانە اعارتۋشىلىق قىزمەتى» تاقىرىبىندا جازعان ماقالاسىندا: «تانا مىرزا سالدىرعان ءۇش مەشىتتەن باسقا, حالىق اۋزىندا بىزگە جەتكەن سانى 7. كوكپەكتى, كەڭتۇبەك, قاراجار, اقمەكتەپ, اقسۋات, كوكجايداق, قۇيعان ونىڭ ىشىندە, كەڭتۇبەك مەشىتى 1848 جىلى سالىنىپ, قاسىنداعى مەدرەسەلەرگە كەلۋشىلەر كوبەيىپ, مۇسىلمانشا وقىعاندار ورىس ءتىلىن ءبىلىپ, تەككە جەلىنبەۋ جولىنا ءتۇستى. تانا حالقىنىڭ قامقورى, ەل باسقارۋشى ادام بولدى. ودان باسقا 1850 جىلى سەمەي وبلىسى كولەمىندە جۇقپالى اۋرۋلار اسقىنىپ, ەل ءولىم قۇشقاندا كوكپەكتىدە دارىگەرلىك ۋچيليششەنى اشۋدى تالاپ ەتىپ, جوعارىعا حات جولداعان» دەپ تاريحي مالىمەتتەر كەلتىرگەن.
تانا مىرزا ەندىگى جەردە ەلدە ورىس ءتىلىنىڭ دە تيەر پايداسى بار ەكەنىن ەسكەرىپ, ونى دا ءبىر ءبولىم ساباق رەتىندە جۇرگىزۋگە نۇسقاۋ بەردى. بۇل باعىتتا تانانىڭ سەنىمدى كومەكشىلەرى ءوزىنىڭ ىنىلەرى, ەتەنە جاقىندارى عاليم مەن ءداۋىت موللا بولدى. ەكەۋى سەمەي قالاسىنان ءبىرتالاي نوعاي وتباسىلارىن كوشىرىپ اكەلدى. ولاردىڭ اراسىندا ءدىن قاريالارى, ءبىلىمدى ۇستازدار, ورىس تىلىنە جۇيرىك اۋدارماشىلار, جەر تەلىمىنىڭ بابىن بىلەتىن باعباندار, ساۋداگەرلەر بار ەدى.
وسىنداي شىرعالاڭ كەزەڭدە تانا مىرزا 1848 جىلدان باستاپ العاشقى بولىپ تارباعاتاي مەن كوكپەكتى وڭىرىندە مەشىتتەر تۇرعىزا باستاعان. تانا مىرزانىڭ وسى باستاماسىنان كەيىن ەل ىشىندە مەشىت, مەدرەسەلەر كوپتەپ اشىلا باستايدى. تانا مىرزا ءدىني بىلىمگە ەرتەرەك سۋسىنداعان تاتار ازاماتتارىن مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەرگە يمام, ۇستاز رەتىندە ءدارىس بەرۋگە شاقىرۋ ماقساتىندا, ولاردى سەمەي شاھارىنان كوشىرىپ, ماڭىنا قونىستاندىرعان. ولار, اتاپ ايتقاندا, عابيدوللا, ءداۋىت سياقتى ءبىلىمدى ۇستازدار بولعان.
تانا مىرزا شىن مانىندە ءبىلىم مەن رۋحاني جان ازىعىن ىزدەپ شولىركەگەن, تۇتاس ءبىر وڭىرگە ءوز قاراجاتىمەن العاش رەت مەشىت, مەدرەسە سالدىرىپ, قولىنا ءبىلىمدار موللا, ءدىندار يشاندار ۇستاعان, مەكتەپ اشقان يگى نيەتى ناعىز ءمارت جانە مىرزا ادام بولعان.
ەل باسقارعان تاريحي تۇلعا تانا مىرزا كوكپەكتى اۋدانىنىڭ ورتاسىنداعى جانە سول اۋدانعا قاراستى «ۇلگىلى مالشى» اۋىلىنىڭ ەرتىس وزەنى جاعاسىنا جاقىن جاتقان ەلدى مەكەندە «تانا مەشىتىنىڭ» ورنى كۇنى بۇگىنگە دەيىن سايراپ جاتىر. تارباعاتاي اۋدانىنداعى «اقمەكتەپ» دەگەن اتپەن تارباعاتاي مەن قالبا تاۋلارىنىڭ باۋرايىندا تانادان بۇرىن مەشىت سالدىرىپ, مەكتەپ اشقان ءبىر قازاق بولماعانى تاريحتان بەلگىلى.
1860-1863 جىلعى كوكپەكتى وكرۋگىنىڭ سايلاۋىندا تانا مىرزانى قازاق بۇقاراسى قولداي تۇرا, اعا سۇلتاندىق لاۋازىم دۋان كەڭەسىندە بۇرىنعى سارجومارت بولىستىعىنىڭ باسقارۋشىسى, ءتىلماش ءالحان تىلەۋبەردينگە بۇيىرىپتى. سوعان قاتتى نازالانعان تانا مىرزا ۇيىنە كەلىپ قايعىرىپ جاتىپ قالعان. سودان بايبىشەسى بوستان ەرىنىڭ قايعىسىن سەرپىلتۋ ءۇشىن اكەسىنە بارىپ ەرتىسكە قۇياتىن ءۇش وزەننىڭ توعىسقان جەرىندەگى تۇبەكتى سۇراپ الىپ, سول تۇبەككە 1863 جىلى تانا مىرزا مەشىت سالعان, ءسويتىپ ول جەر «تانا مەشىتى» اۋىلى اتانعان, – دەپ جازعان قاليحان التىنباەۆ.
ەكسپەديتسيالاردى قارسى الۋى
تانا مىرزا ءومىر سۇرگەن XIX عاسىردا ونى ءوز كوزدەرىمەن كورگەن 2 ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى بولدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى, 1849 جىلى كەلگەن ا.ۆلانگالي باستاعان عىلىمي-زەرتتەۋ ەكسپەديتسياسى التىن جانە تاعى باسقا پايدالى قازبا بايلىقتاردى ىزدەپ كەلگەن; ەكىنشى, كارل سترۋۆە مەن گريگوري پوتانين باستاپ كەلگەن ەكسپەديتسيا. ونىڭ ءبىرىنشىسىن تانا مىرزا كۇتىپ قوناق قىلعان جانە جول باستايتىن ادامدار قوسىپ بەرگەن. بۇل تانا تىلەمىسۇلىنىڭ نازار-مۇرىن بولىسىنىڭ باسقارۋشىسى قىزمەتىندە جۇرگەن كەزەڭى ەدى. ال ەكىنشى ەكسپەديتسيا ك.سترۋۆە مەن گ.پوتانين 1863-1864 جىلدارى كەلگەن ۋاقىتتا تانا مىرزا كوكپەكتى دۋاندىعىنا اعا سۇلتاندىققا وتپەي قالىپ, قىزمەتتى قويعان, ءبىرجولا ەلگە قامقورلىق جاساۋدىڭ يگى ىستەرىن ەلدەگى بىلىكتى ادام رەتىندا جالعاستىرعان جانە قولى بوستاۋ كەزىندە كەلگەن.
1849 جىلى 24 تامىز – 3 قىركۇيەك ارالىعىندا الەكساندر ۆلانگالي ەكسپەديتسياسى كوكپەكتى جەرىندەگى بوكەن وزەنى جاعاسىنا كەلىپ توقتاعان. وسى جەردە ولار مۇرىن-نازار بولىسىنىڭ بولىسى تانا تىلەمىسوۆپەن تانىسىپ, بىرنەشە كۇن ايالداعان.
وسى ساپارىندا ا.ۆلانگالي كۇندەلىگىندە تانانىڭ اكەسى بازارۇلى تىلەمىس ءبيدى, تانانىڭ ايەلى مەن قىزىن كورگەندىگىن جازعان. سونداي-اق تانا قىزىنىڭ سۋرەتىن سالۋدى سۇراعانى دا باياندالعان. بىرنەشە كۇن توقتاپ, وسىندا قوناق بولعان كەزدە تانا مىرزانىڭ كەلبەتىن دە سيپاتتاپ جازعان. ونىڭ جازباسىنا نازار اۋدارساق, تانا ورتا بويلى, وتكىر كوزدى, دوڭگەلەك ءجۇزدى, قىر مۇرىندى, قارا شوقشا ساقالى بار جانە تولىقتاۋ كەلگەن ادام رەتىندە سيپاتتالعان.
ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى 1863 جىلى 12 ماۋسىمدا زايسان كولىن ارتتا قالدىرىپ, سارىتاۋعا شىققان. بۇل جەر تەڭىز دەڭگەيىنەن 2700 مەتر بيىكتىكتە بولعان. وسى بيىك جەردەن ولار كۇرشىم جانە نارىم جوتالارىن كورگەن. بۇل تاۋعا ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى 5 رەت كوتەرىلىپ شىعىپ زەرتتەۋلەر جاساعان. تابيعاتى وتە قاتال, سالقىن بولعاندىقتان وت جاعىپ جىلىنىپ, توڭ كيىپ جۇرگەن. وسى ساپاردا قالجىر جانە قالعۇتتى وزەندەرىن بويلاپ جولدا 25 ماۋسىم كۇنى زايسان كولىنە قايتا كەلىپ, ودان كەيىن كوكپەكتىگە جەتكەندە ەكسپەديتسيا جۇمىسىن اياقتالعان.
1864 جىلى 26 ماۋسىمدا ك.سترۋۆە مەن گ.پوتانين ەكسپەديتسيانى باستاپ تارباعاتايدىڭ كۇڭگەي بەتى ءۇرجار بەكەتىنەن جولعا شىعىپ, الدىمەن وڭتۇستىك جاعىن, ودان كەيىن سولتۇستىك جوتالارىنا وتكەن. وسى باعىتتا ۇزاق جول ءجۇرىپ قىتايمەن شەكاراداعى حاباراسۋىنا جەتكەن. ودان ارى تانا مىرزانىڭ جول باستاۋىمەن شاۋەشەك جەرىنە دەيىن بارىپ قايتقان. بۇل شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەر وسى ساپاردا جول باستاۋشى تانا مىرزا بولعاندىعىن انىق جازىپ كەتكەن.
قالامقاسقا سالەم ايتقان كىم ەدى؟..
قۇنانبايدىڭ ۇلكەن ايەلى – كۇڭكە (قاراكەرەي ىشىندە توقاباي اعاناس باتىردىڭ قىزى). بۇدان تۋعان بالاسى قۇدايبەردى. ەكىنشى ايەلى – ۇلجان, ول قۇنانبايدىڭ ءىنىسى قۇتتىمبەتكە ايتتىرىلعان قالىڭدىق ەكەن. ءىنىسى ولگەن سوڭ كەلىنىن العان. بۇدان تۋعان بالالارى: تاڭىربەردى, يبراھيم (اباي), ىسقاق, وسپان. ءۇشىنشى ايەلى – ايعىز. ودان حاليوللا, ىسماعۇل دەگەن بالالارى بولعان. ءتورتىنشى ايەلى – نۇرعانىم. بۇدان بالا بولماعان.
مىنە, وسى قۇنانبايۇلى ىسقاق تانا مىرزانىڭ نەمەرە ءىنىسى جامپەيىس باتىردىڭ تەكتى ەسىمدى قىزىنا ۇيلەنگەن. ودان اتاقتى كاكىتاي (عابدۇلحاكىم) ىسقاقۇلى قۇنانباەۆ (1869-1915) تۋىلعان. وسى كاكىتاي وسە كەلە وقىعان, دارىندى ادام رەتىندە قالىپتاسىپ, ابايدىڭ باۋىرىنا باسقان بالاسى, شاكىرتى بولعان جانە كەيىن اباي شىعارمالارىن 1905 جىلدان ءاليحان بوكەيحانوۆپەن كەڭەسكەن سوڭ جيناقتاپ, ەڭ العاش رەت 1909 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ باسپاسىنان شىعارعان كاكىتاي ىسقاقۇلى مەن تۇراعۇل ابايۇلدارى بولدى.
1851 جىلى شىلدە ايىندا ءۇش جۇزگە ساۋىن ايتقان قۇنانباي اكەسى وسكەنبايعا اس بەرەدى. بۇل اس ابىرالى جەرىندە كوكشەتاۋدا ارعىن ىشىندە قامبارلار وتىرعان «كوكجايداق» دەگەن جايلاۋدا وتكەن. وسى وسكەنبايدىڭ اسىندا 300-دەن استام قازاق ءۇي تىگىلگەن ۇلان-عايىر اس ءۇش كۇنگە سوزىلعان. اتاسىنىڭ اسىنا 6 جاستاعى اباي دا قاتىسقان. سول استى قۇنانبايدىڭ ءوزى تانا مىرزا, الشىنباي, تاتتىمبەت, جاناق اقىنعا باسقارتادى. بۇل تانا مىرزانىڭ ەل ىشىندەگى بيىك ابىرويىن بايقاتسا كەرەك. تانا مىرزا وزىنەن بۇرىنعى بي-شەشەندەردىڭ تاپقىرلىعىن, ادەت-عۇرىپقا نەگىزدەلگەن سالتتى, بيلىك ايتۋدا, داۋ شەشۋدە دانالىقتىڭ ءبارىن مەڭگەرگەن كەمەڭگەرلىكتى جالعاستىرۋشى ادام بولعان.
قازاق ەلىنىڭ تاريحىندا ابايدىڭ «ايتتىم سالەم, قالامقاس» ولەڭى مەن ءانىن بىلمەيتىندەر بىرەن-ساران. بۇل ويىن-تويلاردا ماحاببات جىرىنا اينالعان. وسى ءان مەن ولەڭ قالامقاس ەسىمدى قىزعا ارنالعانى داۋسىز. وسىنداعى قالامقاستىڭ كىم ەكەنى, قاي ەلدىڭ ادامى ەكەنى «اباي جولى» ەپوپەياسىندا دا ايتىلمايدى. سوندا قالامقاس كىم؟
جالپاق جاتقان نايمان ەلىندە اباي مەن قالامقاس تۋرالى اڭىز ەرتەدەن كەلە جاتىر. بۇرىنعى بىلەتىن قاريالاردىڭ ايتۋىنشا, قالامقاس – تانا مىرزانىڭ ءىنىسى جانىبەكتىڭ قىزى. تانا مىرزا باۋىرىنا سالىپ وسىرگەن. تانا مىرزا كوكپەكتى دۋانىنا اعا سۇلتاندىققا وتپەي قالعان كەزدە, ونىڭ ورنىنا بۇرىنعى سارجومارت بولىسى, ءتىلماش ءالحان تىلەۋبەردين سايلانعان. ودان كەيىن ەرتىسكە قۇياتىن ءۇش وزەننىڭ تۇيىسىنە تانا مىرزا 1863 جىلى مەشىت سالىپتى. سول مەشىتتىڭ سالىنىپ بىتۋىنە قۇنانباي قۇتتى بولسىن ايتىپ, ءارى تانانىڭ كوڭىلىن جۇباتا كەلگەن ەكەن. ون سەگىز جاستاعى اباي اكەسىمەن بىرگە ەرە كەلگەن. كەلە جارتىلاي قالا ۇلگىسىمەن كيىنگەن كيىنگەن ءارى سۇلۋ, ءارى يناباتتى تۇرجانعا (جەڭگەلەرى «قالامقاس» اتاندىرعان) ابايدىڭ كوڭىلى قۇلايدى. يناباتتى, ءوڭدى قىز قۇنەكەڭە دە ۇناپتى. ءتىپتى قۇدا تۇسۋگە نيەتى اۋعان ەكەن. ەكى جاس تا ءبىر-بىرىنە «كەت ءارى» ەمەس. بىراق تۇرجان بۇرىنىراق ءبىر ەلدىڭ ازاماتىنا اتاستىرىلىپتى. ول دا ءبىر اتالىقتى جەر. تانا مىرزا وسىنى ەسكەرتكەندە, قۇنانباي ويلانىپ قالعان. وعان دا قاراماي ءبىر ەسەبىن تابار ما ەدى, قايتەر ەدى, ەگەر سول مەزەتتە اق وردانىڭ ماڭىنان اشۋلى مىنەزدى بىرەۋدىڭ اششى ايقايى مەن دوكىر سوزدەرى ەستىلمەسە. الگى اشۋلى ادام ءبىر كوزىنە اق شورلانعان تۇيەنى باقىرتىپ ۇرىپ جاتىر. ارا-تۇرا:
– «كوزىڭدى… قۋ سوقىر» دەپ بوقتاپ جىبەرەدى.
مۇنى ەستىگەن قۇنانباي قاتتى اشۋلانىپ, الگى وڭباعانعا ات-شاپان ايىپ كەستىرەدى. قونالقاعا قاراماي اتتانىپ كەتەدى. جىگىتكە ايىپ كەسىپ, جىك-جاپار بولعان تاناعا اتتاناردا قۇنانبايدىڭ ايتقانى:
– ىستەپ وتىرعان ءوزىڭسىڭ, – دەپ اتتانىپ كەتكەن ەكەن.
سودان بەرى «تۇيەنى سوقىر دەسە, قۇنانبايعا تيەدى» دەگەن ماتەل قالىپتى. ەكى جاستىڭ بولاشاق ماحابباتىنا وسى بولماشى كورىنىس بوگەت جاساپتى. الىستان ءبىر-بىرىنە بىرەر حات جولداسىپ, كەلگەن-كەتكەن كىسىدەن سالەم ايتىسۋمەن تىنعان. قاتىناسۋعا جەر شالعاي. مۇنان كەيىن قالامقاس ءوزى دۇنيەگە كەلگەن وڭىردە توقتاردىڭ ءىنىسى بىجى ەسىمدى ازاماتقا تۇرمىسقا شىققان, – دەپ جازعان قاليحان التىنباەۆ.
باتىلدىعى مەن دانالىعى
اۋىلىنان اقىن مەن بالۋان, بەلدەۋىنەن بايگە ات كەتپەگەن. اياگوزدە وتكىزىلگەن ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ ۇلكەن جيىنىندا تانا مىرزانىڭ اتى كوبىنە ەكىنشى كەلگەنى ايتىلادى. تانانىڭ وسى «شاعىر» تۇلپارى باسقا جيىنداردا دا بايگەنىڭ الدىن بەرمەيدى. مىرزا سونداي-اق ماتاي رۋىنان شىققان كەشىمباي اقىندى قولىنا ۇستاعان.
ول ءبىر جىلى نوكەرلەرىن ەرتىپ وسكەمەنگە ساپار شەگەدى. جولشىباي بۇلار قالبا تاۋىنىڭ ىشىندە ۇلكەن ايۋعا كەزدەسكەن. ءتۇز تاعىسى وكىرە ۇمتىلعاندا, قاسىنداعىلار (ىشىندە اتاقتى اقان پالۋان بار) تىم-تىراقاي قاشادى. جالعىز قالعان تانا قاشپايدى. موينىنان پىلتەلى مىلتىعىن الىپ باسىپ قالادى. ايۋ سەسپەي قاتىپتى. بىرتىندەپ جينالا باستاعان سەرىكتەرىنىڭ باسقاسىنا نازار اۋدارعان تانا جوق, تەك اقان بالۋاندى سوزبەن سوگىپ, جەردەن الىپ, جەرگە سالىپتى. وسى جەردە ايۋدى الىپ سوعاتىن كۇشىڭ بار ەدى عوي, ولسەڭ مەنەن جانىڭ ارداقتى ما ەدى دەپ قاتتى اشۋلانىپتى. كوڭىلىنىڭ قالعانى سونشالىق, اقانعا تيەسىلى اقىسىن بەرىپ, ەلىنە قايتارىپتى.
تاعى ءبىر باتىلدىعىنا نازار اۋدارا قاراساق, ءحىح عاسىردا قىتاي مەن رەسەي مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىندا شەكارا سىزىعى تارتىلعان. وسى ناۋقاننىڭ قۇرمەتىنە وسكەمەن ۇلىقتارى اسكەري ويىن ۇيىمداستىرعان. اتپەن شاۋىپ كەلە جاتىپ, قىلىشپەن تال كەسۋ, نىساناعا مىلتىق اتۋ, سىنىنان تانا مۇدىرمەي وتكەن. مۇنان كەيىن ويىندى باسقارۋشى جوعارى شەندى وفيتسەر تاناعا ات ۇستىندە نايزامەن تۇيەنىڭ قۇمالاعىن شابۋدى بۇيىرادى. تانا «مىناۋ مەنى مازاقتاپ تۇر ما» دەپ ويلاسا كەرەك, «اتاڭا نالەت, مەن قۇمالاقتى ەمەس, سەنى شانشامىن» دەپ, نايزاسىن كەزەپ, وفيتسەردىڭ وزىنە ۇمتىلىپتى. وفيتسەر ويبايلاپ قاشىپ, كيىز ۇيگە كىرىپ كەتكەن. ول زاماندا ءبىر ورىستان ءجۇز قازاق قورقاتىن زامان ەكەنىن ەسكەرسەك, بۇل تانانىڭ انىق جۇرەكتى ادام بولعانىن بايقاتادى.
قورىتىندىلاي ايتقاندا, ءحىح عاسىردا قازاق ەلىندە ءومىر ءسۇرىپ, ەسىمى قازاق حالقىنا كەڭىنەن تانىمال بولعان تانا مىرزا تىلەمىسۇلى سانالى عۇمىرىندا حالىققا قالتىقسىز قىزمەت جاساپ, بولىس باسقارۋشىسى, بي, ستارشىن جانە مىرزا اتانعان تاريحي تۇلعا بولدى. تانا تىلەمىسوۆ 1868 جىلى ءوزى دۇنيەگە كەلگەن وڭىردە (قازىرگى اباي وبلىسى, اقسۋات اۋدانى, سۇلۋتال اۋىلىنىڭ ماڭىندا) قايتىس بولىپ, سوندا جەرلەنگەن. ونىڭ ەل مۇددەسىن قورعاپ سويلەۋى, وتارشىلدىققا قارسى شىعىپ, سالت-ءداستۇردى ناسيحاتتاۋى, وقۋ-اعارتۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ مەشىتتەر, مەكتەپتەر سالدىرۋى جانە قازاق اراسىندا ءتۇرلى داۋلاردى شەشۋدە ءادىل قازىلىق جاساپ, بيلىك شەشىمىن ايتۋى ناعىز ەلدىڭ جاناشىرى بولعاندىعىن بايقاتادى. وسى اتالعان اتقارعان ىستەرىنىڭ بارلىعى تانا مىرزا تىلەمىسۇلىنىڭ باتىلدىعى مەن دانالىعى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بولادى. سوندىقتان, قازاق حالقى وسىنداي حالقىنا قالتقسىز قىزمەت جاساپ, جاناشىر بولعان تۇلعالارىن ۇمىتپاي, ولاردى جاس ۇرپاق پەن حالىقتىڭ ەسىنە سالىپ وتىرۋى كەرەك.
قانات ەڭسەنوۆ,
مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى, تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
