حالقىنا قىزمەت ەتۋ – بايىرعى ءانى,
بەلگىلى كۇيمەن اتى جايىلعانى.
امانگەلدى ەلىنىڭ ءبىر تۇلپارى –
ونەردىڭ ەرەن جۇيرىك قايىرجانى,
بۇل كۇنى جەتپىستى القىمداسا دا, ۇرپاققا بەرەر ۇلاعاتى بار ادەمى كەشتەرگە كوركەمدىك جەتەكشىلىك ەتۋدەن ەش جالىققان ەمەس. 24 جەلتوقساندا كونگرەسس-حولدا سارىارقا ءتوسىن ءان-كۇيدىڭ ماقامىنا باۋرايتىن «تورعاي تالانتتارى» اتتى عاجايىپ كەشى وتەدى. بەلگىلى كۇيشى-سازگەر قايىرجان ماحانوۆ اعامىزبەن اڭگىمە وسى جونىندە ءوربىدى.
– اعا, كەشتىڭ «تورعاي تالانتتارى» دەپ اتالۋىنىڭ ءمانىسى نەدە؟
– بيىل حالىق باتىرى – امانگەلدى يمانوۆتىڭ تۋعانىنا 140 جىل, ال حالىق اقىنى نۇرحان احمەتبەكۇلىنىڭ تۋعانىنا 110 جىل تولىپ وتىر. اقوردامىزدىڭ تورىندە ونەر دەگەندە جۇرەكتەرى ەلجىرەپ تۇراتىن تورعايلىق تالانتتاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ, كەش وتكىزۋدى ءجون كوردىك. ماقتانعانىم ەمەس, تورعايلىقتاردىڭ ونەرگە دەگەن ەرەكشە ىقىلاستارى مەن ماحابباتتارىن سەزگەننەن كەيىن, وسىنداي ءان-كۇي كەشىن ۇيىمداستىرۋدى قولعا الدىق. قاليبەك دەرىپسالدين, باقىتجان ساۋەكەنوۆ, قونىسباي ءابىل, عازيزا جۇمەكەنوۆا, ناعاشىباي الپىسوۆ باستاعان تورعايلىق اعا بۋىن ونەر تارلاندارى مەن ارتىمىزدان ەرىپ, ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ دانەگىن تەرىپ كەلە جاتقان ەربولات قاليەۆ, ءلاززات حامزينا, انار مۇزداحانوۆا, زارينا ماقانوۆا, جارقىنبەك دەرىپسالدين سىندى ونەرپازدار وسى كەشتىڭ كوركىن قىزدىرماق. ەرتەدەن قۇلاعىمىزعا سىڭگەن كۇي-داستانداردىڭ ماقامىن, سازىن, ءمان-مازمۇنىن بۇزباي, تىڭدارمانعا تارتۋ ەتكىمىز كەلەدى. قازىر ەسكىنىڭ كوزىن كورىپ, اڭگىمەسىن ەستىگەندەردىڭ ءبىرى رەتىندە, كەيبىر مۋزىكانتتارعا قارنىم اشادى. اتا-بابامىزدىڭ ۇرپاقتان-ۇرپاققا امانات ەتىپ قالدىرعان تۋىندىلارىن تامىرىنان ۇزە-بۇزا ورىندايدى.
– تورعاي توپىراعىندا تۋعان قوس پەرزەنتتىڭ قۇرمەتىنە ۇيىمداستىرىلعان كەشتە ولاردىڭ دا اتى ۇلىقتالاتىن شىعار؟
– امانگەلدى يمانوۆتىڭ 140 جىلدىعىن وزگە جەرلەردە قالاي تويلانىپ جاتقانىنان بەيحابارمىن, ءوز تۋعان ءوڭىرىنىڭ بەيقام جاتقانىن جاقسى بىلەمىن. تۋعان جەرى باتىرىن ۇلىقتاماي جاتقانى جۇرەككە باتادى. الايدا, ءبىزدىڭ قولدان كەلەر شارامىز – سارداردىڭ تاريحي ەرلىكتەرىن كۇيمەن, سازبەن دۇبىرلەتۋ عانا. وسى كەشتە قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, قازاق حالىق اسپاپتار وركەسترىنىڭ باس ديريجەرى, پروفەسسور ايتقالي جايىموۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن مەنىڭ «امانگەلدى» كۇي-داستانىم ورىندالادى. سونىمەن قاتار, رەسپۋبليكامىزدىڭ بەلگىلى مادەنيەت قىزمەتكەرى ايتباي مۇزداحانوۆتىڭ «امانگەلدى ءدۇبىرى» اتتى كۇيى, وركەستر جەتەكشىلىگىمەن جۇرەكتەن جۇرەككە جەتۋگە اسىق. كەزىندە زاتاەۆيچ قازاقتىڭ ءان-كۇيلەرىن جيناستىرعاندا, تورعاي وڭىرىنە ارنايى تاراۋ ءبولىپ, ءالىبي جانگەلديننەن, احمەت بايتۇرسىنوۆتان, كومپوزيتور باقىتجان بايقاداموۆتىڭ اكەسى مەن اناسىنان, مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ جارى عاينيجامال اپامىزدان كوپتەگەن كۇيلەردى جيناستىرىپ, التىن قورعا ۇسىنعان. ءبىزدىڭ كەشتە وسى كۇيلەر قايتا جاڭعىرىپ, ەش وزگەرتۋسىز ورىندالادى. ءالى دە وڭدەلۋ ۇستىندەگى جانگەلدينگە, يمانوۆقا ارنالعان كوپتەگەن تولعاۋ, تۋىندىلار ۋاقىت كەزەگىندە تۇر. الدا ول جاڭا كۇيلەر دە حالىق قوشەمەتىنە بولەنەر.
– حالىق اقىنى نۇرحان احمەتبەكۇلى جايلى ءبىر ۇزىك سىر شەرتسەڭىز…
– تورعاي ولكەسى – تۇنىپ تۇرعان شەجىرە. سول تاريحي ولكەنىڭ دارا پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى – نۇرحان اقىن. اكەم بىردە مىناداي اڭگىمە ايتىپ ەدى. سوعىس اياقتالىپ, ەل-جۇرت جەڭىستى تويلاپ جاتقاندا, كورشى ۇيدە نۇرحان اقىنمەن ايتىسۋعا كورشى اۋداننان قارساق ەسىمدى اقىندى شاقىرتسا كەرەك. قارساق ءوزىنىڭ وسالدىعىن سەزىپ, تايساقتاپ وتىرعانىن سەزگەن نۇرحان:
قوش كەلدىڭ تويىمىزعا اقىن قارساق,
سەن كەلدىڭ وسى تويدى كوپتەن اڭساپ.
ۇلگىلى ءسوز ايتار دەپ ۇمىتتەندىك
ءسوزىڭنىڭ ءبارى وتىرىك, ءبارى جاڭساق, – دەگەندە, الگى قارساعىمىز اۋزىن اشا الماي, ورنىنان قوزعالا الماي قالعان دەسەدى. 1943 جىلى الماتىدا رەسپۋبليكا كولەمىندە تۇڭعىش رەت اقىندار ايتىسى وتكەن. سول ءدۇبىرلى دۋمانعا شاشۋباي, ساتتىعۇل, يسا بايزاقوۆ, ماياسار جاپاقوۆتارمەن بىرگە نۇرحان احمەتبەكۇلى دا الامانعا تۇسەدى. بارلىق مىقتىلار جۇپتاسىپ جاتقاندا, قازىلار مۇشەسىندەگى ءسابيت مۇقانوۆ نۇرحاندى يسا اقىنمەن ارنايى كەزىكتىرەدى. ول كەزدەرى نۇرحان حالىققا ەتەنە تانىس بولا قويماعان, نەبارى «امانگەلدى» جانە «قارعا» اتتى ەكى عانا تۋىندىسى جارىققا شىققان جاس اقىن ەدى. يسانىڭ شاڭىنا ىلەسە المايتىنىن سەزگەندىكتەن, القيسساسىن بىردەن بىلاي باستاپ كەتكەن كورىنەدى:
عاجابى بۇل عالامنىڭ اقىن يسا,
باسقا اقىن يسا دەسە, اۋزىن تىيسا
يساعا ەش بىرەۋى تەڭ كەلمەيدى,
ميللياردتىڭ اقىندارىن ءبارىن جيسا.
يسانىڭ اقىندىعى مەنەن باسىم,
ەكپىنى قۇلاتقانداي تاۋدىڭ تاسىن
اركىمدەر ءوز تەڭىمەن ايتىسادى
الىپ كەل ءتاجىبايدىڭ ءابدىلداسىن – دەگەن عوي. وسىنداي باستاماعا قاتتى ريزا بولعان ءسابيت اعا, قاسىندا قازىلار القاسىندا وتىرعان ءابدىلدا اعامىزعا قالجىڭداپ: «مىقتى بولساڭ, نۇرحانمەن شىق» دەگەن ەكەن. يسا اقىن جاس تا بولسا, جاسىنداي وتكىر نۇرحان اقىنعا ريزا بولعانى سونشالىق, كەرەمەتتەي جاۋاپ قايىرعان:
جىر دەسە كەتەدى ەكەن جەلدەي ەسىپ,
ءان دەسە كەتەدى ەكەن سەلدەي كوشىپ,
بولعان تۇلا بويى ساپ-سارى التىن
مىناۋ بۇگىن شىقتى ما جەردى تەسىپ.
شۋ دەگەندە كورىندىڭ جاننىڭ قورى,
ويلاپ ەم مۇنى ايداعان نەنىڭ سورى
سۋىرىلىپ حان توبىنان دارا شىققان,
سەنسىڭ عوي ءداۋ دە بولسا جاۋىر تورى.
مىنە, وسىنداي تاماشا تەڭەۋلەردەن كەيىن, نۇرحان احمەتبەكوۆ «تورعايدىڭ توپ جارعانى» اتانعان. نۇرحان كۇي ونەرىنە وتە عاشىق جانداردىڭ ءبىرى بولعان. الداعى كەشىمىزدە ول كىسىنىڭ «جەڭىس», «ماناتاۋ» اتتى كۇيلەرىمەن جىراۋ ناعاشىباي الپىسوۆتىڭ ورىنداۋىندا «تورعايدان سالەم» جىرلارى وقىلادى.
نۇرگۇل احانقىزى
