(سوڭى. باسى گازەتىمىزدىڭ №100 (3915) سانىندا)
جۇرت وسىمەن تاراپ كەتتى. دەگەنمەن حالىق ەگەر موروزوۆتىڭ ايتقانى وتىرىك بولىپ شىقسا, قايتادان شەرۋگە شىعاتىندارىن بۇدان كەيىن دە ءبىلدىرىپ جاتتى. تولقۋ وسىلاي بىرتىندەپ باسەڭدەي بەردى. قورىتىندىدا بيلىك شەرۋشىلەردىڭ تالاپ-تىلەكتەرىمەن كەلىسىپ, قازاقستاندا نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ جونىندەگى ماسەلەنىڭ كۇن تارتىبىنەن تولىق الىنىپ تاستالعانىن جاريالادى. ال ورتالىق پارتيا كوميتەتى نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىمدى جوققا شىعارۋ جونىندەگى ۇيعارىمدى تەك 1980 جىلعى اقپاندا عانا قابىلدادى. رەسپۋبليكا ءومىرى ءۇشىن اسا ماڭىزدى بۇل ماسەلە جونىندە جۇرتتىڭ پىكىرى ەكىگە جارىلدى. بۇلاردىڭ ءبىر بولىگى نەمىستەرگە اۆتونوميا بەرۋدى جاقتاسا, ەكىنشى بولىگى بۇعان اتتانداپ قارسى شىقتى. شەرۋگە شىعۋشىلاردى قولداۋشىلار تەك الماتىدان عانا ەمەس, سول كەزدەگى وداقتىڭ كوپتەگەن مۇيىستەرىنەن تابىلدى.
ال كەڭەس وداعى باسشىلىعىن سول كەزدە مۇنداي كوزسىز قادامعا يتەرمەلەگەن نە؟ تاريحشىلار مەن ساياسي ساراپشىلار قازىر بۇعان ءبىرىنشى كەزەكتە كسرو-دا تۇراتىن كوپ ساندى نەمىستەردىڭ 70-جىلدارى باتىس گەرمانياعا جاپپاي كوشۋدى ۇدەتە باستاۋلارى تۇرتكى بولعانىن سەبەپكەر ەتەدى. سەبەبى ولار ەدىل بويىنداعى باياعى اۆتونوميالارىن قالپىنا كەلتىرىپ الۋدان ۇمىتتەرى ۇزىلگەسىن, بولاشاقتارى قالاي بولارىنا كوزدەرىن جەتكىزە الماي, داعدارىسقا تۇسكەسىن ەلدەن كەتۋدى ءجون ساناعان كورىنەدى.
ارادا كوپتەگەن جىلدار ءوتىپ كەتكەننەن كەيىن وسى وقيعانىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن بىرقاتار تۇلعالار شىن مانىندە ونىڭ قالاي باستالىپ, قالاي ءورىس العانى تۋراسىندا ءوز كورگەندەرى مەن بىلگەندەرىن جازا باستادى. سولاردىڭ ءبىرى – قۇرىلماي قالعان نەمىس اۆتونومياسىنىڭ بولا الماي قالعان باسشىسى اندرەي براۋن ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە ءبىراز جايدىڭ بەتىن اشتى. «قازاقستان تەرريتورياسىندا نەمىس اۆتونوميالىق وبلىسىن قۇرۋ جونىندەگى شەشىم 1979 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا ماسكەۋدە سوكپ وك ساياسي بيۋروسىنىڭ وتىرىسىندا يۋ.اندروپوۆتىڭ ۇسىنىسى, ل.برەجنەۆ پەن م.سۋسلوۆ جانە باسقا دا ساياسي بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ قولداۋى بويىنشا قابىلداندى» دەپ جازدى ول. بىراق بۇل وتىرىس, جوعارىدا ايتقانىمىزداي, ماۋسىمدا ەمەس, مامىردىڭ ەڭ سوڭعى كۇنى وتكەن ەدى.
«ءبارى ادەتتەگىدەي قۇپيا, اسىعىس-ۇسىگىس, جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ پىكىرىمەن ساناسىلماي جۇرگىزىلىپ جاتتى. بۇل جەردە ەرەيمەنتاۋ اۋدانى جەرىنىڭ قازاقتار ءۇشىن ايرىقشا تاريحي ورنى بار ەكەنى دە ەسكەرىلمەدى. جوڭعارلارمەن كۇرەس قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى بوگەنباي باتىر تاپ وسى وڭىرلەردە تۋعان بولاتىن, – دەيدى بۇدان ءارى ا.براۋن. – بىراق بيلىك قانشا جەردەن جاسىرعانىمەن, كوپ ۇزاماي وبلىستا اۆتونوميا قۇرىلعالى جاتقانى جونىندەگى قاۋەسەت جەلدەي ەسىپ تاراي باستادى, ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن كەيبىرەۋلەر ءتىپتى ماعان تەلەفون ارقىلى حابارلاسىپ, مۇنىڭ شىندىق نە وتىرىك ەكەنىن سۇراپ, مەنىڭ بۇل جايىندا نە بىلەتىنىم جونىندەگى ساۋالداردى قابىرعادان قوياتىن بولدى. وبلىسقا ا.كوركين باستاعان كوميسسيا كەلىپ, ەرەيمەنتاۋدان اكىمشىلىك مەكەمەلەر ءۇشىن عيماراتتار قاراستىردى, بولاشاق اۆتونوميانىڭ شەكاراسىن انىقتاپ, كادرلار تاڭداي باستادى. وبلىستىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ەتىپ مەنى بەلگىلەسە, وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعالىعىنا م.ساعديەۆ جانە ەكىنشى حاتشىلىققا ا.شاباتوۆ كوزدەلدى, باسقا دا لاۋازىمدارعا كادرلار تاڭداۋ جۇرگىزىلدى».
البەتتە, بۇل ءىس-شارالاردان كەيىن جاسىراتىن ەشتەڭە قالمايدى. سول كۇندەرى اندرەي براۋن وزىنە سوتسياليستىك ەڭبەك ەرلەرى ياكوۆ گەرينگ, ۆيلگەلم بۋرباح سەكىلدى باسقا دا تانىمال شارۋاشىلىق باسشىلارى جولىعىپ, اۆتونوميالىق وبلىستىڭ قۇرىلۋىن ماقۇلداعان پىكىرلەر بىلدىرگەنىن ءسوز ەتەدى. «باز بىرەۋلەر نەمىستەردى تاعى دا جەردى يگەرۋ ءۇشىن ادام تۇرمايتىن يەن دالاعا قۋىپ تىققىلارى كەلەدى دەگەن قاۋىپپەن بۇعان مۇلدە قارسى پىكىرلەر ايتقاندار دا بولدى, – دەيدى ول سوسىن. – ءبىر ەسەپپەن مۇنىڭ دا ءجونى كەلەتىن, سەبەبى اۆتونوميا قۇرامىنا, نەگىزىنەن, وبلىستىڭ شەتكەرى ايماقتارداعى تۇرعىندار از تۇراتىن جانە ەكونوميكالىق الەۋەتى وتە تومەن اۋداندارى ەنۋگە ءتيىس-ءتىن».
ا.براۋننىڭ بايانداۋىنشا, العاشقى 16 ماۋسىم كۇنى لەنين اتىنداعى ورتالىق الاڭدا وتكەن شەرۋگە مىڭعا جۋىق قازاق ستۋدەنتتەرى مەن ۋچيليششە-تەحنيكۋمداردىڭ وقۋشىلارى قاتىسقان, ولاردىڭ اراسىندا ەرەسەك كىسىلەر بولماعان ەسەپتى. بۇل جەردە ونىڭ بۇل مالىمدەمەسىمەن كەلىسپەيتىندەر دە از ەمەس ەكەن. ماسەلەن, شەرۋگە شىققانداردى, نەگىزىنەن, قازاق جاستارى قۇرادى دەگەن بايلامعا قارسىلىق بىلدىرگەندەر اكتسيانى, نەگىزىنەن, سوعىس ارداگەرلەرى قۇراعانىن, ال جاستاردىڭ تەك ولارعا قولداۋ كورسەتۋشىلەر بولعانىن ايتادى. ال ارداگەرلەردىڭ اراسىندا قازاقتار عانا ەمەس, ورىس جانە باسقا دا ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى بولعان كورىنەدى. بۇعان قوسا, تسەلينوگراد اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىندا وقيتىن نەمىس ستۋدەنتتەر بۇلارعا قارسى ميتينگ ۇيىمداستىرماق بولىپتى, بىراق وقۋ ورنىنىڭ وقىتۋشىلارى ولاردى دەر كەزىندە توقتاتىپتى دەگەن دە بولجام بار.
«ۇراندار ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە جازىلدى, – دەپ اتاپ وتەدى ا.براۋن. – ولار «قازاقستان بولشەكتەنبەيدى», «نەمىس اۆتونومياسىنا جول جوق», «نەمىستەر جويىلسىن», «كەلگەن جاقتارىڭا كەتىڭدەر» دەگەن سوزدەردەن قۇرالدى. ءبىر جاس جىگىت كەڭەستەر ءۇيىنىڭ تەپكىشەگىندە تۇرىپ, سول كەزدىڭ رۋحىنا ساي كەلەتىن ۇندەۋ وقىدى. وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى ز.شايداروۆ شەرۋشىلەرگە قاراتا ەكى تىلدە كەزەك سويلەدى. ول وبلىس باسشىلىعىندا اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى اقپار جوق ەكەنىن, مۇنداي قۇجاتتاردىڭ ماسكەۋدە دە, الماتىدا دا قابىلدانباعانىن ايتتى.
ەستەلىگىنىڭ سوڭىندا اندرەي براۋن ءوزىنىڭ قازاقستاندا نەمىس اۆتونومياسى شاڭىراق قۇرۋىنا قارسى بولعانىن كەلتىرەدى. ول ءوزىنىڭ بۇل پوزيتسياسىن مۇنى بۇرىن نەمىستەردىڭ اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى ورىن تەپكەن ەدىل بويىنان اشۋ كەرەكتىگىمەن تۇسىندىرەدى. «ەگەر رەسەي بۇدان باس تارتسا, قازاقستان نەگە كەلىسۋگە ءتيىس؟» دەپ تۇيىندەيدى براۋن. ونىڭ بۇل ايتقانىندا قانشالىقتى شىندىق بارى بىزگە قازىر بەلگىسىز, بىراق وسى تاقىرىپتا اڭگىمە كوتەرگەن قايراتكەرلەردىڭ بارلىعى دەرلىك ۋاقىتى ءوتىپ كەتكەننەن كەيىن وزدەرىن بارىنشا جاقسى جاقتارىنان كورسەتۋگە ۇمتىلىپ باققاندارى ايقىن اڭعارىلادى.
قازاق جەرىندە اۆتونوميالىق وبلىس اشۋ جونىندەگى ءىس-شارانىڭ وتۋىنە جاۋاپتى بولعان گەنەرال فيليپپ بوبكوۆ باستامانىڭ نەگە ءساتسىز اياقتالعانىن ارتىنشا ءوزىنىڭ چەكيستىك قۇزىرى بويىنشا تەكسەرۋگە كىرىسەدى. ول قۇرىلىم قۇرىلاتىنى جونىندەگى اقپاردىڭ قالاي تاراپ كەتكەنى مەن قارسىلىق اكتسياسىن كىمنىڭ ۇيىمداستىرعانىن انىقتاۋ ءۇشىن كوپ كۇش سالادى. ويتكەنى جوعارىدان بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قولداۋ بولماسا, مۇنداي جاپپاي ساياسي قارسىلىق قوزعالىسىنىڭ كەڭ ەتەك الىپ كەتۋى وتە-موتە قيىن ەدى. بىراق قاتال گەنەرال قالاي شارق ۇرسا دا, باس كوتەرۋدى ۇيىمداستىرۋشىنىڭ كىم ەكەنىن تابا المادى. ونىڭ قىزمەتكەرلەرى وسىعان بايلانىستى كوپتەگەن ادامدى تەرگەۋدەن وتكىزگەندەرىمەن, العا قويعان ماقساتتارىنا جەتكەن جوق. فيليپپ بوبكوۆ كەيىن جارىققا شىعارعان ءوزىنىڭ «ۇقك جانە بيلىك» دەگەن كىتابىندا قازاقستاندا نەمىس اۆتونوميالىق وبلىسىن قۇرۋعا ارەكەت جاسالعانى تۋرالى ارنايى ءسوز ەتكەن جەرىندە دە وسىناۋ شەتىن ماسەلە جونىندە ءبىر اۋىز ءلام-ميم دەمەگەن ەكەن. بالكي, بوبكوۆ تولقۋدى ۇيىمداستىرۋشىنى تابۋعا ونشالىقتى تىرىسپاعان دا بولار؟ الدە قازاقستاندا نەمىس اۆتونومياسىن ۇيىمداستىرۋدىڭ جاي يشاراسىن جاساۋ ەلدىڭ باس چەكيسى يۋري اندروپوۆتىڭ ادەيى جاساعان استارلى ساياسي ويىنى ما ەكەن؟ ولاي دەيتىنىمىز, كەڭەس وداعى اۋماعىندا نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ جونىندەگى شەشىم گدر جانە گفر ۇكىمەتتەرىنىڭ وتىنىشتەرى بويىنشا قابىلدانعان دەگەن بولجام دا بار-تىن. مۇمكىن بۇل ارەكەت سول وتىنىشتەردى قاناعاتتاندىرۋعا جاسالعان قادام رەتىندە عانا كەرەك بولعان شىعار. وسىلايشا كۇللى الەم مەن ەكى گەرمانياعا كەڭەس وداعى ۇكىمەتىنىڭ ءوز جەرىندە تۇراتىن نەمىستەرگە قاتىستى «نيەتىنىڭ دۇرىس» ەكەنىن, بىراق «ءبارىن ءوزى شەشەتىن» كەڭەس حالقىنىڭ بۇعان قارسى شىعىپ, بولدىرماي تاستاعانىن كورسەتكىسى كەلگەن سياقتى. بۇعان وسى مەملەكەتتىك شارانىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن قامتاماسىز ەتە الماعاندارى ءۇشىن بىردە-ءبىر جاۋاپتى شەنەۋنىكتىڭ جازاعا تارتىلماعانى دا ايعاق بولا الادى. راس, باستاپقىدا بىرنەشە قازاق ستۋدەنت جوعارى وقۋ ورىندارىنان شىعارىلعان ەكەن, بىراق كوپ ۇزاماي قايتا قابىلدانىپتى. وسىنىڭ ءبارى بۇل ىستەگى تالاي نارسەنىڭ تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن ەمەس ەكەنىن, مۇنىڭ قۇپياسىن سول تىرلىكتىڭ باسىندا جۇرگەن ساناۋلى عانا تۇلعالاردىڭ بىلەتىنىن بايقاتادى. بۇگىندە ولاردىڭ دا بارلىعى الدەقاشان باقيلىق بولعان. ونىڭ ەڭ سوڭعى تۇياعى فيليپپ دەنيسوۆيچتىڭ ءوزى بيىلعى جىلعى 17 ماۋسىم كۇنى (قانداي سايكەستىك!) 94-كە قاراعان جاسىندا ومىردەن ءوتىپ كەتتى.
جاسىراتىنى جوق, تالاي جۇرت ۇزاق ۋاقىت بويى تسەلينوگرادتىقتاردىڭ «ستيحيالىق باس كوتەرۋلەرىنە» دەم بەرۋشى رەتىندە دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ ەسىمىن اتاپ كەلگەن ەدى. الايدا قوناەۆ ەستەلىك كىتاپتارىندا مۇنداي جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىنىڭ موينىنا المايدى. سول سەبەپتى بۇل وقيعا تۋرالى ول ءوز مەمۋارىندا تەك بىلاي دەپ قانا اتاپ وتەدى: «ساياسي بيۋرو قابىلداعان قاۋلىلاردىڭ ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن ورىندالماي قالعان كەزدەرى دە بولدى. تاپ سونداي جاعداي سول ۋاقىتتاردا قازاقستان اۋماعىندا نەمىس اۆتونوميالىق وبلىسىن قۇرۋ جۇزەگە اسىرىلماعان كەزدە ورىن الدى. بۇل شەشىم اندروپوۆتىڭ باستاماسى بويىنشا جاڭا اۆتونوميا قۇرۋ جونىندە ءوتىنىش بىلدىرگەن حاتتارعا, ۇسىنىستارعا جاۋاپ رەتىندە قابىلداندى. بىراق وسىعان بايلانىستى قابىلدانعان قۇجاتتىڭ مازمۇنى قالىڭ بۇقاراعا بەلگىلى بولماي جاتىپ, وداق پەن رەسپۋبليكانىڭ ورتالىق كوميتەتتەرىنە بۇعان قارسىلىق پەن نارازىلىق تانىتقان حاتتار مەن جەدەلحاتتار لەگى اعىلىپ كەلە باستاعان.
قازاقستاندىق بەلگىلى نەمىس جازۋشىسى گەرولد بەلگەر دە بۇدان كوپ جىل بۇرىن «ازاتتىق» راديوسىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا اتالمىش وقيعاعا ءوز قىرىنان باعا بەرىپ ەدى. «مەن قازاقستاندا نەمىس اۆتونوميالىق وبلىسىن قۇرۋ جايى قوزعالعان كەزدەگى نەمىستەردىڭ كوڭىل كۇيلەرىن جاقسى بىلەمىن, – دەدى ول. – بۇل اكتسيانىڭ باستاماشىلارى استە نەمىستەر ەمەس. ءبىزدىڭ كوبىمىز ءتىپتى بۇعان قارسى بولدىق. نەمىستەر ءبىر عانا نارسەنى – ەدىل بويىنداعى ءوز رەسپۋبليكالارىن قالپىنا كەلتىرۋدى قالادى. قازاقتار ءوز جەرىندە نەمىس اۆتونومياسى قۇرىلۋىنا قارسى شىعىپ جاتقاندا, مەن سولاردىڭ ورتاسىندا ءجۇردىم. نەگە؟ سەبەبى قازاقستاندىق نەمىستەردىڭ بارلىعى وزدەرى ءۇشىن قيىن كەزدە قازاق حالقىنىڭ جىلى قابىلداعانىنا ءدان ريزا بولاتىن. سوندىقتان اياعىمىزعا تۇرىپ العاننان كەيىن قازاق جەرىنەن پۇشپاق كەسىپ الماق بولۋ ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان جاسالعان قاسكويلىك بولىپ شىعار ەدى. بۇل يدەيا برەجنەۆتىڭ باسىندا گدر مەن گفر-دىڭ وزىنە قىسىم جاساۋىمەن تۋىندادى. ءبىر جاقسىسى, ول ورىندالماي قالدى».
بەلگىلى پۋبليتسيست بەيبىت ساپارالى ءوزىنىڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە 2016 جىلى جارىق كورگەن «ماڭگىلىك ەلدىڭ ءمانى مەن ماعىناسى» اتتى ماقالاسىندا بۇل وقيعانى كەڭەس بيلەۋشىلەرىنىڭ قولدان ۇيىمداستىرعانىن, قازاق ستۋدەنت جاستارىن مىڭداپ تسەلينوگراد كوشەلەرىنە شىعارىپ سالىپ, جوعارىدا اتالعان قاۋلىنىڭ قايتادان كۇشىن جويعىزعانىن, سوسىن ەشكىمدى جازالاماستان, اسىرە وتىرىك اقپاراتتار بەرىپ, باتىس الپاۋىتتارىن ءبىراز زامان تىنىشتاندىرىپ قويعانىن اڭگىمەلەيدى. كىم ءبىلسىن, بۇل بايلامنىڭ دا جانى بار سياقتى. قالاي دەگەندە دە, كەزىندە وداق قانا ەمەس, ءدۇيىم الەمدى شۋلاتقان تسەلينوگراد جاستارى باس كوتەرۋىنىڭ حالقىمىزدىڭ رۋحىن كوتەرۋگە, ەلىمىزدەگى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق ۇدەرىستەردى جانداندىرۋعا باستاۋ بولعانى انىق. ول, اينالىپ كەلگەندە, 1986 جىلدىڭ سوڭىندا وتەتىن جەلتوقسان وقيعاسىنا دا وزىنشە ءدۇمپۋ بەردى.
دامير قوجامقۇل
