ەكس-دەپۋتات, «ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى تىلدەردى دامىتۋدىڭ رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋ-ادىستەمەلىك ورتالىعى» اق ديرەكتورىنىڭ كەڭەسشىسى ورازكۇل اسانعازى ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىن ناسيحاتتاۋ اياسىندا بىرقاتار وبلىستاردى ارالاپتى. رۋحاني جاڭعىرۋ, ۇرپاق تاربيەسى تۋرالى اڭگىمەلەرى اۋديتوريا جينادى. كەلە-كەلە ۇلكەن لەكتسياعا ۇلاستى. كەلىن اتانام دەپ جۇرگەن قىزدار مەن وتاۋ يەسى ورازكۇل حانىمعا ءبىر ساعاتقا كىرىپ شىقسا دەيسىڭ. كەڭەيىپ, كەمەلدەنىپ قايتادى. استانا كوشەلەرىنىڭ قازاقىلانۋىنا ولشەۋسىز ەڭبەك سىڭىرگەن كىسى. ءتىل باسقارماسىنىڭ باسشىسى بولعانىندا كەڭەستىك اتاۋلارمەن ايانباي كۇرەستى. ۇلت جاناشىرىمەن اڭگىمەمىز ۇلتتىق كود, ءتىل تابيعاتى جانە لاتىن قارپىنە كوشۋ تۋرالى بولدى. ۇلتتىڭ ۇستىنى دا ايتىلماي قالعان جوق.
اكەم بالا كۇنىمدە «ەل باسقاراتىن قىزىم» دەيتىن…
– ورازكۇل حانىم, العاشقىدا ماسانىڭ ىزىڭى كوپ بولعان استاناعا قاي جىلى, قالاي كەلدىڭىز؟ اڭگىمەنى وسىمەن باستاساق…
– مەن بيلىككە ايەلدىك مىندەتىمدى اتقارىپ بولىپ قانا ارالاستىم. استاناعا كەلۋىم دە سولاي. قىزپي-ءدى بىتىرەردە الدىمدا ەكى جول تۇردى. ءبىرى – تۇرمىسقا شىعۋ, ەكىنشىسى – وقۋدى جالعاستىرۋ. ۋنيۆەرسيتەتتە قالسام, ءومىرىم ودان دا باسقاشا بولار ەدى. مەن وتباسىن قۇرۋدى ويلادىم. 21 جاسىمدا جارىممەن قول ۇستاسىپ, اۋىلعا كەتتىم. بارىپ, ەكى اناعا كەلىن بولىپ ءتۇستىم. اۋىلدا مۇعالىم بولىپ جۇمىس ىستەدىم. بەس بالانى دۇنيەگە اكەلىپ, بەلدەن اسقانداي بولدىق. قوزاپايا جيناپ, جاپپا دا يلەدىك. قولىمىزعا ءسىڭىپ قالعان جوق. ءبىر كۇنى مارقۇم ەنەم: «سەن وسەتىن ادامسىڭ, بالاعا بايلانىپ قالما, مەن-اق قارايىن, قىزمەتىڭە بار» دەدى. وسىلايشا, مەكتەپ ديرەكتورىنان باستالعان ەڭبەك جولىم جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتتىعىنا دەيىن ءوستى. ال استاناعا جارىم ءالمانتاي جورا تويلىبايۇلىنىڭ رەسپۋبليكالىق «اسىل تۇلىك» اق-قا باسشى بولىپ تاعايىندالۋىمەن بايلانىستى كەلدىك. مەن ەلوردانىڭ سارىارقا اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە تاعايىندالدىم. اۋداننىڭ ءيميدجىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن «قوس بۇرىم», «اجە ءالديى», «جىگىت سۇلتانى» بايقاۋلارىن, كوشە مەرەكەلەرىن, ت.ب ءىس-شارالاردى وتكىزدىك. قالالىق ءتىل باسقارماسى ۇيىمداستىراتىن جارىستارعا بەلسەنە قاتىستىق. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋىن انىقتايتىن بايقاۋلارعا ءبولىم باسشىلارى, اۋدان اكىمدەرىن قاتىستىرىپ, بارىندە جۇلدەلى ورىندار يەلەندىك. سارىارقا اۋدانىندا بىردە-ءبىر قازاق تىلىندەگى مەكتەپ جوق ەدى. نەگىزگى جۇمىستى قالالىق وقۋ بولىمىمەن بىرىگىپ, اۋدانداعى ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردى ارالاس مەكتەپتەرگە, ارالاس ءبىلىم وشاقتارىن قازاق ءتىلدى مەكتەپكە اينالدىردىق. وسىنداي شارالار اۋدان حالقىن قاناتتاندىردى. اكىمشىلىكتىڭ ءاربىر وتكىزگەن ءىس-شاراسىن حالىق ۇنەمى قولداپ وتىردى.
– ينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەن كەزىڭىزدە لەنيندىك ستيپەنديات اتانىپ, فاكۋلتەتتە كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپسىز. سول كەزدە-اق پارتيا قاتارىنا ءوتىپسىز. بايقاۋىمشا, بيلىككە باراتىنىڭىزدىڭ العىشارتى سول كەزدە-اق قالانعان سىندى. ءسىزدى بيلىككە نە اكەلدى؟
– اتا-انانىڭ اق تىلەگى. اكەم اسانعازى وماروۆ انام كادەنگە ۇيلەنگەننەن كەيىن 1939 جىلى اسكەر قاتارىنا الىنىپ, 1941 جىلى سوعىسپەن بەتپە-بەت كەلگەن. سوعىستان ورالعان سوڭ جامبىل وبلىسى, شۋ اۋدانى, اقتوبە كولحوزىندا شوپان بولدى. انام كادەن وماروۆا اكەم اسكەرگە شاقىرىلماي تۇرىپ كەلىن بولىپ ءتۇستى. سەگىز جىل اجەم ىرىسبالانىڭ قولىندا قايىنىن, قايىن سىڭلىلەرىن بىرگە تاربيەلەپ, سوعىس كەزىندە قيىن-قىستاۋ كۇندەردى بىرگە وتكىزگەن. كانال قازۋعا قاتىسقان. اكەم سوعىستان كەلگەننەن سوڭ, بىزدەر دۇنيەگە كەلدىك. مەن ءتورت ۇلدىڭ ىشىندەگى جالعىز قىزبىن. سودان بولار, اكەم قويلى اۋىلدان كەلگەندە, اتىنىڭ الدىنا وتىرعىزىپ الىپ: «مەنىڭ ەل باسقاراتىن, ەلدىڭ قىزى بولاتىن بالاپانىم كەلە جاتىر. جول بەرىڭدەر» دەپ ماساتتانا شەرۋلەيدى ەكەن. ول كىسىنىڭ وسى ءسوزىن انام مەن اجەم ۇنەمى ەسىمە سالىپ وتىردى. اكەمنىڭ اۋداننىڭ قۇرمەت تاقتاسىنا ىلىنگەن ءبىر عانا سۋرەتى ساقتالعان. وزات شوپان بولعان. ول جايىندا تولىق تاريحي مالىمەتتى شۋ اۋدانىنىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويىنا بايلانىستى شىققان كىتاپتاعى مامبەت قويگەلدى جەرلەسىمنىڭ ماقالاسىنان قاي جىلى 100 ساۋلىقتان قانشا قوزى العانىنا شەيىن جازىلعان مالىمەتتەن انىق ءبىلدىم. مەن قايدا جۇرسەم دە, قاتارىمنىڭ الدى بولۋ, اكەمنىڭ اتىنا تەك جاقسى ءسوز ەستىرتۋدى وزىمە امانات ەتتىم. وسىلايشا, مەنىڭ ومىرلىك جولىمدى ازعانتاي عۇمىرىندا اكەم باعىتتاپ كەتتى.
باسەكەگە قابىلەتتى 30 ەلدىڭ 22-ءسى – لاتىن الىپبيىندە
– پارلامەنتتە نەندەي ماسەلەنى ايتا الماي كەتتىم دەپ وكىنەسىز؟
– پارلامەنتتە «ايتا المادىم» دەپ ەمەس, ايتقاندارىمنىڭ كەيبىرىنىڭ اياقسىز قالعانىنا وكىنەمىن.
ءتىل ماسەلەسى تۇبەگەيلى شەشىمىن تابۋى كەرەك ەدى. استانانىڭ اتاۋلارىن قازاقىلاندىرۋ بىلاي تۇرسىن, ءار قازاق قازاقشا ەركىن سويلەۋى قاجەت. لاتىن الىپبيىنە كوشەمىز دەپ جاتىرمىز. ەلباسى بۇل قادام قازاق ءتىلىنىڭ قادىر-قاسيەتىن ارتتىرىپ, مارتەبەسىن كوتەرۋ ءۇشىن كەرەك ەكەنىن ناقتى ايتتى. وكىنىشكە قاراي, تاۋەلسىزدىكتىڭ 26 جىلىندا ءالى دە بولسا بالالارىن ورىس ءتىلدى سىنىپتارعا بەرىپ وتىرعان قانداستارىمدى تۇسىنبەيمىن. ويتكەنى قازاق تىلىندەگى سىنىپتار عانا لاتىن قارپىنە كوشەدى.
ال ورىس تىلىندەگى سىنىپتار كيريلليتسادا قالادى. الەمدەگى باسەكەگە قابىلەتتى 30 ەلدىڭ 22-ءسى – لاتىن الىپبيىندە. ەكونوميكاسى ەڭ مىقتى 10 مەملەكەتتىڭ 7-ءۋى, الەمدەگى ەڭ باي 20 مەملەكەتتىڭ 18-ءى – لاتىن الىپبيىندە. تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ 56 پايىزى – لاتىن قارپىندە. 25 پايىزى – اراب گرافيكاسىندا. تەك قانا 17 پايىزى – كيريلليتسادا. الەم حالىقتارىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى لاتىن گرافيكاسىن يگىلىگىنە پايدالانىپ, الەمدىك اقپاراتتىڭ 70 پايىزى وسى تاڭبامەن تاراۋدا. سوندا ءبىز قاي جاعىندا بولۋىمىز كەرەك؟ دەمەك, كەڭ تارالعان جازۋ. مۇنى, اسىرەسە, جاستار جاقسى تۇسىنەدى. بابامىز ءال-فارابيدىڭ: «دۇنيەنى وزگەرتكىڭ كەلسە – الدىمەن ءوزىڭ وزگەر» دەگەن ءسوزىنىڭ ءمانىسى وسى ەمەس پە؟ ەلباسى لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتەتىنىنە سەنىم بىلدىرەدى. ەگەر ولاي بولماسا, لاتىنعا ءوتۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋىنداماس ەدى. الدىمەن ءالىپبي ارقىلى, ونىڭ ەملە ەرەجەلەرى ارقىلى كەزىندە بۇرمالانعان ءتىل تابيعاتىنا ءتان قاجەتتىلىكتەر قالپىنا كەلتىرىلەدى. الىپبيمەن بىرگە جازۋ رەفورماسى جاسالادى. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ قازاق حالقىنىڭ العا جىلجۋىنا, جاڭا زامان تالابىنا ساي ءوسىپ-وركەندەۋىنە, بولاشاقتا ەلىمىزدىڭ جان-جاقتى دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسادى, مەملەكەتىمىزدىڭ ەلدىگىن سيپاتتايتىن, ەشكىمگە ەلىكتەمەي, ۇلتتىق كودىمىزدى ودان ءارى نىق قالىپتاستىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەرى انىق.
– بىراق ءبارىبىر دە «قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردە ورىس تىلىندەگى ءبىلىم مەكەمەلەرىنەن ءبىلىم ازداۋ» دەگەن تۇسىنىك بار عوي.
– «قازاق تىلىندەگى سىنىپتاردا ءبىلىم ناشار بەرىلەدى» دەگەن قاۋەسەتتى قازاق تىلىندە ءبىلىم العان بالالاردىڭ التىن مەدال سانى, ۇبت كورسەتكىشى, رەسپۋبليكالىق, حالىقارالىق پاندەر وليمپيادالارىندا 70 پايىزدان استامى قازاق سىنىبىنىڭ وقۋشىلارى ەكەنى جوققا شىعارادى.
ءبىلىم كورسەتكىشتەرى بويىنشا استانا قالاسىنداعى ەڭ مىقتى 5 ءبىلىم ۇياسىنىڭ بارلىعى – قازاق مەكتەپتەرى. ەلباسىمىز 2006 جىلى قحا سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە: «قازاقستاندىقتار ءۇش ءتىل ءبىلۋى كەرەك: قازاق ءتىلى, ورىس ءتىلى, اعىلشىن ءتىلى. بىراق قازاق ءتىلى – ءۇش ءتىلدىڭ بىرەۋى ەمەس, ءبىرىنشىسى, نەگىزگىسى, ماڭىزدىسى. قازاق ءتىلى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى» دەگەنى بار. بۇدان ارتىق قالاي ايتۋعا بولادى؟ ورىس تىلىندە ءبىلىم العان بالا ءۇش ءتىلدى مەڭگەرمەيدى. ورىس ءتىلدى سىنىپتىڭ تابالدىرىعىن اتتاعاندا, وندا قازاق تىلىنە دەگەن, قازاققا دەگەن قارسى «ەگو» پايدا بولادى.
بۇعان دالەل, 6 جىل استانا قالاسىنىڭ تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى بولعاندا, جىل سايىن ءۇش ءتىل بىلەتىن وقۋشىلاردىڭ, جاستاردىڭ بايقاۋىن وتكىزدىك. جارىسقا قاتىساتىن 56-60 وقۋشىدان ءبىر-ەكى عانا بالا ورىس ءتىلدى مەكتەپتەن قاتىسادى. قالعان ءۇشتىلدى بالا قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردەن قاتىسادى. ەلباسىنىڭ «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە», «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن» دەگەن سوزدەرىنەن قورىتىندى شىعارعان حالىق بالالارىن قازاق سىنىپتارىنا بەرىپ, قازاق سىنىپتارىنىڭ سانى كوبەيدى. دەگەنمەن ءالى دە ورىس ءتىلدى سىنىپتاردا وتىرعان قارا كوز قانداستارىمىزدىڭ اتا-انالارىنىڭ ساناسىنا وي سالساق دەگەن نيەتتەمىن. اتا-انانى دا, ۇلتتى دا ءبىز تاڭدامايمىز, ول – جاراتۋشىنىڭ قولىندا. ءوز ۇلتىنىڭ تىلىندە سويلەمەۋ – جاراتۋشىعا قارسى شىعۋ.
سانكت-پەتەربۋرگتىق جازۋشى گريگوري پەتروۆتىڭ «اق لالا گۇلدەر ولكەسى» دەگەن كىتابىندا فينليانديا تۋرالى ايتىلادى. فينليانديا كوپتەگەن جىلدار شۆەدتەردىڭ, ورىستاردىڭ قول استىندا بولىپ, فين ءتىلى جويىلۋعا تاقاعاندا فينليانديانىڭ ەكونوميكاسى, الەۋمەتتىك جاعدايى قۇلدىرايدى. سوندا يوحان ۆيلگەلم سنەلمان دەگەن فين ازاماتى ءۇي-ءۇيدى, اۋىل-اۋىلدى ارالاپ, «ءبىزدى جاراتۋشى فين ەتىپ جاراتتى. بىزگە فين ءتىلىن بەردى. ەگەر فين ءتىلىن قولدانىسقا ەنگىزبەسەك, ءبىز جاراتۋشىعا قارسى شىققانىمىز» دەپ ۇگىتتەپ, فين ءتىلىن ءوز تۇعىرىنا قوندىرعان سوڭ, فينليانديا الەمدەگى ەڭ باي, ەڭ ءبىلىمدى ەلگە اينالدى. NOKIA- نى تۇتىنبايتىن ادام جوق. حالقىنىڭ سانى – 5 ملن, ونىڭ 1 ملن 300 مىڭى – وزگە ەتنوس وكىلدەرى. بۇل – مەنىڭ «ءبىز ازبىز» دەگەندەرگە ءۋاجىم.
«ۇلتتىق كود ساقتالماسا, اداسۋعا باستايدى…»
– ءبىر ارىپتەسىڭىز ماعان: «دەپۋتاتتىقتان تۇسكەندە قينالعانىم دا, قورلانعانىم دا راس…» دەپ سۇحبات بەرىپ ەدى. مانداتتى تاپسىرعاندا نەندەي كۇيدە بولدىڭىز؟
– «باق دەگەن – قۇس, ۇشادى دا كەتەدi.
تاق دەگەن – ءتۇس, كiرەدi دە كەتەدi.
بايلىق دەگەن – مۇز, ەريدi دە كەتەدi.
ماڭگiلiك قالاتىن – ادال iس» دەگەن ايتەكە ءبيدىڭ ورالىمدى ويىن ارقاشان ەسىمە الىپ جۇرەمىن. مەن قانداي قىزمەت اتقارمايىن, ابىرويمەن ورىنداۋعا ۇمتىلدىم. ورىن, تاق مەنى ەلگە تانىستىرعان جوق, مەنى ەلگە اتقارعان جۇمىستارىم ايگىلى ەتتى. ەل اراسىنا بارىپ, وقىپ جۇرگەن لەكتسيالارىمدا حالىق مەنى ءالى دە دەپۋتات دەپ ويلايدى ەكەن. «التىنشى شاقىرىلىمنىڭ قالاۋلىسى» دەپ تانىستىرىپ جاتادى, تۇزەتىپ وتىرامىن. دەپۋتاتتىقتان بوساۋىم مەنىڭ الدىمنان جاڭا مۇمكىندىك اشتى. مەنىڭ باعىما ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسى جاريالانىپ, «جاڭعىرعان قوعامنىڭ ءوزىنىڭ تامىرى تاريحىنىڭ تەرەڭنەن باستاۋ الاتىن رۋحاني كودى بولادى. جاڭا تۇرپاتتاعى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – سول ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ. ەگەر جاڭعىرۋ ەلدىڭ ۇلتتىق رۋحاني تامىرىنان ءنار الا الماسا, ول اداسۋعا باستايدى» دەگەنىن حالىققا ەتەنە تۇسىندىرۋگە بەلسەنە اتسالىستىم. قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ تىلدەردى دامىتۋ جانە قوعامدىق-ساياسي جۇمىس كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن وڭىرلەردى ارالاپ, ەلمەن كەزدەستىم. وسى كەزدەسۋلەردە ۇلتتىق كود, ياعني ۇلتتىق قادىر-قاسيەت انا ءتىلىمىز, سالت-ءداستۇرىمىز, مادەنيەتىمىز بەن ادەبيەتىمىز تەرەڭ تاريحىمىزدان ءنار السا عانا ومىرشەڭ بولاتىنىن ايتامىن. قازاق بولۋدىڭ باستى شارتى – قازاق تىلىندە تىنىس-تىرشىلىك جاساپ, قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا انا تىلىمىزدە, مەملەكەتىمىزدىڭ تىلىندە ءومىر ءسۇرۋ. وسىنى جاستارعا دالەلدى تۇردە جەتكىزەمىن.
العاشقى جەتپىستىككە ەنەتىن ءتىل
– ەلباسىنىڭ باعدارلامالىق ماقالاسىن حالىققا ەتەنە ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ءوڭىر-ءوڭىردى ارالادىڭىز. ەلدىڭ ىشىنەن نە بايقادىڭىز؟
– ەڭ العاشقى اڭداعانىم – كەز كەلگەن اۋديتوريا ەلباسىنىڭ: «ەلىمىز مىقتى ءارى جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى, ءبىرتۇتاس ۇلت بولۋ ءۇشىن بولاشاققا قالاي قادام باساتىنىمىز جانە بۇقارالىق سانانى قالاي وزگەرتەتىنىمىز» تۋرالى اڭگىمەنى قىزىعا تىڭدايدى. ۇلتتىڭ جانى – قازاق تىلىندە, قازاق ءتىلى – كەيبىرەۋلەر ويلاعانداي تۇرمىستىق ءتىل ەمەس, تالاي قازىنانى حاتتاعان, تۋدىرعان, ستيلدىك تارماقتارى ابدەن سارالانعان باي ادەبي ءتىل. سويلەۋشىلەر جاعىنان دا العاشقى 70 ءتىلدىڭ قاتارىنا ەنەدى. قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعى مەن بەينەلىلىگى جونىندە شەتەلدىك عالىمدار سان رەت جازعان. الەمدە بىردە-ءبىر تازا ءتىل كەزدەسپەيدى. تىلدەردىڭ اراسىندا ءسوز الماسۋ پروتسەسى ۇنەمى ءجۇرىپ وتىرادى. دەگەنمەن دە, ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ءبىز قازاق تىلىندەگى بار سوزدەردى مۇمكىندىگىنشە تىلدىك قولدانىسقا ەنگىزۋىمىز كەرەك. سول ارقىلى ءتىلدىڭ قولدانىس اياسى كەڭەيەدى. كەشەگى الاشتىڭ الىپ ارىستارى, سونىڭ ىشىندە الاش كوسەمى احمەت بايتۇرسىنۇلى: «قازاق دەگەن ۇلت بولىپ تۇرۋدى تىلەسەك, قارنىمىز اشپاس قامىن ويلاعاندا, ءتىلىمىزدىڭ دە ساقتالۋ قامىن قاتار ويلاۋ كەرەك» دەسە, عۇمار قاراش: «ءتىل بولماسا, ۇلت تا بولمايدى. ياعني ول ۇلت ولگەن, جوعالعان ۇلت بولادى» دەپ كورسەتەدى. ال ماعجان جۇماباەۆ: «ءتىل – ۇلتتىڭ جانى» دەپ شىندىقتىڭ شىمىلدىعىن اشتى. سوندىقتان ءبىرتۇتاس قازاقستاندىق ۇلتتىڭ نەگىزگى ءتىلى – سانا ايناسى قازاق ءتىلى بولۋى قاجەت. بۇعان قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى كۇندە قۇقىقتىق تا, لينگۆيستيكالىق تا جانە دەموگرافيالىق جاعدايى تولىق جەتەدى. جالپى, قازاق ءتىلىن قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنا ەندىرۋ ءۇشىن قازاق ءوز ءسوزىن پايدالانىپ, جوق سوزدەردى تۋىستاس تۇركى تىلدەرىنىڭ بالاماسىنان الۋ كەرەك. ەگەر بالاماسى تابىلماعان جاعدايدا, شەت تىلدىك (كىرمە) سوزدەردى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا سايكەستەندىرىپ الۋىمىز ءتيىس. قازاق ءتىلى, كەيبىر ازاماتتار ويلاعانداي, كەدەي ءتىل ەمەس. كىمدە-كىم كەز كەلگەن سالا, مينيسترلىكتەر ءسوزدى قولدانىسقا ەنگىزگەندە, قازاق تىلىندەگى اتاۋلاردى تابا الماي قينالسا, ءبىزدىڭ «ءتىل – قازىنا» ورتالىعىنىڭ «termincom.kz» سايتىنا جىبەرسە, عالىمدارمەن كەلىسىپ, مىندەتتى تۇردە كومەكتەسەمىز. قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسىن ارتتىرۋدىڭ توتە ءبىر جولى – عالامتور تىلىنە اينالدىرۋ. سوندىقتان دا لاتىن ارپىنە كوشۋ وتە قاجەت. «بولاشاق» قاۋىمداستىعى بالالاردىڭ الەمدىك «DISNEY» مۋلتفيلمدەر توپتاماسىن قازاق تىلىنە اۋدارعان 16-نشى ەل بولدىق. مىنە, وسىلايشا, ارقايسىمىز قازاق ءتىلىنىڭ قولدانۋ اياسىن تومەندەتپەي, جوعارىعا كوتەرۋىمىز كەرەك.
– سىزدىڭشە, قازاق ءتىلىن بيزنەس تىلىنە اينالدىرۋعا بولا ما؟
– ارينە, بولادى. ءبىزدىڭ بابالارىمىز ۇلان-عايىر دالامىزدى الەمگە ۇلى جىبەك جولى ارقىلى تانىتقان. وسى جىبەك جولىنىڭ بويىندا قانشاما ساۋدا-ساتتىق جاسالىنعان. ءبىز جىل سايىن «سلاۆيان جازۋىنىڭ مەرەكەسىن» وتكىزەمىز. سوندا ماسكەۋلىك عالىم, رەسەي حالىقتار دوستىعى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى سەمياچكين ۆلاديمير پاۆلوۆيچ: «ورىس ءسوزىنىڭ 60 پايىزى – وزدەرىنىكى, 40 پايىزى كىرمە ءسوز ەكەنىن, وسى 40 پايىزدىڭ 70 پايىزىن تۇركى تىلىنەن العانىن» ايتادى. «دەنگي» دەگەن ءسوز تەڭگەدەن, «كازناچەيستۆو» – قازىنا دەگەن سوزدەن شىققانىن ايتىپ, بايانداما جاسادى. ەلباسى كاسىپكەرلەردى قولداۋ ءۇشىن جىل سايىن قانشاما زاڭدارعا وزگەرىستەر ەنگىزىپ, ولار كەلىسەتىن قۇجاتتار سانىن ازايتىپ, تەكسەرۋدى شەكتەپ وتىر. بىراق كاسىپكەرلەر «سىيعا – سىي, سىراعا – بال» دەمەستەن تىلدەر تۋرالى زاڭنىڭ 19, 21-باپتارىن ورەسكەل بۇزىپ, جارنامالارىن تەك ورىس تىلىندە جازۋدى ادەتكە اينالدىرۋدا. كوپ قاباتتى ۇيلەردىڭ كىرەبەرىسىندەگى, جەدەلساتىلارداعى جارناما ىلىنەتىن جەرلەردەگى ءارتۇرلى قىزمەت كورسەتەتىن جارنامالار تولىعىمەن تەك ورىس تىلىندە. دارىحاناعا كىرسەڭىز, ساتۋشى دا, الۋشى دا قازاق بولسا دا, ءبىر-بىرىمەن كورشى مەملەكەت تىلىندە سويلەسەدى. ءارى ونى مادەنيەتتىلىك دەپ ەسەپتەيدى. اتتەڭ, شىركىن, ولار مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ءوزىنىڭ انا ءتىلىن بىلمەگەن جانە سىيلاماعان ادامدى تولىققاندى مادەنيەتتى دەپ ەسەپتەۋگە بولمايدى» دەگەن ءسوزىن وقىماعان عوي. اۋەزوۆتى ءوزىمىز عوي دەسە, گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىن 30 جىل باسقارعان ۋويلد: «ادامنىڭ بىلىمدىلىگىنىڭ ءبىر عانا كورسەتكىشى بار. ول – انا ءتىلىن ءبىلۋ» دەيدى. بيىل ءبىزدىڭ بعم 200 وقۋشىنىڭ ۇبت-نى اعىلشىن تىلىندە تاپسىرعىسى كەلەتىنىن قۋانا حابارلادى. وسى «200 وقۋشىنىڭ قانشاسى قازاق ءتىلىن ۇعادى؟» دەگەنگە كەلسەك, بىردە-بىرەۋى بىلمەۋى مۇمكىن. حالەل دوسمۇحامەدۇلى: «انا ءتىلىڭدى ءبىلىپ تۇرىپ, وزگە تىلدە سويلەسەڭ – ءسۇيىنىش, ال بىلمەي, وزگە تىلدە سويلەسەڭ – كۇيىنىش» دەيدى. بعم «رۋحاني جاڭعىرۋعا» بايلانىستى بيىل وزگە تىلدە مەكتەپ بىتىرگەن شاكىرتتەرىنىڭ قانشا پايىزى ءسۇيىنىش ەكەنىن ايتىپ قۋانتسا عوي.
700-گە جۋىق كوشەگە قازاقشا اتاۋ بەردىك
– استانانىڭ 20 جىلدىعىندا ەسىمى مىندەتتى تۇردە اتالار ادامنىڭ ءبىرى – ءوزىڭىز. باس قالانىڭ ءتىلى قازاقشاعا بۇرىلۋ ءۇشىن ءبىر كىسىدەي ۇلەس قوستىڭىز. قانداي كەدەرگىگە كەزىكتىڭىز سول جىلدارى؟
– ەڭ باستى قيىندىق – تۇرعىنداردىڭ تاريحىمىزدى بىلە بەرمەۋىندە. دانا حالقىمىز «جەرىڭنىڭ اتى – باباڭنىڭ حاتى» دەيدى. ەگەر ونوماستيكا سونشالىقتى ساياساتقا اسەر ەتپەسە, پاتشالىق, كەڭەستىك ساياسات ميلليونداعان جەر-سۋ, تاۋ-تاس, ەلدى مەكەن, كوشە اتاۋلارىن اۋىستىرار ما ەدى؟ تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە قازاقستاننىڭ دامۋى ۇلتتىق جانە ەلدىك قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋ, ونوماستيكا سالاسىمەن دە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنى بەلگىلى. ەلباسى استانانى كوشىرىپ كەلەردە تسەلينوگرادتى ارالاپ, بىردە-ءبىر كوشەدە قازاقشا اتاۋدىڭ بولماۋىنا تاڭعالعان. استانا كوشىپ كەلگەنشە وتىز شاقتى كوشەنىڭ اتاۋى وزگەرتىلدى. تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنا باسشىلىققا كەلگەندە, ونوماستيكالىق كوميسسيا قۇرامى كۇشەيتىلدى. ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «تاريح تولقىنىندا» اتتى كىتابىنداعى تاريحىمىزدىڭ XIII داۋىرىنە سايكەس, ءىرى تۇلعالاردى, تاريحي وقيعالاردى, جەر-سۋ اتاۋلارىن بەلگىلەپ, سوعان سايكەس, كوشە اتاۋلارىن اۋىستىردىق. ماسەلەن, قازاقتا «جەڭىس» دەگەن ءسوز جوق سياقتى «پوبەدا» داڭعىلى, «بەيبىتشىلىك» دەگەن ءسوز جوق سىندى «مير» كوشەسى بولعان. بارلىعى 700-گە جۋىق كوشە اتاۋلارى وزگەرتىلىپ, جاڭا كوشەلەرگە ات بەرىلدى.
سۇحباتتاسقان
قارلىعا يبراگيم
