ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسى ۇلت رۋحانياتىنىڭ ورىستەۋىنە جاڭاشا سەرپىن بەرىپ, تاسادا قالعان مۇرالارىمىزدى تۇگەندەۋگە تۇرتكى بولدى. سول بايىپتى باعدارلاما اياسىندا «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرى» جوباسى قولعا الىندى. بۇل جۇمىسقا بارلىق ايماق جان سالىپ كىرىستى. ءار ولكەنىڭ قاسيەتتى ورىندارى انىقتالدى. وعان تاريحى باي قوستاناي وبلىسىنان دا بىرنەشە ەسكەرتكىش كىردى. ەندى سول توبىل–تورعاي وڭىرىندەگى وتكەن كۇننەن سىر تارتقان مەكەندەردى سويلەتىپ كورەيىك.
ۇلى ۇستازدىڭ كەسەنەسى
ۇلى اعارتۋشى 1841 جىلى قازىرگى قوستاناي قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى ارقاراعاي دەگەن جەردە تۋعان. جاستاي اكە-شەشەسىنەن جەتىم قالىپ, اتاسى بالعوجا ءبيدىڭ قولىندا تاربيەلەنەدى. اتاقتى بي نەمەرەسىن كوزى اشىق ادام بولعانىن قالاپ, ورىنبورداعى مەكتەپتە وقىتادى. وقۋدى ويداعىداي اياقتاعاننان كەيىن ول ەلگە كەلىپ, اتاسىنىڭ كەڭسەسىندە ەكى جىل حاتشىلىق قىزمەت ىستەيدى. وسى كەزدەن باستاپ جاس جىگىت ەل ءومىرىنىڭ جاعدايىمەن ەتەنە تانىسادى. بار ويى قازاق بالالارىنا ارناپ ءبىلىم ۇياسىن اشسام دەپ ارماندادى. اقىرى, 1864 جىلى 8 قاڭتاردا ناعاشىلارىنىڭ ەلىنە بارىپ, تورعايدان العاشقى قازاق-ورىس مەكتەبىن اشتى. بۇل ىبىرايدىڭ ومىرىندە عانا ەمەس, قازاق دالاسىنداعى جاڭاشا ءداۋىردىڭ باسى ەدى. 1879 جىلى ى.التىنسارين تورعاي وبلىسى مەكتەپتەرىنىڭ ينسپەكتورى بولىپ تاعايىندالدى. ەندى ول وبلىستىڭ بارلىق ۋەزدىك قالالارىنان ەكى سىنىپتىق ورىس-قازاق ۋچيليششەلەرىن ۇيىمداستىردى.
بار ءومىرىن تۋعان حالقىنىڭ كەلەشەگىنە ارناعان اسىل ازامات 1889 جىلى دۇنيەدەن وزىپ, تۋعان جەرى, ياعني قوستاناي قالاسىنان جەتى شاقىرىم جەردەگى توبىل وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىنا جەرلەندى. 1960 جىلى باسىنا قۇلپىتاس قويىلدى. 1991 جىلى ى.ءالتىنساريننىڭ 150 جىلدىعىنا وراي كەسەنە سالىندى. بىلتىر ۇستاز كەسەنەسى قايتا جوندەۋدەن ءوتىپ, جان-جاعى اباتتاندىرىلدى.
قامىستى كەشەنى
1987 جىلى سۋ شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ جوسپارى بويىنشا رەسەي فەدەراتسياسىنداعى چەليابى وبلىسىنىڭ قازاقستانعا جاقىن ايماعىنداعى قاراعان تابانىن سۋ قويماسىنا اينالدىرۋ جوبالانعان كەزدە اشىلىپ, سول كەزدە عاسىرلىق جاڭالىق سانالعان ارقايىم ەسكەرتكىشى كوپشىلىككە جاقسى تانىس. ءدال وسىنداي تاريحي كەشەن قوستانايدىڭ دەنيسوۆ اۋدانىنىڭ اۋماعىنان دا تابىلدى. ونى «قامىستى ەسكەرتكىشى» دەپ اتايدى. ال عالىمدار وعان «قازاقستاندىق ارقايىم» دەپ باعا بەرگەن.
بۇل – 4 مىڭجىلدىق تاريحى بار كونە قونىس. تابيعي-گەوگرافيالىق جاعىنان كەلسەك, جايىق پەن توبىلدىڭ سول جاعالاۋلارىنىڭ اراسىن قامتيدى. قوس وزەننىڭ ورتاسىنداعى شۇرايلى ولكە وركەنيەتتىڭ بەسىگى سانالعان. عالىمدار بۇل ەسكەرتكىشتى بىرەگەي قۇبىلىس دەپ ايتادى. ونىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى III-II مىڭجىلدىقتاعى قازاقستان اۋماعىنداعى ەجەلگى ءۇندى-ەۋروپالىق تايپالاردىڭ بايىرعى قالالىق مادەنيەتىن كورسەتەتىن كەشەن ەكەنى دالەلدەنگەن. شاھاردا ەكى قورعانىس بولىك, كارىز جۇيەسى, شەڭبەر سەكىلدى ورنالاسقان ىرگەلەس تۇرعىن ۇيلەر بولعان. بۇل جەردەن ادامداردىڭ ىزدەرىن تاس عاسىرىنان باستاپ بايقاۋعا بولادى. ەجەلگى تۇرعىندار بۇل قالانى عاجايىپ تىلسىم سىرى بار دەپ ويلاعان. ءبىر عاجابى, ۇشاقتان تۇسىرىلگەن بەينەدە قامىستى كەشەنى رەسەيلىك ارقايىمنان ۇلكەن كورىنگەن. ەكەۋىنىڭ ارالىعى سونشالىقتى ۇزاق ەمەس, ءجۇز شاقىرىمنان اسپايدى.
ارداگەر امانكەلدى – ەردىڭ ەرى
بالا كۇنىمىزدەن جامبىل اتامىزدىڭ وسى ولەڭىن جاتتاپ وستىك. سودان ەسىمىزدە قالىپتى. امانكەلدى يمانوۆتى بىلمەيتىن قازاق جوق. پاتشانىڭ 1916 جىلعى 25 ماۋسىمداعى ارميانىڭ قارا جۇمىسىنا ادام الۋ تۋرالى جارلىعىنىا قارسى شىعىپ, تورعايداعى ۇلت-
ازاتتىق كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرعان حالىق باتىرى. تەك جاعىنان تاراتساق, قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارىنىڭ سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى بولعان ايگىلى يمان باتىردىڭ نەمەرەسى.
1873 جىلى تورعاي ۋەزى قايداۋىل بولىسىندا ومىرگە كەلگەن باتىر اۋەلى اۋىل مولداسىنان حات تانىپ, كەيىن سول ەلدەگى ءدىني قايراتكەرلەردىڭ مەدرەسەسىندە وقىپ, تۇرىك, پارسى, اراب تىلدەرىن مەڭگەرگەن. اتامىز جاسىنان ەرجۇرەك اتى شىققان.
1916 جىلعى تورعاي دالاسىندا بولعان كوتەرىلىس باسقا ايماقتارعا قاراعاندا ەڭ ۇزاق, ساربازدار سانى دا مول بولعانى بەلگىلى. كەيبىر دەرەكتە ساربازدار سانى 50 مىڭعا جەتتى دەپ ايتادى. سول كوتەرىلىستە حالىق امانكەلدىنى باس ساردار, ابدىعاپاردى حان سايلادى. ال قۇرالايدى كوزگە اتقان كەيكى باتىر مەرگەندەر قوسىنىن باسقاردى.
جالپى, قاھارمان تۇلعانىڭ تاعدىرى وتە كۇردەلى. كوتەرىلىستەن كەيىن ەل ىشىندەگى اق قاشىپ, قىزىل قۋعان وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردى. 1918 جىلدارى تورعاي ۋەزىنىڭ اسكەري كوميسسارى بولدى. 1919 جىلى باتىر قاپىلىستا تورعايدا مەرت بولادى. ەلدەگى ۇلكەندەردىڭ ايتۋى بويىنشا اسىل ەردىڭ ءمايىتى ءتورت رەت جەرلەنگەن. 1936 جىلى تورعايداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ
20 جىلدىعىنا بايلانىستى باتپاققارا اۋدانىنا امانكەلدىنىڭ ەسىمى بەرىلدى. 1956 جىلى كوتەرىلىستىڭ 40 جىلدىعىنا وراي اۋدان ورتالىعىنان باتىرعا ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتىلىپ, اتامىزدىڭ سۇيەگى سوڭعى رەت سوعان قويىلدى. قازىر باتىر ەسكەرتكىشى جاس ۇرپاق تاعزىم ەتەتىن كيەلى ورىنعا اينالعان.
«مىرجاقىپ كەتپەس جوقتاۋسىز»
بۇل – قۇرانقاري اقىن فايزوللا ساتىبالدىۇلىنىڭ مىرجاقىپ قازاسىن ەستىگەندە شىعارعان تولعاۋىنىڭ ءبىر جولى. راسىندا, وتكەن عاسىر باسىندا «ويان, قازاق!» دەپ وتتى ولەڭىمەن جار سالىپ, حالىقتى ونەر-بىلىمگە, ەركىندىككە شاقىرعان قايراتكەردىڭ ءومىرى كۇرەسكە تولى. الاش قوزعالىسىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ, احمەت بايتۇرسىنوۆتارمەن قاتار ءجۇرىپ, ەلدىك ىستەرگە ارالاستى. ادەبيەتتىڭ ءارتۇرلى جانرىنا قالام سىلتەپ, شىعارماشىلىقپەن اينالىستى. وسىنداي ۇلتقا جان سالىپ, ايانباي قىزمەت ىستەپ جۇرگەن ازامات 1928 جىلى جەلتوقسان ايىندا قاماۋعا الىنىپ, ەكى جىلدان كەيىن اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. كەيىن سوت ۇكىمى ونى ون جىل اباقتى جازاسىمەن اۋىستىردى.
بەلومور-بالتىق ارناسىنىڭ قۇرىلىسى بويىنداعى سوسنوۆەتس ستانساسىندا جازالاۋ لاگەرىندە جازاسىن وتەدى. بىراق 1935 جىلى مىرجاقىپ دۋلاتۇلى وسىندا ءجۇرىپ اۋىر ناۋقاستان كوز جۇمادى.
وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا, جاريالىقتىڭ جەلى وڭىنان سوققان كەزدە ەلى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن ەردىڭ ەسىمى حالقىمەن قايتا قاۋىشتى. 1989 جىلى مىرجاقىپتىڭ زيراتى كارەليادان تابىلىپ, قىزى گۇلنار دۋلاتوۆانىڭ باستاماسىمەن ءبىر توپ ازامات 1992 جىلى كورنەكتى قايراتكەردىڭ سۇيەگىن جات جەردەن كىندىك قانى تامعان تورعايداعى بيدايىق اۋىلىنا اكەپ جەرلەيدى. بۇل جايىندا بەلگىلى جۋرناليست قايسار ءالىمنىڭ «مۇڭدى ساپار» اتتى كىتابىندا ەگجەي-تەگجەيلى جازىلعان. باسىنا كەسەنە سالىندى, ەكى قاباتتى مۇراجاي بوي كوتەردى.
