كەڭەستىك داۋىردە ساياساتكەرلەردىڭ «ەۋروپانى كوممۋنيزم ەلەسى كەزىپ ءجۇر» دەگەن ساندىراعىنا يمانداي سەنگەن حالىق ەلەس شىندىققا اينالار دەپ بولاشاققا ۇمىتپەن قارايتىن ەدى. سول سياقتى «مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنىڭ ەلەسى» قازاق دالاسىن 30 جىل كەزدى.
وتىز جىل ايقايلادىق, ورنىنان قوزعالعان ءتىل جوق. كەرىسىنشە قازاق ءتىلى «بوتەن سوزبەن بىلعانىپ», گرامماتيكالىق زاڭدىلىقتاردان جاڭىلىپ, دۇرەگەي تىلگە اينالىپ بارادى. قوعام قايراتكەرلەرى زيالى قاۋىم, مەملەكەتتىك لاۋازىم يەلەرى ورتاسىنداعى كوپكە تانىمال كوكەلەرىمىزدىڭ ءوزى «ۇلكەن راحمەتتەن» جاڭىلار ەمەس («كوپ راحمەتتى» كوپسىنەدى, «ۇلكەندەۋ» ءبىر راحمەت ايتسام دا جەتەر دەيتىن شىعار). سول كوكەلەردىڭ الدىندا تۇشكىرىپ قالساڭىز, «بەر, ءتاڭىر!» دەپ تىلەك تىلەۋدىڭ ورنىنا «ساۋ بولىڭىز» دەپ «قوشتاسىپ» كەتە بارادى. يگى جاقسىلاردىڭ ءبىرى قر قورعانىس ءمينيسترى رۋسلان جاقسىلىقوۆتىڭ قازاققا قازاق تىلىندە سويلەسۋگە يمەنگەنىن كورگەنىمىزدە جاعامىزدى ۇستادىق.
مىناۋ الەمدى اۋزىنا قاراتقان اقپارات زامانىندا تەلەارنالار مەن تاريحتا وزىندىك ورنى بار ءتىل جاناشىرى گازەتتەرىمىزگە سەنىم ارتىپ ەدىك, ولاردىڭ ءوزى ءتىل بۇزارلارعا اينالدى. قازاق تىلىندەگى سوزدەردىڭ ءبىر-بىرىمەن تىركەسۋ زاڭدىلىقتارىن اياققا باسىپ, ورىس تىلىنەن سوزبە-ءسوز اۋدارعان جاساندى تىركەستەر جاساپ, سول تىكەنەك تىركەستەردى تىلدىك نورما رەتىندە قالىپتاستىرىپ الدى. ماسەلەن, جىلقىنىڭ ءبارى «اتقا» اينالدى («اباي» تەلەارناسى: «بوتاي جازىعىندا «اتتى» قولعا ۇيرەتتى» («تۇركى الەمى» تاريحي باعدارلاما. 29-ماۋسىم) «ات ۇيىرلەرى» (سۋرەتشى اينۇر بەكبەرگەنوۆانىڭ تۋىندىلارى جايلى» 26-ماۋسىم).
سول سياقتى اتتان جىعىلمايتىن «قۇلايتىن» بولدىق. بۇرىن «جاتىر ەدىم كوگالدا پىشەن شاۋىپ, اقبوز اتتان جىعىلدىم ەسىم اۋىپ» دەپ اندەتەتىنبىز, ەندى اقبوز اتتان «قۇلايتىن» بولدىق. بۇرىن تۇتاس دۇنيەنى بولشەكتەپ, بولشەك دۇنيەنى قۇراستىراتىنبىز. ەندى قۇراستىرمايتىن «جينايتىن», بولشەكتەمەيتىن «شاشاتىن» بولدىق (كالاشنيكوۆ اۆتوماتىن شاشىپ, قايتا جيناۋ, اۋىلشارۋاشىلىعى تەحنيكالارىنىڭ بولشەكتەرىن جيناۋ). سول سياقتى اتقا مىنبەيتىن «وتىراتىن» بولدىق, كيىز ءۇيدى تىكپەيتىن «قۇراتىن», جىقپايتىن «بۇزاتىن» بولدىق.
اللا جاراتقان اقىل-ەس مۇشەسى مي ءاۋ باستان جالعىز ەدى, ءبىز جۇلىنتۇتانى دا مي ەتىپ الدىق. دارىگەرلەردىڭ ءتىلىن ەسەپكە الماي-اق قويالىق, تەلەارنالاردىڭ, سونىڭ ىشىندە ۇلتتىق ارنانىڭ جۋرناليستەرى مەن جۇرگىزۋشىلەرى «باس ميى» دەگەن باسپاق تىلدەن ارىلعان جوق. ءسوزىمىز دالەلدى بولسىن: «قىز بالانىڭ «باس ميى» شايقالعان» دەگەن دياگنوز قويدى». (قىز بالانى بەلگىسىز بىرەۋدىڭ سوققىعا جىققانى جايلى 23 ماۋسىم كۇنگى جاڭالىقتار, 31-كانال جۇرگىزۋشىسى.) «باس ميى» جاراقاتىن العان» (شاڭعى بازاسىندا بالالاردى كولىك سوققانى جايلى. 30 قاڭتار «قازاقستان» تەلەارناسى ءتىلشىسى جاقسىبەك كەمال) «باس ميى جاراقاتتانعان» («قازاقستان» تەلەارناسى, اقپارات» ارمانگۇل توقتامۇراتقىزى, 21 قىركۇيەك). ميدى بىلمەگەن ميسىزدىعىمىزعا جول بولسىن. س.ەلۋباەۆتىڭ تىلىمەن ايتساق, «باسقا پلەناتا جازۋشىسى» اسقار سۇلەيمەنوۆ مي مەن تەرى توننىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرىن سالىستىرا كەلە: «قازاقستاندا ەكەۋى دە از. اسىرەسە – مي. تۇرىكتەردىڭ كومەگىمەن توندى وندىرۋگە بولادى. ميدى شە؟» دەيدى. شىن-اۋ!
مىناۋ الەمدى اۋزىنا قاراتقان اقپارات زامانىندا تەلەارنالار مەن تاريحتا وزىندىك ورنى بار ءتىل جاناشىرى گازەتتەرىمىزگە سەنىم ارتىپ ەدىك, ولاردىڭ ءوزى ءتىل بۇزارلارعا اينالدى. قازاق تىلىندەگى سوزدەردىڭ ءبىر-بىرىمەن تىركەسۋ زاڭدىلىقتارىن اياققا باسىپ, ورىس تىلىنەن سوزبە-ءسوز اۋدارعان جاساندى تىركەستەر جاساپ, سول تىكەنەك تىركەستەردى تىلدىك نورما رەتىندە قالىپتاستىرىپ الدى
قازاق تەلەارنالارىنداعى وتاندىق جانە اۋدارما كينولاردىڭ ءتىلى دە تىكەنەك. ءبىر عانا مىسال كەلتىرسەك, ۇلتتىق ارنادان بەرىلىپ جاتقان تۇرىكتىڭ «باۋىرلار» سەريالىنىڭ كەيىپكەرى ەكىقابات شەڭگۇل حانىم تاۋدان قۇلاپ, تۇسىك تاستاعالى جاتقاندا اكيف مىرزانىڭ: «كومەكتەسىڭدەر, ەكىقابات ايەلدىڭ «سۋى اعىپ كەتتى» دەپ قايتا-قايتا يەن دالانى باسىنا كوتەرە ايعايلاعانىنا جاستار جاعى ءسوز ءمانىن تۇسىنبەي اڭتارىلىپ قالعانى انىق. مۇمكىن, بازبىرەۋلەر ايەلدىڭ كىشى دارەتى شىعىپ كەتكەن بولار دەپ ويلاعان بولار. ال قازاق تىلىندە «سۋى اعىپ كەتتى» ەمەس, «بالانىڭ بەتى اشىلىپ كەتتى» دەپ ايتاتىنىن بىلەتىن قازاقتاردىڭ ءبىرىنىڭ كۇلكىسى كەلسە, انا تىلىنە جاناشىر پاراساتتى ءبىرىنىڭ ماڭگۇرتتىگىمىزگە جىلاعىسى كەلگەن شىعار. مىنە, «باس ميى» سۋالىپ, «سۋى اعىپ» قۇرعاپ قالعانداردىڭ قازاقشا سويلەۋ سيقى وسىنداي. قوش, قازاق ءتىلىن بىلمەيدى دەپ باسقا ۇلتتىڭ وكىلدەرىنە ءمىن تاعامىز, ۇلتتىق ءتىلىمىزدىڭ تازالىعىنا جاۋاپتى, ءتىپتى, ۇلگى كورسەتۋگە ءتيىس جۋرناليستەر مەن ونەر ادامدارىنىڭ, زيالى قاۋىم باسشىلاردىڭ قازاقشا سويلەگەن ءتۇرى وسى بولسا, وزگەلەرگە قالاي وكپەلەيمىز؟
ونەر ادامى دەگەننەن شىعادى, ءبالدىر باتپاق ءتىلدى ەسترادا انشىلەرى ەمەس, حالىق اندەرى مەن حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىن ايتاتىن ەكى «جۇلدىزىمىزدىڭ» ءبىرى كۇلكىڭدى كەلتىرەدى. «اق داريعا» انىندە «بايگەدەن ەكى ات كەلەر ويناقتاعان» ء(بىر ات وزىپ كەلمەۋشى مە ەدى), «سارى جەز قۇمان-اي» انىندە «كوزىڭنەن اينالايىن, اشىپ-جۇمعان-اي» دەپ شىرقايدى. قازاق كوزىن اشىپ-جۇمىپ وتىرعان قىزدى سۇلۋ قىز ەمەس, جىپىق قىز دەيدى. دۇرىسى «كوزىڭنەن اينالايىن اقىل تۇنعان-اي». «اقتاماق» انىندە «شىققان كۇندەي جارق ەتىپ بۇلت استىنان» دەۋدىڭ ورنىنا «شىعا كەلسەڭ جارق ەتىپ بۇلت استىنان» دەيدى. بۇلت استىنان پەرىنىڭ قىزى بولماسا, قازاقتىڭ اقتاماق قىزدارى شىقپايدى عوي. مۇنداي مىسالدىڭ ونىن ەمەس, ءجۇزىن كەلتىرۋگە بولادى. كەزىندە كولەمدى ماقالا دا جازعانمىن. قايتالاپ وتىرعانىم, حالىق ءانىن ايتاتىن انشىلەرىمىز, باسشىلار, تىلشىلەر, اۋدارماشىلار سياقتى ۇلتتىق ءتىلىمىزدىڭ جاناشىرلارىنىڭ تىلىڭە تەرىسكەن شىعارعان تىركەستەرىنەن قالعان كوڭىلدىڭ نالاسى.
ءتىلىمىزدىڭ ەڭ ۇلكەن جاناشىرلارى قازاق ءتىلىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدار (جاي عالىم ەمەس, دوكتور, اكادەميكتەر) ەكەنىنە ەشكىم ءشۇبا كەلتىرمەس. ءبىر قىزىعى, سول دوكتورلار مەن اكادەميكتەردىڭ رەداكتسيالاۋىمەن باسىلعان قازاقتىڭ باس سوزدىگى 15 تومدىق «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى» (الماتى, 2011 جىل) مەن وسى سوزدىكتەگى بارلىق ءسوزدى سىيىستىرعان (دايەك ءسوزسىز) «قازاق سوزدىگىنە» (الماتى, 2013 جىل) مۇقيات ۇڭىلسەڭىز, وزگەلەرگە وكپە ارتۋىمىز بەكەر بولىپ شىعادى. قازاقشا ايتقاندا, «قۋىرداقتىڭ كوكەسىن تۇيە سويعاندا كورەسىز». مىسال كەلتىرەيىك, سيىر قاشىپ كەتتى – «بۇقاعا ءتۇسىپ كەتتى نەمەسە بۇقاعا ءتۇسىپ توقتاپ كەتتى» دەپ تۇسىندىرەدى. قازاق بۇقاعا ءتۇسىپ كەتتى دەپ ايتپايدى. ءتىپتى قيسىنى جوق دورەكى ءسوز. وقىرانۋ – ەمىرەنىپ وسقىرتۋ. (وسقىرتقانى قالاي؟) مەكىرەنۋ – مالدىڭ تولىنە مەيىرى تۇسكەندە ىڭىرانۋى (تويعان قوي جۋساپ جاتقاندا ىڭىرانۋشى ەدى). تۇسىك – تۋىلار مەرزىمىنە جەتپەي تۇسكەن ءولى ءتول (مال ءىش تاستايدى, ايەل تۇسىك تاستايدى عوي). سەركە – بەس, التى جاستاعى تارتىلعان تەكە (پىشىلگەن تەكە بولسا سەركە ەمەس ساساي, ازبان عوي). ءتوس ايىل – اتتىڭ باۋىرىن الا كولدەنەڭ كەلتىرىپ تارتىپ بايلايتىن تارتپا… وسىلاي كەتە بەرەدى. اسىرەسە قازاقتىڭ بايىرعى سالت-سانا, شارۋاشىلىق, كاسىبىنە بايلانىستى سوزدەردىڭ تۇسىندىرمەسى كۇلكىڭدى كەلتىرەدى. ءمانسىز, ءتىپتى, مازاق تۇسىندىرمە. قازاق «ەت شىرىسە, تۇز سەبەسىڭ, تۇز شىرىسە, نە سەبەسىڭ» دەيدى. سوزدىكتىڭ سيقى جوعارىداعىداي بولسا, وزگەدەن نە قايىر؟! نەسىنە شىرىلدايمىز؟ شالا قازاقتىڭ ءتىلىن تۇزەتۋ ءۇشىن اۋەلى تۇسىندىرمە سوزدىگىمىزدى تۇزەتۋ كەرەك شىعار.
بوداۋحان توقانۇلى, جۋرناليست
