ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ 100 جىلدىق بەلەسىنەن – تۇركى الەمىنىڭ بولاشاعىنا» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى. حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى ۇيىمداستىرىپ وتىرعان, بەلگىلى عالىمدار, قوعام قايراتكەرلەرى مەن ديپلوماتيالىق كورپۋس وكىلدەرى قاتىساتىن وسى جيىنعا وراي, قازاق ەلى مەن باۋىرلاس تۇرىك جۇرتى اراسىنداعى بايىرعى بايلانىستىڭ ءبىر كورىنىسىن ايعاقتايتىن تومەندەگى ماقالانى ۇسىنىپ وتىرمىز.
البەتتە, جاڭا زامان تاريحى اياسىنداعى قازاق-تۇرىك بايلانىستارىن ءسوز ەتكەندە, ەڭ الدىمەن ماعجاننىڭ 1919 جىلى جازىلىپ, 1923 جىلى جارىق كورگەن جيناعىنا ەنگەن «الىستاعى باۋىرىما» اتتى ولەڭى ويعا ورالادى. بۇل – ءبىرىنشى جاھاندىق سوعىستان قالجىراپ شىعىپ, ەلدىگىنە قاۋىپ تونگەن تۇرىك اعايىنعا الاش اقىنىنىڭ جان ۇشىرا جولداعان سالەمى ەدى. پوەزيا تىلىمەن ورىلگەن مۇنداي تىلەۋقورلىقتىڭ ار جاعىندا كوزى اشىق, كوكىرەگى وياۋ قازاق زيالىلارىنىڭ ساياسي-قوعامدىق كوزقاراسى اتويلاپ تۇرعانى ايان. ماعجاننىڭ الگى كىتابى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بەدەلدى باسشىلارىنىڭ ءبىرى سۇلتانبەك قوجانۇلىنىڭ العىسوزىمەن باسىلعانى ءوز الدىنا, وسى قارىمدى قايراتكەر نەگىزىن قالاپ, ساياسي ۇستازى – مىرجاقىپ دۋلاتۇلى «باس جازۋشىسى» اتانعان «اق جول» گازەتىنىڭ بەتىندە تۇركيا تاقىرىبىنىڭ تۇراقتى تۇردە قامتىلىپ وتىرعانى جايدان-جاي ەمەس. «اق جولدىڭ» توڭىرەگىنە توپتاسىپ, ۇدايى قالام تەربەگەن ءنازىر تورەقۇلۇلى, حالەل دوسمۇحامەدۇلى, حايرەتدين بولعانبايۇلى, عازىمبەك ءبىرىمجانۇلى, جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى, يسا توقتىبايۇلى, ت.ب. اردا تۋعان ازاماتتاردىڭ ىشكى احۋالمەن قوسا, سىرتقى ساياساتقا دا قۇلاعى تۇرىك بولعانى ءسوزسىز.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن الەمدە ءبىرىنشى بولىپ مويىنداعان تۇركيا دەپ ايتامىز. تۋىسقان حالىقتىڭ وزىمىزگە دەگەن ىستىق ىقىلاسىن ءاردايىم سەزىنىپ كەلەمىز. ال 1920 جىلدىڭ 7 جەلتوقسانىنان باستاپ تاشكەنت قالاسىندا جارىق كورگەن «اق جول» گازەتىنىڭ جاريالانىمدارىنا كوز سالساق, سول ۋاقىتتا تاريحي جولايرىقتا تۇرعان تۇركيانىڭ تاعدىر-تالايىنا الاش ارداقتىلارى بەي-جاي قاراماعاندىعىن بايقايمىز. ونىڭ دالەلى – باسىلىم بەتىندەگى «تۇركيا», «تۇركيادا», «جۋىق كۇنشىعىستا» ايدارلارىنىڭ اياسىندا ۇزدىكسىز جاريالانعان 120-دان استام ۇلكەندى-كىشىلى اقپاراتتىق ماتەريال. بۇعان, البەتتە, سول مەزەتتە تۇركيا مەن كەڭەستىك رەسەي اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ قايسىبىر ماسەلەلەر بويىنشا مۇددەلەستىك تۇرعىسىنان ءتۇيىسىپ جاتقانى دا مۇمكىندىك بەردى.
«اق جول» گازەتىنىڭ 1923 جىلعى 18 قازان كۇنگى 358-سانىندا «تۇركيا رەسپۋبليكا بولدى» اتتى ماقالا باسىلدى. وندا: «تۇركيا ۇلكەن ۇلت ءماجىلىسى (پارلامەنتى – ا.ش.) «تۇركيا رەسپۋبليكا تۇرىندە باسقارىلادى» دەپ جاريالادى. ۇلكەن ەۋروپا سوعىسىنان كەيىن تۇركيانىڭ جەرى ەۋروپالىقتار تاراپىنان تالانعاندى كورگەن سوڭ حالىق جابىلا قوزعالىپ, ءبىر جەڭنەن قول, ءبىر جاعادان باس شىعارىپ, جەرىن قورىپ, ەۋروپالىقتاردى قۋىپ شىعىپ, مەملەكەتتىڭ تاعدىرىن ۇلكەن ۇلت ءماجىلىسى باقىلاپ تۇر ەدى. مۇنان سوڭ تۇركيادا سۇلتاندىق جوعالىپ, ەسكىلىك جويىلىپ, ازات رەسپۋبليكا بولىپ جاساماقشى», – دەلىنگەن. ءبىر قىزىقتىسى – بۇل ماعلۇماتتىڭ تۇركيا رەسپۋبليكاسى جاريالاناردان, ياعني 29 قازاننان ون ءبىر كۇن بۇرىن جارىققا شىققانى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن الەمدە ءبىرىنشى بولىپ مويىنداعان تۇركيا دەپ ايتامىز. تۋىسقان حالىقتىڭ وزىمىزگە دەگەن ىستىق ىقىلاسىن ءاردايىم سەزىنىپ كەلەمىز. ال 1920 جىلدىڭ 7 جەلتوقسانىنان باستاپ تاشكەنت قالاسىندا جارىق كورگەن «اق جول» گازەتىنىڭ جاريالانىمدارىنا كوز سالساق, سول ۋاقىتتا تاريحي جولايرىقتا تۇرعان تۇركيانىڭ تاعدىر-تالايىنا الاش ارداقتىلارى بەي-جاي قاراماعاندىعىن بايقايمىز. ونىڭ دالەلى – باسىلىم بەتىندەگى «تۇركيا», «تۇركيادا», «جۋىق كۇنشىعىستا» ايدارلارىنىڭ اياسىندا ۇزدىكسىز جاريالانعان 120-دان استام ۇلكەندى-كىشىلى اقپاراتتىق ماتەريال
ىزىنشە, گازەتتىڭ 1923 جىلعى 23 قازانداعى 360-سانىندا «تۇركيانىڭ استاناسى انكارا بولدى» دەگەن حابار جارق ەتە قالدى. مۇندا انكارانىڭ تەڭىزدەن الىس ەكەندىگى, وعان ءۇش جاقتان تەمىر جول كەلەتىندىگى, ال ىستامبۇل شاھارىنىڭ تۇركيانىڭ ساۋدا, ونەر جانە شارۋاشىلىق ورتالىعى بولىپ قالا بەرەتىندىگى ايتىلعان. بۇل ەكى قالا جايىندا «انگليا ادامدارى ىستامبۇلدان قاشادى» (11.01.2023, №261), «ەۋروپالىقتار ىستامبۇلدان شىعىپ كەتتى», «ىستامبۇل تۇرىكتەرگە قايتتى» (04.10.2023, №352), «انكارا قالاسى تۇزەتىلەدى» (31.08.1924, №477) اتتى شاعىن ماقالالاردا دا ءسوز ەتىلگەن.
«اق جول» گازەتىنەن تۇرىكتەردىڭ ۇلت ازاتتىعى جولىنداعى كۇرەسىنىڭ كوسەمىنە اينالىپ, سۇلتاندىق پەن وككۋپاتسيالىق رەجيمدى كۇيرەتكەن جانە تۇبەگەيلى ساياسي, الەۋمەتتىك, مادەني رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرعان مۇستافا كەمال پاشا (1934 جىلدان بەرى – اتاتۇرىك) تۋرالى مالىمەتتەردى ۇشىراتامىز. بۇل دەرەكتەردە ۇلى تۇلعانىڭ ەل الدىنداعى ەڭبەگى ءار قىرىنان كورىنەدى. مىسالى, «توڭكەرىسشىل انكارا» (04.03.2021, №32), «كەمال پاشا ءھام ىستامبۇل» (10.05.2021, №57), «تۇركيادا» (21.07.1921, №79), «تۇركيامەن كەلىسۋ» (18.12.1921, №120), «كەمال پاشانىڭ ايتقانى» (06.05.1922, №169), «كەمال اسكەرى ۇمتىلىس جاسايدى» (30.07.1922) اتتى حابارلامالاردا ونىڭ گرەك-تۇرىك سوعىسى كەزىندەگى باتىل قيمىلدارى جونىندە باياندالسا, «مۇستافا كەمال پاشانىڭ جاڭا پروگرامماسى» (08.03.1924, 413), «مۇستافا كەمال پاشا جارناما تاراتقان» (12.03.1925, №548) اتتى ماتەريالدار رەسپۋبليكانى ورنىقتىرۋ كەزەڭىندەگى اسكەر, ەگىنشىلىك, قالا شارۋاسى, سۋ جانە تەمىر جولى, ديپلوماتيا, ت.ب. سالالارداعى بەتبۇرىستى باستامالارى حاقىندا حاباردار ەتەدى.
گازەتتىڭ 1923 جىلعى 8 قىركۇيەك كۇنگى 341-سانىندا مۇستافا كەمال پاشانىڭ تۇركيانىڭ ۇلت ماجىلىسىندە سويلەگەن ءسوزى ۇسىنىلعان. تاريحي مالىمەت رەتىندە ماڭىزى بولعاندىقتان, ونىڭ ءماتىنىن تولىق كەلتىرگەندى ءجون كوردىك: «لوزاننا جيىلىسى تۇركيا مەملەكەتىنە اسا كوپ جاعدايسىز تيگەن جوق. بۇل جيىلىس ارقاسىندا تۇركيا حۇكىمەتى شەت مەملەكەتتەرگە ءوزىنىڭ يەنەرلىك كۇش-قۋاتىنىڭ بارلىعىن اشىق كورسەتتى. ءبىزدىڭ ىشكى-سىرتقى دۇشپاندارىمىز لوزاننا شارتتارىندا تۇركيانىڭ پايداسىنا تۇزىلگەن بىرنەشە باپتارعا كۇيىنىپ, ءىشى ۋداي اشىپ وتىر. ءبىز بۇل ۇلى جيىلىستا ءوزىمىزدى جالپى دۇنيە جۇزىندەگى مەملەكەتتەرگە كورنەكتى قىلىپ كورسەتتىك. بىرنەشە جىلدان بەرى ءوز ارالارىمىزدا بولىپ, ىشتەن جەپ كەلە جاتقان ناداندىق جەگىسى وسى جيىلىستىڭ تۇسىندا اشىق كورىندى. شاپقاندا شاۋىپ, توقتاعاندا ەسىنە تۇسەتىن, ەسكىلىكتى جاقتايتىن سۇلتاندارىمىز بۇل جيىلىستىڭ تۇسىندا ءتاۋباسىنا قايتقانداي بولدى. تۇركيانىڭ ىشىندە ەندى بۇدان بىلاي ىشكى الالىقتار بىتەتىن-اق شىعار دەپ ويلايمىز. تۇركيا لوزاننادا ءوزىن جەڭىمپاز ەتىپ كورسەتتى. تۇركيانى قاشان دا بولسا جەڭىل تۋلاق قىلامىز دەيتىن اكىمشىل مەملەكەتتەردىڭ مەنمەندىگى ەندى ءبىتتى دەپ ەسەپتەيمىز». راسىندا, گەنۋيا (يتاليا) كونفەرەنتسياسىنا (10.04.-19.05.1922) شاقىرىلماي, شەتقاقپاي كۇي كەشكەن تۇركيا ونىڭ ەسەسىنە مۇنان كەيىنگى لوزاننا (شۆەيتساريا) كونفەرەنتسياسىنىڭ (20.11.2022-24.07.2023) ناتيجەسى بويىنشا وراسان تابىستارعا جەتتى. اتاپ ايتقاندا, تۇركيا ءوز جەرىنىڭ بۇتىندىگىن ساقتادى, تەڭىز بۇعازدارىنا قاتىستى ماسەلەدە ۇتىسقا شىقتى, موسۋل داۋ-دامايىن كەيىنگە شەگەردى, ت.ب. وسىلايشا, تۇركيانىڭ ۇلكەن جەتىستىگىن «اق جول» گازەتى «لوزاننا كونفەرەنتسياسى ءبىتتى» (31.07.2023, №332), «لوزاننا تۋرالى» (08.08.2023), «تۇركيا لوزاننا شارتتارىن بەكىتتى» (01.09.2023, №338) اتتى ماقالالاردا: «بۇل بىتىمگە اسا ريزا بولىپ, قۋانىشتى بولعان مەملەكەت – تۇركيا مەملەكەتى. تۇركيا مەملەكەتى بۇل بىتىمدە وزىنە ءتيىستى زور سىباعاسىن الىپ, كوڭىلى جايلى بولىپ وتىر»; «تۇركيادا قازىرگى ۋاقىتتا جالپى حالىقتىڭ كوڭىلى كوتەرىڭكى دەپ ايتارلىق»; «تۇركيا حۇكىمەتى لوزانناداعى جالپى نوتالىق شارتىن وزدەرىنە وتە ءتيىمدى ەتىپ ىستەدى», – دەگەن سويلەمدەرمەن بەردى.
تۇركيانىڭ باستاپقى ديپلوماتيالىق قادامدارى «تۇركيا ءھام وداقتاستار» (04.03.1921, №32), «رەسەي-تۇركيا شارتى» (19.04.1921, №49), «گەرمانيا مەن انكارا» (06.03.1922, №149), «تۇركيا مەن پولشا اراسىنداعى قاتىناس» (27.08.1923, №336), «تۇركيا مەن امەريكا قاتىناسى» (11.09.1923, №342), ت.ب. جاريالانىمداردا كورىنىس تاپقان. بۇلار رەسپۋبليكانىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىندەگى الەمنىڭ ءار ايماعىندا ورىن العان ماڭىزدى ۇدەرىستەردەن قۇلاعدار ەتۋىمەن قۇندى. ماسەلەن, «انگليانىڭ تالابى» اتتى ماقالادا: «انگليانىڭ ماكدونالد ۇكىمەتى تۇركياعا نوتا جىبەرىپ, موسۋلداعى اسكەرىڭدى 48 ساعات ىشىندە شىعار دەپ تالاپ قىلدى. تۇركيا ۇكىمەتى وعان قىڭق ەتە قويعان جوق», – دەپ جازادى (29.10.1924, №498). سول ساتتە 12 ميلليون حالقى, 600 مىڭ اسكەرى بار تۇركيانىڭ الەۋەتتى ەلگە اينالىپ كەلە جاتقانىن العا تارتادى. سونداي-اق, ەلدەگى كۇردتەر ەرەۋىلىنىڭ سىر-سەبەبى مەن جاي-جاپسارى توڭىرەگىندە اڭگىمە قوزعاپ, وعان تۇرتكى «انگليانىڭ بالتاسى», ال «بالتانىڭ سابى – ەلدىڭ ىشىندە», – دەيدى (10.03.1925, 547). ءتۇيىندى: «تۋرا تارتىپ الۋ قولايسىز كورىنگەن سوڭ انگليا ەجەلگى ادىسىنە سالدى: تۇرىك, كۇرد ۇلتتارىنىڭ بايلارىن, الپاۋىتتارىن ساتىپ الىپ, تۇرىك ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىس ىستەتىپ وتىر», – دەپ تارقاتادى (06.03.1925, №545).
«تۇركيانىڭ دوسى ءارى دۇشپانى كوپ» (02.03.1923, №280) دەپ جازعان گازەت جاڭا رەسپۋبليكانىڭ ىشكى جانە سىرتقى جاعدايى تۋرالى ناقتى اقپارات تاراتا وتىرىپ, بۇيرەگى قايدا بۇراتىنىن كەيدە ماتەريالداردىڭ مازمۇنىنان اڭعارتىپ قويادى. مىسالى, گرەك-تۇرىك (نەمەسە باسىلىم بويىنشا: تۇرىك-يونان) سوعىسى جايىندا بىلاي دەيدى: «يونانداردىڭ جاۋىزدىعى», «تۇرىكتەردىڭ ولجاسى», «يوناندار قاشىپ بارادى», «يونان اسكەرى قۇرۋدىڭ از-اق الدىندا», «بۇل تۋرادا گرەكيا ايىپتى», ت.س.س. ءسويتىپ, تۇركياعا قاتىستى جايتتاردىڭ جاقسىسىنا سۇيىنەدى, جامانىنا كۇيىنەدى.
1925 جىلعى 29 مامىردا ستالين قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەلەرىنە «قازاق ءباسپاسوزى تۋرالى» حاتىن جولداعانى بەلگىلى. مۇندا ول «اق جول» گازەتىنە ايىپ تاعا وتىرىپ, «شوقاەۆقا كولەمدى ماتەريال بەردى» دەيدى جانە ەميگراتسياداعى ۇلت قايراتكەرىنىڭ ماقالالارىمەن رۋحاني «بىرلىگىن» اشكەرەلەيدى. بۇدان بىلاي – كوپ ۇزاماي قىزمەتىن ءبىرجولاتا توقتاتقانعا دەيىن «اق جولدىڭ» بەت-باعدارى تۇبىرىمەن قايتا قۇرىلدى. الاش زيالىلارىنىڭ ىقپالى جويىلعان گازەت بەتىنەن تۇركيا تاقىرىبى دا بىرتىندەپ ءىز جوعالتتى. تەك سول جىلعى 18 شىلدە كۇنگى 581-سانىندا «ورىنسىز ساياسات» دەگەن ايدارمەن «تۇركيا جايىنان» اتتى ءبىر ماقالا جاريالاندى. وندا تۇركيادا كوممۋنيستەردىڭ قۋدالانىپ جاتقانى, «بايشىل» كەمال ۇكىمەتىنىڭ «الدى-ارتىن ويلاماعاندىق» دەپ باعالانعان ارەكەتى تۋرالى پايىم جاسالدى. بۇل – بولشەۆيزم جولىنا كۇشتەپ تۇسىرىلگەن قازاق ءباسپاسوزى سيپاتتارىنىڭ جانە «پانتۇركيزمگە» قارسى قيمىلدىڭ العاشقى نىشاندارىنىڭ ءبىرى ەدى.
امانتاي ءشارىپ
