2005 جىلى قىرعىزستاندا العاشقى توڭكەرىس بولىپ, ۇكىمەت ءۇيىن باسىپ العان حالىقتىڭ جوسىقسىز قىلىقتارى تەلەديداردان كورگەن جاننىڭ جاعاسىن ۇستاتتى. بۇل قىرعىز باۋىرلارعا نە بولدى, تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ, ءوز قولىمەن سايلاعان ءتول وكىمەتىنە سونشالىقتى اشىنعانى نەسى ەكەن دەگەن ويلار مازالاپ, وسى ەلدى ءوز كوزىممەن كورىپ قايتۋعا سۇرانىپ, سول كەزدەگى «ەگەمەندەگى» باسشىمىز ەرجۇمان سمايىلعا ۇسىنىس جاسادىق. ەر-اعا ۇزاق تولعانىپ, تەك 2006 جىلدىڭ باسىندا عانا قىرعىز ەلىنە ىسساپارعا جىبەردى.
ەكونوميكالىق ايىرماشىلىقتارىمىز كوپ ەكەن, بىراق ەڭ باستىسى… كەشەگى كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ ىزدەرى سايراپ تۇر. ەلدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا 15 جىلدان اسىپ بارا جاتسا دا «ورتا ازياداعى لەنيننىڭ ەڭ ۇلكەن مۋزەيى» دەپ كەزىندە ماقتاناتىن ورىن دا مۇرتى بۇزىلماي سول قالپىندا قالىپتى. بىشكەكتىڭ ءدال ورتالىعىنان ورىن تەپكەن وسىناۋ ءزاۋلىم عيماراتتىڭ ىشىندە ءتاۋەلسىز قىرعىزستانعا ارنالعان تىم بولماسا ءبىر زال جوق. ەلگە ەشتەڭە ارنالماعان سوڭ بۇكىل قىرعىزدىڭ ۇلتتىق برەندىنە اينالىپ, تورتكۇل دۇنيەگە تانىتىپ جۇرگەن شىڭعىس ايتماتوۆ تا اتالماپتى… ءمانىسىن سۇراساڭ, مۋزەي قىزمەتكەرلەرى ءبىز ەشتەڭەنى دە جادىمىزدان وشىرمەيمىز, بۇرىنعىنىڭ ءبارىن دە ۇمىت قىلمايمىز, قازىرگىنى باسقا جەردە جاساي بەرسىن دەپ ماقتانىشپەن جاۋاپ بەردى.
توڭكەرىس كەزىندە تۇسىرىلگەن بەينەكورىنىستەردەن كوزدەرى تۇماندانىپ العان جاستاردىڭ قىرعىز ەلىنىڭ ۇكىمەت ءۇيىن تاس-تالقان قىلىپ, ءبۇلدىرىپ جاتقانىن كوردىك. بىرەۋلەرى پرەزيدەنت وتىراتىن ورىنتاقتى دا سۇيرەلەپ, تەپكىلەپ جاتتى. سوندا بىردە-ءبىر ادامنىڭ: اۋ, توقتاڭدار, بۇل پرەزيدەنتتىڭ جەكە مۇلكى ەمەس, ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ ەڭ ۇلكەن, قاسيەتتى ورنىنىڭ دۇنيەسى عوي, ويراندامايىق, بۇلدىرمەيىك دەگەن ايعايى دا ەستىلگەن جوق…
سويتسەك… بۇل ەلدە تاۋەلسىز مەملەكەتكە ءتان يدەولوگيالىق جۇمىستار جۇرگىزىلىپ, حالىقتىڭ مەملەكەتشىل ساناسىن قالىپتاستىرۋ تومەن بولعان ەكەن. كوممۋنيستىك يدەالداردى
عانا ناسيحاتتايتىن جوعارىداعى مۋزەي سياقتى ورىنداردىڭ قاز-قالپىندا تۇرعاندىعىنان, كوشە اتتارىنىڭ دا كوبى بۇرىنعى كومپارتيا كوسەمدەرىنىڭ ەسىمىندە بولعاندىعىنان, ولاردىڭ ەسكەرتكىشتەرى مەن مۇسىندەرى باياعىشا سامساپ قالعاندىعىنان ت.س.س. سول انىق كورىندى. بۇل اقاەۆ زامانى ەدى, مۇمكىن قازىر ءبارى وزگەرگەن شىعار…
مۇنى ەسكە الىپ وتىرعان سەبەبىمىز – سالىستىرۋ ءۇشىن عوي. ءبارى دە سالىستىرۋمەن تانىلادى ەمەس پە؟ قازاقستاندا بۇل ۋاقىتتا ەلدىڭ بىرتۇتاستىعى مەن تىنىشتىعىن, قازاقستاندىق بىرتەكتىلىكتى ناسيحاتتايتىن شارالار كوپتەپ جۇرگىزىلىپ جاتتى. بۇرىنعى يدەولوگيالىق ناسيحاتتاردىڭ ابەستىگى اشكەرەلەنىپ, ەندىگى دامۋعا كەدەرگى بولاتىن كوممۋنيستىك يدەالدار قۇرتىلا باستادى. ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىمدەردىڭ وزىقتىعىن حالىقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ جولىندا ۇلكەن-ۇلكەن شارالار وتكىزىلىپ, ونىڭ ماڭىزى ەلدىڭ بارلىق بۇرىشتارىنا بەلسەندى تۇردە تاراتىلدى. مەملەكەتتىك ورگاندارمەن قاتار قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى (قحا) مەن «نۇر وتان» پارتياسى سياقتى قوعامدىق ۇيىمداردىڭ بارلىق شارالارى وسى ماقساتتارعا جۇمىلدىرىلدى. سونىڭ ارقاسىندا قازاقستاندىق پاتريوتيزم قالىپتاسىپ, قازاقستانعا دەگەن ماقتانىش سەزىم, ۇلتىنا, دىنىنە, ناسىلىنە قاراماي بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ حالىقارالىق ارەنالارداعى ەرلىگى مەن تابىستارى ەلدىڭ ورتاق جەڭىسىنە بالانىپ, ەلجاندىلىق رۋحى سانالارعا ءسىڭىرىلىپ جاتتى.
بىراق… بىراق وسى كۇنگە دەيىن بىزدە دە بىردەڭە جەتپەي تۇراتىن. مەملەكەتتىك ورگاندار جانە بيلىكتىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن ارەكەت ەتەتىن قحا مەن «نۇر وتان» پارتياسى سياقتى قوعامدىق ۇيىمداردىڭ شارالارى وسى ينستيتۋتتارعا قاتىسى جوق ادامدار مەن وپپوزيتسيا وكىلدەرىنىڭ جۇرەگىنە جول تابا بەرمەيتىن. ولاردىڭ كەيبىرى اتالمىش ۇيىمداردىڭ پاتريوت-
تىق ارەكەتتەرىن سىناپ, كەيدە كەكەسىنمەن قاراپ جۇرەتىنى جاسىرىن ەمەس. سونىمەن بىرگە تەك جوعارىدان تۇسەتىن نۇسقاۋلاردى عانا ىسكە اسىرۋدى بىلەتىن جەرگىلىكتى ىشكى ساياسات ورگاندارى وزدىگىنەن قادام باسا المايتىن. سونىڭ كەسىرىنەن كەيبىر جەرلەردە كوممۋنيستىك ناسيحاتتىڭ ۇراندارى ءالى دە مۇرتى بۇزىلماۋدا. ماسەلەن, «استانا اقشامى» گازەتى جازعانداي, قالىڭ قازاق قونىستانعان قوستاناي وبلىسىنىڭ امانگەلدى اۋدانىندا تورعايدان شىعىپ, ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن جۇزدەگەن ۇلتتىق تۇلعالاردىڭ بىرىنە دە قيماي ءالى كۇنگە ن.كرۋپسكايا اتىن وزگەرتپەي تۇرعان مەكتەپ بار.
ەندى سونداي ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋدى ماقسات ەتكەندەي پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى بۇگىنگى يدەولوگيالىق باعىتتى ايقىندايتىن باعدارلاماسى دۇنيەگە كەلىپ, بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ جۇرەگىنە جول تاباتىن تەمىرقازىق بولىپ تۇر. كەيدە ىزدەگەنىن تاپپاي قالاتىن قازاق قاۋىمىنىڭ سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرەتىن, مەملەكەتشىل سانانى قالىپتاستىرا تۇسۋگە جوسىن جاعداي تۋعىزاتىن باعدار وسى. مۇندا مەملەكەت قۇراۋشى حالىق – قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن, سونىڭ ىشىندە سالت-داستۇرلەرىن, ءتىلىن, ادەبيەتى مەن مۋزىكاسىن ساقتاپ, ۇلتتىق رۋحىمىزدى وركەندەتۋ تالاپ ەتىلگەن. بۇلار – ساياسي كوزقاراستارى مەن ازاماتتىق ۇستانىمىنا قاراماي, بارلىق قازاقتىڭ جۇرەگىنە جول تاباتىن ماسەلەلەر.
25 جىل بويى قازاقتىڭ توڭىرەگىنە توپتاسۋعا تاربيەلەنگەن قازاقستاندىق وزگە ەتنوس وكىلدەرى بۇل باعىتتى جاتىرقاماي قابىلدارى حاق. تەك وسىنىڭ جول كارتاسى تەزىرەك جاسالىپ, ىسكە اسىرۋ تەتىكتەرى قولعا الىنسىن دەڭىز.
قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن ناقتىلاعان پرەزيدەنت بۇل جولى وسى تالاپتى اشىق ايتۋعا بولاتىن گەوساياسي احۋالدىڭ قالىپتاسقانىن كورسەتىپ تۇر. مۇنداي دۇنيەلەر ايتىلسا بۇرىن ىشكى, سىرتقى وپپونەنتتەرىمىز ءبىزدى ۇلتشىلدار, باسقالارعا قىسىم كورسەتۋشىلەر دەپ سارناپ قويا بەرەتىن. وعان ادام قۇقىن قورعاۋشى ءتۇرلى حالىقارالىق ۇيىمدار يلانىپ, قازاقتاردى قوسىلىپ كىنالاۋشى ەدى. ال بۇگىنگى كۇنى قازاقتاردىڭ قازان بۇزار قىلىعى جوق, بىرەۋگە قيانات جاسامايتىن حالىق ەكەندىگىنە دۇنيەجۇزىنىڭ كوزى جەتتى. كەرىسىنشە, وسىندايلاردى ايتاتىنداردىڭ ءوزى ارانداتۋ تۋدىرعىسى كەلەتىندەر ەكەنىن بۇكىل الەم ءبىلىپ وتىر.
قازاق رۋحانياتىنىڭ وزىق تۇستارىن ۇلگى ەتۋ, ونى الەمگە تانىتۋ, ولقى تۇستارىن جەتىلدىرۋ قاجەت ەكەنىن تەرەڭ ويلى ازاماتتارىمىز بۇرىن دا ايتتى, بىراق بيلىك تاراپىنان گەوساياسي احۋالعا بايلانىستى اشىق قولداۋ بىلدىرىلمەگەن سوڭ ولار تەجەلىپ قالاتىن. ەندى جاعداي وزگەرىپ, بيلىكتىڭ ءوزى ۇلتتىق سانانىڭ سەرپىلۋىن, ونىڭ كوكجيەگىنىڭ كەڭەيتىلۋىن العا ماقسات ەتىپ وتىر. توتاليتاريزم تۇسىندا ۇلتتىق سانامىز تۇسالىپ, اقىرى وزىمىزدەن ءوزىمىزدى جەرۋگە دەيىن جەتكىزگەنى جاسىرىن ەمەس. بۇل تۋرالى ءابىش كەكىلبايۇلى ءبىر سوزىندە بىلاي دەگەن ەدى: «قيت ەتسە, اراعا سىنا قاعىپ, ادامداردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ, انا تاپ پەن مىنا تاپ, انا جاق پەن مىنا جاق دەپ, الەۋمەتتىك تەكەتىرەسكە يتەرمەلەپ باعاتىن ابجىلدىك يدەولوگياسى كوزقاراسىمىز بەن مىنەز-قۇلقىمىزدى دا ءبىرشاما قۇبىجىقتاندىرىپ جىبەرىپ ەدى»… مىنە, وسىلاي قالىپتاسقان سانانى باسقاشا تاربيەلەۋ وڭاي ەمەس-ءتى. ءتاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قولعا الىنعان يدەولوگيا قازاقتىڭ باسقادان ارتىق تا ەمەس, كەم دە ەمەس ەكەندىگىن, تامىرى تەرەڭ, ءتۇبىرى مىقتى, دىڭگەگى بەرىك ءبىرتۇتاس ۇلت ەكەنىمىزدى سانالارعا ەككەندىگىمەن, باسقانىڭ قولاستىندا جۇرگەندە ءبولىنىپ, ءوز ادامدارىنا, ءوز تۋىستارىنا عانا جاقسى جاعداي تۋعىزۋ ماقساتىمەن دارالانۋ مەن ەكشەۋلەنۋدى كوزدەيتىن قاساڭ ماقسات قالماي كەلە جاتقانىن كورمەي جۇرگەن جوقپىز. سونىڭ ءبىرى – جەرشىلدىك تۋرالى ەلباسى ءوزىنىڭ ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «ارينە, تۋعان جەردىڭ تاريحىن بىلگەن جانە ونى ماقتان ەتكەن دۇرىس. بىراق, ودان دا ماڭىزدىراق ماسەلەنى – ءوزىڭنىڭ ءبىرتۇتاس ۇلى ۇلتتىڭ پەرزەنتى ەكەنىڭدى ۇمىتۋعا استە بولمايدى». بۇل جەرشىلدىكتىڭ جەتەسىز قىرىن عانا تۋ ەتكەندەردىڭ ساناسىن وزگەرتۋگە شاقىرعان ايقىن تالاپ. جالپى قوعامىمىزدىڭ «جاڭعىرۋ ۇعىمىمەن, جاھاندىق الەممەن قابىسپايتىن» كونەرگەن داعدىسىنىڭ ءبىرى – رۋشىلدىق. اركىمنىڭ ءوز تاريحىن, ءوز اتا-تەگىن بىلگەنى دۇرىس, بىراق ءوزىنىڭ اعايىندارىمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ, قوعامداسىپ وقشاۋلانۋ, «اۋزى قيسىق بولسا دا باي بالاسى سويلەسىن» دەگەندەي قولىنان ءىس كەلمەيتىن بولسا دا ءوز رۋلاستارىن بيىك قىزمەتكەرگە تارتۋعا تىرىسۋ سياقتى جامان ادەتتەردەن سانانىڭ تازارۋى عانا ۇلتتىق بولمىسىمىزدى جاڭعىرتارى ءسوزسىز. «ءبىز اركىم جەكە باسىنىڭ قانداي دا ءبىر ىسكە قوسقان ۇلەسى مەن كاسىبي بىلىكتىلىگىنە قاراپ باعالاناتىن مەريتوكراتيالىق قوعام قۇرىپ جاتىرمىز. بۇل جۇيە جەڭ ۇشىنان جالعاسقان تامىر-تانىستىقتى كوتەرمەيدى» دەپ پرەزيدەنت اتاپ كورسەتتى.
سانانىڭ امبەباپ دامۋ ۇلگىسى دەگەندى ويلاپ تاۋىپ, ونى بارلىق ۇلتتارعا تاڭۋدىڭ ورىنسىزدىعىن ءومىردىڭ وزىنەن كورىپ ءجۇرمىز. قازىرگى رەسەيلىك توك-شوۋدا جۇرگىزۋشىلەر الدىنا كەلگەن اكەسىندەي كىسىنى اتىمەن اتاۋى قۇلاققا تۇرپىدەي تيەدى, سونى كەيبىر قازاق تەلەجۇرگىزۋشىلەرى دە وزىنە ۇلگى قىلىپتى. ءسويتىپ, قۇرداسى مەن زامانداسىن عانا اتىمەن اتايتىن قازاق ءداستۇرى اياققا باسىلىپ, نەمەرەسىمەن جاستى تەلەجۇرگىزۋشىدەن ءوزىنىڭ اتىن تۋرا ايتقاندى ەستىپ, نالىعان جاندار كوپ بولدى… ۇلكەنىن سىيلاۋدى, ار-ۇياتتى, كىشىلىكتى, يناباتتىلىقتى جانە ت.ب. زاڭنامالىق كاتەگوريالارعا جاتپايدى, وندايدى ساقتاۋ مىندەت ەمەس دەپ سانايتىن باتىستىق سانا مۇندايدا بىزبەن ەش قابىسپايدى. وسىلار بىزدە زاڭمەن قورعالماسا دا زاڭنان بەتەر ساقتالىپ كەلدى جانە سونىڭ ارقاسىندا ۇلتتىق بولمىسىمىز بۇزىلعان جوق. رۋحاني باعدار دا ونىڭ بۇزىلماۋىن قالاپ, ۇلتتىق رۋحىمىزدى قۇرايتىن وسىنداي قاسيەتتەرىمىزدىڭ بويىمىزدا ماڭگى قالۋىن تالاپ ەتكەن. وزگەنىڭ «قاڭسىعىن تاڭسىق قىلماي», «ءىس جۇزىندە ءاربىر ءوڭىر مەن ءاربىر مەملەكەت ءوزىنىڭ دەربەس دامۋ ۇلگىسىن قالىپتاستىرۋدا ەكەنىن» ايتادى ەلباسى. سوندىقتان دا باسقا ەرەكشەلىكتەرىمىزبەن بىرگە وزىق سالت-داستۇرلەرىمىز بۇزىلماي ساقتالىپ, ۇلتتىق مادەنيەتىمىز كەيىنگى ۇرپاققا جەتىپ, دامي بەرۋى كەرەك. وسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ۇلتتىق كودىمىز ەكەنىن ن.نازارباەۆ اتاپ كورسەتكەن.
جاقسىباي سامرات,
جۋرناليست
