ءبىر قاراساڭىز, عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ادەت-عۇرپى بار ەلمىز. «قازاق ولاي جاساماعان», «ناعىز قازاق بىلاي ەتپەس بولار» دەگەن پىكىرلەردى ايتاردا بارلىعىمىز جورعامىز. بىراق قازاقتىڭ تويىنا بارا قالساڭىز بىرىزدىلىكتىڭ جوقتىعىن, اركىم وزىنە ۇنايتىن ءادىس-تاسىلمەن توي وتكەرىپ جاتقانىن كورەر ەدىڭىز.
اساباڭىز استام سويلەپ جۇرگەن جوق پا؟
مۇنداي رەتسىزدىك مادەنيەتى ەندى قالىپتاسىپ جاتقان ەلدەردە بولادى. ايتپەگەندە, كەلىننىڭ بوساعادان اتتاي سالعان كەزىنىڭ وزىنە ارنالعان ءجون-جورالعىسى بار قازاق بولعانبىز. الايدا كوشپەلى وركەنيەتتى اياقتاپ, وتىرىقشىلىق ومىرگە تولىعىمەن قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەن ۇلت مادەنيەتىنىڭ گارمونياسى حاوسقا اينالىپ كەتۋى زاڭدىلىق پا دەپ تە ويلايسىڭ. سونىمەن ول نەعىلعان حاوس, نەعىلعان رەتسىزدىك دەيسىز بە؟
ەڭ الدىمەن اسابالار مادەنيەتى مەن ەتيكاسى قالىپتاسۋى ءتيىس بولاتىن. ءسوز ۇستاعان ادامدى قازاق قاشاندا سىيلاعان. ونىڭ ءسوزى ءتاڭىردىڭ سوزىندەي قابىلداناتىن كەزدەر بولعان. سودان با ەكەن, اسابا جولداستار توي يەسىن, مەيمانداردى كەكەتىپ, كەلەمەجدەپ سويلەسە, كوپ قازاق نامىستانبايدى. ال جۇرتتى كۇلدىرەمىن, ءوتىمدى بولامىن دەپ بولماشى نارسەگە ءسوز كەنەپ, جۇرتتىڭ ءبىرىنىڭ سارىلىعىن, ءبىرىنىڭ قارالىعىن ايتىپ, اقساق پەن توقساقتى دا سوزگە ءىلىپ وتىراتىن اسابالاردى كورىپ ءجۇرمىز. توي يەسى اقى تولەردىڭ الدىندا مەنى ءھام قوناقتارىمدى كەلەكەگە اينالدىرۋشى بولما دەپ ەسكەرتسە قايتەدى دەپ ويلايمىن.
اسابا جولداستار سويلەۋ مادەنيەتى مەن ءتىل تازالىعىن ساقتاۋدى دا مۇرات تۇتپايدى. شۇبارلاپ سويلەۋ, قازاقشا مەن ورىسشانىڭ اراسىنداعى قويىرتپاق ءتىل – سۇرانىسقا يە. تويداعى بۇل جاعداياتقا جالعىز اسابالار عانا كىنالى ەمەس. سۇرانىس سونداي. ولار سوعان ساي ناپاقا تاۋىپ ءجۇر دەلىك. ايتپاقشى, بۇل ناپاقا تاپقىشتار مەملەكەتكە سالىق تولەمەيدى. ءبىر كەزدەرى ارىپتەستەرىم انشىلەردىڭ سالىق تولەمەي بايىپ جاتقانى تۋرالى ماسەلە كوتەرىپ ەدى. اتالمىش ماسەلە توي باسقاراتىن قاۋىمعا دا قاتىستى.
مۇقاعاليدىڭ ءسوزىن – ابايدىكى, ابايدىكىن مۇقاعاليدىڭ ءسوزى دەپ, ودان قالا بەردى اۆتورلاردىڭ اتىن اتاماي-اق, ولەڭ وقۋ جاعدايى دا اسابالاردىڭ ەڭ ۇلكەن قاتەلىگى. مۇنداي قاتەلىكتەردى بايقاي الاتىن قازاق تويدان شارشاپ قايتارى ءسوزسىز.
توي كەرەك. قالالانۋ جاعدايىن باسىنان كەشىرىپ وتىرعان قازاقتىڭ جاتباۋىر بولىپ كەتپەي, اعايىن مەن تۋىستىڭ جاقسىلىقتا باس قوسا الاتىن بىرلىگى ءۇشىن كەرەك. ءبىزدىڭ باۋىرمالدىعىمىز بەن كوپشىل ءھام ۇيىمشىل ەكەنىمىزدى ايعاقتايتىن تويدان باسقا نەمىز قالدى؟!
توي ما, تەاترلاندىرىلعان كورىنىس پە؟
«توي – قازىنا» دەگەن تۇجىرىمعا بارىمدى سالىپ نانعىم-اق كەلەدى.
بىراق ءبىزدىڭ ول قازىنامىز تونالىپ جاتىر. ءاۋ باستا توي دەگەن ءسوز, اتى ايتىپ تۇرعاندايىن, جاقىن-جاراندارىڭدى شاقىرىپ, ءبىر تويدىرىپ جىبەرۋ ماعىناسىنان شىققان. دەمەك, العاشىندا توي – ويىن-ساۋىقتىق سيپاتتا ەمەس, قۇدايعا تاۋبە ەتىپ, جوق-جىتىكپەن اعايىن-تۋعاندى تويدىرۋ ماقساتىندا پايدا بولعان. قۇدايى تاماق سيپاتىنا كوبىرەك ۇقسايتىن ەدى. كەز كەلگەن دۇنيەنىڭ پايدا بولۋىمەن قاتار دامۋ ءۇردىسى بولادى. توي دامي كەلە ءتۇرلى سيپاتتارعا يە بولدى.
بىزگە توي وتكىزگەندە, ۇلتتىق سيپاتتان ادالانىپ كەتپەۋىن قاداعالايتىن ورتالىق كەرەك-اق. ايتپەسە, قازاقتىڭ ۇلتتىق سيپاتى مەن بولمىسى كىمگە كەرەك؟ ەڭ وكىنىشتىسى سول, ءبىزدىڭ ۇتىلىپ جانە جاھاندانۋعا جۇتىلىپ كەتۋىمىزگە قازاقتىڭ ءوزى ۇلەس قوسىپ جاتىر. وتكەنىمىزدى پارىقتاي المايتىن بىلىمسىزدىگىمىز تۇبىندە ءوزىمىزدى قۇرتىپ تىنادى. وعان كۇندەلىكتى ومىردەن كوپتەگەن مىسال كەلتىرۋگە بولادى.
تۇساۋكەسەردى لەنتامەن كەسەتىن ءۇردىس پايدا بولدى. لەنتامەن تۇساۋ كەسكەنشە كەسپەي-اق قويعان دۇرىس. سەبەبى ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماسىن دەگەن العاشقى سيپاتىنان ايرىلعان جورالعىنى جاساۋدىڭ نە قاجەتى بار؟
بايقاساڭىز, تەلەەكرانداعى كينولار مەن جارنامالاردا تاسپامەن تۇساۋكەسۋ جاعدايى كوپ كەزىگىپ ءجۇر. ال ەگەر سونشالىقتى گلامۋر قاجەت بولسا, تۇساۋدى كوك شوپپەن دە كەسسە جارايدى. توق ىشەكپەن تۇساۋكەسۋ ءراسىمى ەكرانعا جارامايدى دەسەڭىز, كەلىسىپ-اق باعايىن. بىراق, بۇل جارناماعا ءبىر قازاق باس كوتەرىپ قارسىلىق تانىتقان جوق.
سالتىمىزدىڭ ءمانىن جوعالتۋى – ءبىزدىڭ ۇلتتىعىمىزدىڭ مازمۇنىنان دا جۇرناق قانا قالعانىن بىلدىرەدى.
مازمۇنسىز ۇلتقا اينالىپ بارا جاتقانىمىزدى توي-دۋمانداردان ءار سەنبى-جەكسەنبى سايىن كەزىكتىرۋگە بولادى. بەتاشارىمىز بەن سالەم سالۋىمىزدىڭ ءوزى مىندەتتى جورالعى مەن سالت ەمەس, تەاترلاندىرىلعان قويىلىمعا اينالىپ كەتكەن.
نەگىزى, قازاقتا ۇيلەنۋ تويى دەگەن سالت جوق. بەتاشار بار. بەتاشارعا دەيىنگى قىزدى قايىن جۇرتىنا الىپ كەلۋگە ارنالعان ۇلكەن عۇرىپتىق كەشەن بار. بۇل كەشەن ايلاپ, ءتىپتى, جىلداپ سوزىلاتىن بولعان.
قازاق فولكلوريستيكاسىنان حابارى جوق ادامنىڭ ويىنا كەلگەنىن جۇزەگە اسىرا بەرۋىنە كىم جول بەرگەن؟ جاقسى. ورىستان ۇيرەنىپ (ۇيرەنگەن بىلاي تۇرسىن, وزىپ كەتتىك), ەكى جاستى تورگە وتىرعىزىپ توي جاسايتىن بولدىق. ەندى, وسى توي جاساۋ دەگەنىڭ قىپ-قىزىل شىعىن. سوندىقتان, اقشانى ۇنەمدەۋ ماقساتىندا ۇيلەنۋ تويى مەن بەتاشاردى بىرگە وتكىزەتىن بولدىق. قالىڭدىقتىڭ اكەسى مەن شەشەسى سالەم سالىپ تۇرعان قىزىنا قاراپ تۇرا بەرەدى. قازاق تويىنىڭ بۇلاي ءوتىپ جاتقانىنا ون جىلداي بولىپ قالدى.
سوسىن, بەتاشاردا ەكى جاعىنا ادەمى كيىنگەن ەكى قىزدى قوياتىن تەاترلاندىرىلعان كورىنىس پايدا بولىپتى. قانداي ادەمى. اپپاق كيىنگەن اق كەلىننىڭ ەكى قاپتالىندا قىپ-قىزىل بىردەي كيىنگەن ادەمى ەكى قىز. ۇشەۋى بىردەي يىلگەندە وتە ادەمى كورىنەدى. ال مازمۇن قايدا كەتتى؟ نەلىكتەن كەلىننىڭ ەكى جاعىنا ەكى ابىسىنى تۇرعان؟ ول تۋرالى ويلانىپ جاتقان ەشكىم جوق. سەبەبى ول كەلىن بەتاشاردا عانا سالەم سالۋى مۇمكىن. ودان كەيىن سالەم تۇگىلى باسىنا ورامال تارتسا, قۋاناتىن كۇيگە تۇسكەنبىز.
انىعىندا بۇرىنىراق كەلىن بوپ تۇسكەن كەكسە ابىسىنداردىڭ جاس كەلىننىڭ ەكى قاپتالىنا تۇرۋىندا ۇلكەن ءمان جاتىر. ولار العاش ءيىلىپ سالەم سالىپ تۇرعان كەلىنگە ۇيرەتىپ, قۇلاعىنا سىبىرلاپ تۇرعان. «مىناۋ – كورشى, وعان اقىرىن عانا يىلسەك جاراپ جاتىر. ال مىناۋ, ۇلكەن ەنەڭ بولادى, بۇعان دۇرىستاپ ءيىل» دەگەن سىڭايلى سالەم سالۋدىڭ العاشقى الىپپەسىن سول ساتتە ۇيرەنىپ تۇرۋعا ءتيىس بولاتىن. ال بويى ۇزىن, ءوزى كەلىن بولىپ ءتۇسىپ كورمەك تۇگىلى, جاقىندا تۇرمىس قۇرۋ ويىندا جوق, تويبيزنەس ارقىلى اقشا تاۋىپ جۇرگەن سىلقىمداردى كەلىننىڭ ەكى جاعىنا تۇرعىزۋ دا – مازمۇنسىزدىق.
توي ءسان-سالتانات قانا ەمەس
مەنىڭشە, قازاق فولكلورىن جەتىك بىلەتىن عالىمداردىڭ باسىن قوسىپ, ءار عۇرىپتىق كەشەندى تالداپ, جالپى حالىققا مازمۇندىق سيپاتىن اشۋعا ارنالعان ەڭبەك دايارلايتىن ۋاقىت جەتتى. بۇل دۇنيەنى بۇگىن قولعا الماساق, جيىن-تويلاردا جۇزەگە اسىرىلاتىن عۇرىپتىق كەشەندەردىڭ ءمانىن تۇسىنبەيتىن ۇرپاق قالىپتاسادى. قالىپتاسىپ كەتتى دە. ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىمىزدا ونسىز دا قازاقىلىقتىڭ بىردە-ءبىر بەلگىسى قالماعان. كيگەن كيىمىمىز بەن دايارلايتىن اسىمىزدىڭ وزىندە ۇلتتىق نىشان جوق. اقپاراتتارى مول ارپالىس ومىردە ءبىز قازاق ەكەنىمىزدى جيىنتويلاردا عانا ەسكە الامىز. دەمەك, تىم بولماعاندا, سول جيىننىڭ مازمۇنىن ساقتاپ قالۋعا ات جالىن تارتقان ازاماتتار اراشاشى بولۋى كەرەك.
ال اسابا جولداستار ەلدىڭ الدىنا ارنايى بىلىكتىلىك سەرتيفيكاتىن الىپ بارىپ شىعۋى ءتيىس. نەگە ءبىز از عانا ايلىق الاتىن مۇعالىمدەردەن بىلىكتىلىك تالاپ ەتەمىز دە, ەل الدىنا شىعىپ سويلەيتىن اسابادان تالاپ ەتە المايمىز. اسابانىڭ قازاق مادەنيەتىنەن حابارى بار ما, ءجون-جورالعىلاردى بىلە مە, بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي ما, ءتۇرلى سيتۋاتسيالىق جاعدايلاردان شىعا الۋ مۇمكىندىگى قانداي؟ وسىنىڭ بارلىعى تەكسەرىلۋى ءتيىس. توي – ءسان-سالتانات قانا ەمەس, ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ وزەگى دەپ بىلەمىن. سوندىقتان رۋحاني جاڭعىرۋدان ونى شەت قالدىرۋعا بولمايدى. الدىمەن توي وتكىزۋ ادەبىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى رۋحاني جاڭعىرتىپ الايىق, قالعانى ءوز ورنىنا كەلە قالادى. اساباڭىز قالاي سويلەيدى, ءسىزدىڭ ءتىلىڭىز بەن مادەنيەتىڭىز سول دەڭگەيدە.
اينۇر تولەۋ
